Пайдаланған әдебиет:
Бидайбеков Е. Ы. Білімді ақпараттандыру жəне оқыту мəселелері: /Авторлар ұжымы: Е. Ы. Бидайбеков, В. В. Гриншкун, Г. Б. Камалова, Д. Н. Исабаева, Б. Ғ. Бостанов/ Оқулық. – Алматы, 2014. – 352 б.
Практикалық тапсырма:
Қазақ және орыс тілінің кез келген сөздігінен бірнеше сөзді алып, оның тілді танудағы диагностикалық әлеуетін анықтаңыз.
Тілдің жан жақты қырларын аша ала ма?
Сол сөздің тіркесімділігі қандай?
Қазақ тілі
|
Орыс тілі
|
Түрік тілі
|
Тау
Асқар тау
Биік тау
Тау баласы
Тау тасымен көрікті
Тау кезеңсіз болмас
Тау бұлағы
Тау бөктері
Тау-кен металлургия
Тау шыңдары
Жанартаулы тау
|
Гора
Высокая гора
Лесистая гора
Красивая гора
Встретилась гора
Неприступная гора
Горы сдвигать
Не за горами
Гора дел
Стоять горой
За кого-либо идти в гору
Гора с горой не сходится, а человек с человеком сойдется
|
Dağ
Dağ başına kış gelir insanın başına iş gelir Dağ adamı, Dağ dağa kavuşmaz Yüksek dağ
Dağ kültü
Dağ çeşitleri
Dağ özellikleri
Kırıklı dağ Kıvrımlı dağ
Karaca dağ
|
Ағаш
Үлкен ағаш
Ағаш шебері
Ағаш жапырағы
Ағаш кесуші
Жалғыз ағаш
Ағаш көркі жапырақ
Ағаштың құрты
Ағаш отырғызу
|
Дерево
Дерево познания
Дерево жизни
Вишнёвое дерево
Раскидистое дерево Ближайшее дерево
Дocкa тoжe дepeвo, нo oнa нe дacт кopнeй
Высокое дерево
|
Аğaç
Ağaç budama
Ağaç ucu
Ağaç düşse
Ağacı kurt, insanı dert yer
Uzun ağaç
Bilgi ağacı
Кısa ağaç
Hayat аğacı
Ağaç yaprağıyla gürler
Ağaç yaşken eğilir
|
Қара
Қара аспан қаптату
Қара шаңырақ
Қара табан
Қара жұмыс
Шойын қара
Қара суық
Ақ, қарасын ажырату
Қара дегені — қарғыс
Қара бет
Қара халық
Қара алтын
Қара тізім
Қара ниет
Көмірдей қара
Қара сөз
Қара қағаз
Қара жәшік
|
Чёрный
Чёрный день
Чёрные люди
Чёрное золото
Чёрная смерть
Чёрный юмор
Чёрная работа
Чёрное слово
Чёрный список
Чёрное дело
Чёрная душа
Чёрная зависть
Чёрные мысли
Чёрный пиар
Чёрная магия
Чёрная книга
Чёрная пятница
Чёрный как трубочист
|
Kara
Kara ağızlı
Kara bahtlı
Kara bela
Kara cahil
Kara cehennem
Kara cümle
Kara çalı
Kara gün
Kara liste
Kara yağız
Kara yas
Kara yer
Kara yüz
Kara sevda
Kara haber
|
Siyah
Siyah,
renklerin
kraliçesidir
Siyah gece
Siyah inci
Siyah şemsiye
Siyah beyaz
film
Siyah kalem
Siyah kuğu
Siyah tişört
Siyah taş
Siyah saç
|
|
Жер
Жер жұтып кеткендей
Жер қылу
Жер мен көктей
Жер түбі
Жер аудару
Жер жастанды
Жер сілкіну
Жер жәннаты
Жер қойнауы
Жер қыртысы
Туған жер
Жер көлемі
Ит өлген жер
Иесіз жер
Таяқ тастам жер
Құрғақ жер
Жер бедері
Жер-ана
Жер дауы
Жер жырту
Қара жер
|
Земля
Достать из-под земли
Родная земля
Красивая земля
Чужая земля
Государственная земля
Частная земля
Приватизированная земля
Большая земля
Маленькая земля
Плодородная земля
Скошенная земля
Огороженная земля
Политая земля
Влажная земля
Мокрая земля
Сухая земля
Соседская земля
Удобренная земля
Посаженная земля
Огромная земля
Земля горит под ногами
Земля уходит из-под ног
Как земля носит
| Yer(arazi) Yer kuresi Yer vermek Yer yarılsa da içine girsen yine seni bulacağım İnsan çeşit çeşit, yer damar damar El beğenmezse yer beğensin Küçük yer Güzel yer Çorak arazi Komşu arazi Gübrelenmiş arazi Ekili arazi Büyük arazi Uzaylı arazi Devlet arazisi Özel arazi Eğimli zemin Çitle çevrili arazi
|
Қар
Қар суы
Қалың қар
Үсті-басы қар
Аппақ қар
Қар жамылғысы
Қар жауу
Жауған қар
Алғашқы қар
Ақ қар, көк мұз
Ақ ұлпа қар
Қабағынан қар жауу
|
Снег
Как снег на голову
Первый снег
Снег на дороге
Убирать снег
Выпавший снег
Растаявший снег
Нужен,как прошлогодний снег
Зимой снега не выпросишь
|
Kar
İlk kar Yolda kar Kar temizleme Düşen kar Erimiş kar Kar saflıktır, yürek temizliğidir Kar taneleri Kar yağdı
Kar yagar kar üstüne
|
Көрші
Көрші ақысы-Тәңір хақысы
Көрші үй
Жақсы көрші
Алыс көрші
Көрші қыз
Көрші бөлме
Тату көрші
Көрші-қолаң
Көрші ойы
Біздің көрші
Көрші сөзі
Алыстағы ағайыннан жақындағы көрші артық
|
Сосед
Хороший сосед
Дружный сосед
Сосед по комнате
Идеальный сосед
Слова соседа
Добрый сосед
Наш сосед
Близкий сосед лучше дальнего родственника
Если сосед крив, притворись кривым.
|
Komşu
Komşu meclisi
Komşu hatırı
Komşu kapısı
Komşu hakkı -Tanrı hakkı
Komşu komşunun külüne muhtaçtır
Komşu köpeği komşuya ürümez
Yakın komşu, uzak akrabadan iyidir
Iyi komşu
|
Жалпы қазақ,орыс,түрік тілдерінің әрқайсының өзіне тән ерекшеліктері бар. Ең алдымен,орыс тілі флективті яғни қопармалы тілдердің қатарына жататын болса, қазақ және түрік тілдері агглютинативті яғни жалғамалы тілдердің қатарына жатады. Мұның өзі бұл тілдердің өзара айырмашылықтары бар дегенді көрсетеді.
Қазақ,орыс, түрік тілдерінің тіркесімділік қабілеттерін салыстырғанда, қазақ және түрік тілдерінің тіркесімділік қабілеттері өте ұқсас екендігін байқауға болады. Себебі, екі тілдегі сөз тіркестері, тұрақты тіркестер, тіпті мақал-мәтелдері де бірдей қолданылады. Мысалы жоғарыда аталған қазақ тіліндегі «Көрші ақысы-Тәңір хақысы» мақалы түрік тілінде «Komşu hakkı -Tanrı hakkı» деп екеуі бірдей мағынада, бірдей тіркесімділік қабілетте беріліп тұр.
Қазақ тілінің сөздік қорының бай екенін жақсы білеміз. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ тілінде сөздердің тіркесімділік қабілетінің де жоғары болатыны сөзсіз. Жоғарыда аталған «қара» сөзі әртүрлі сөздермен тіркесе келе көптеген мағына береді. Мысалы. адамның қасиетін, табиғаттың жайын, жамандықты, қатігездікті, қарапайымдылықты, қайғы-мұңды,киелілікті білдіріп тұр. Тек қана қара емес, сол сияқты басқа да түс атауларының әртүрлі сөздермен тіркесіп, жаңа мағынаға ие бола алады. Осыдан-ақ қазақ тіліндегі сөздердің тіркесімділік қабілетінің тілдің жан-жақты қырларын аша алатындығын көре аламыз.
Түрік тілі қазақ тіліне ұқсас болғанымен, өз алдына өзіндік өзгешеліктрі де жоқ емес. Мысалы қазақ тіліндегі «қара» сөзі түрік тілінде екі түрде қолданылады: kara және siyah.Бұл екі сөздің арасында қандай айырмашылық бар екен деп ізеніп көргенімде, «kara» сөзі түрік тілінде өте ерте кезден, сонау Орхон-Енисей жазбаларынан бері қолданылып келе жатқанын, ал «siyah» сөзі кейін пайда болғанын білдім. «Кara» сөзінің тіркесімділік қабілеті «siyah» сөзінен әлдеқайда жоғары. Ол әртүрлі сөздермен тіркескенде ауыспалы мағынада қолданылады. Ал «siyah» сөзі тек тура мағынасында ғана қолданылады. Яғни «kara» сөзі арқылы «қара қағаз, қара бет,қара тізім» деп айтсақ, «siyah» сөзі арқылы «қара жейде, қара шаш, қара қалам» деп тура мағынадағы сөздер айтамыз.Түрік тілінде осы сияқты басқа да кейбір сөздердің ауыспалы және тура мағынасында екі түрлі сөз қолданылады: beyaz-ak(ақ), kırmızı-kızıl(қызыл) , kirli-pis(кір), т.б.
Ал, орыс тіліндегі сөздердің тіркесімділік қабілеті де жоғары. Оны жоғарыда аталған сөз тіркестері, мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер дәлелдейді.
Қорыта айтқанда, қандай тіл болмасын әр тілдің өзіне тән ерекшеліктері болады. Соған орай тілдегі сөздердің тіркесімділік қабілеті де әртүрлі.
Достарыңызбен бөлісу: |
