Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

182 
 
абзал.  Түрлі  мәдениет  өкілдері  арасындағы  мәдениетаралық  коммуникацияның  тиісті  
деңгейде  өтуі  көбіне  жағдаяттық  контекске  байланысты  болады.  Ұлттық  мәдениет,  ұлттық 
мінез-құлықтың  көріністері  коммуникацияның  арқасында  өрнектеледі.  Коммуникацияның 
ауызша  және  ауызша  емес  символдары  белгілі  бір  халықты,  оның  сипаттарын,  мәдениетін, 
салт-дәстүрін  айқын  сипаттап  береді.  Мәдениетаралық  коммуникацияда  мәдени  шегараның 
болуы  негізді.  Мәдениетаралық  қарым-қатынасқа  түскен  әрбір  коммуникант  өзін  және 
әңгімелесушісін «өзінікі» және «бөгде» деп қарастырады. Мәдениетаралық коммуникацияда 
коммуникант өзін еркін сезінуі үшін өзімен тілдік қарым-қатынасқа түскен өзге ұлт өкілінің 
тек  тілін  ғана  емес,  сол  ұлттың  (елдің)  мәдениетін,  салт-дәстүрін,  ұлттық  мінез-құлқын 
білуге тиіс. 
Қазіргі  коммуникативтік  кеңістік  күрделі  жүйеден  тұрады,  онда  негізгі  орындардың  бірі 
коммуникацияның әр түрлеріне тиесілі. Себебі, адам өзін әр түрлі жағдайларда түрліше ұстайды, 
сөйтіп  әрбір  жеке  жағдайда  басқа  адамдармен  ерекше  қатынас  орнатады.  Сонымен  қатар 
коммуникацияның  сипаты  мен  ерекшеліктері  ақпарат  беру  құралдарымен,  тәсілдерімен, 
коммуникация субъектілерімен, мақсаттарымен және басқа көптеген себептермен анықталады. 
Мұның  өзі  коммуникацияның  мынадай  түрлерін  ажыратуға  мүмкіндік  береді:  этника 
аралық,іскерлік,әлеуметтік,  халықаралық,  тұлғааралық,  бұқаралық,  мәдениетаралық  және 
басқалары. Аталған түрлердің ішінен біз мәдениетаралық коммуникацияны қарастырамыз. 
Мәдениетаралық коммуникацияға тіларалық және мәдениетаралық ауыс-түйістер негіз 
болады.  Олардың  екі  мәдениеттегі  сәйкес  көріністері  тілдік  бірліктердің  прагматикалық 
мағынасынан  туындайды.  Ол  мағына  мәдениетаралық  қарым-қатынас  кезінде  оған 
қатысушылардың  тілдік  бірліктерді  түсіну  және  қабылдау  дәрежесінің  әр  алуан  болуымен 
байланысты.  Кез  келген  тілде  эмоционалды  бояуы  қанық,  стилистикалық    сипаты  ерекше 
лексикалық  бірліктер  болады.  Олар  прагматикалық  жағынан  анағұрлым  маркерленген 
болады да, ұлттық бояу,калориттің неғұрлым анық берілуіне ықпал етеді. Мұндай құбылыс, 
әсіресе,  ауызекі  сөйлеу  стилінде  айқын  байқалады.  Ауызекі  стилі  көпшілікке  тән  және 
көпшілік  жасына,  ортасына,  біліміне  т.с.с  ерекшеліктеріне  қарамастан  түсінетін  сөйлеу 
мәнері. Ол ешбір дайындықсыз, еркін, жүзеге асырылатын стиль түрі болғандықтан, ауызекі 
сөйлеу тілмен тығыз байланысты. 
Стильдің бұл  түрінде экстралингвистикалық, яғни бейресмилік белгісі,  табиғи қарым-
қатынастық  сенімге  негізделуі,  ауызша  диалогтік  форманың  басым  болу  белгілері  анық 
көрінеді. Сондай-ақ аталған стильге сөз, интонация, синтаксис, ым-ишара, дене қимылдары 
секілді эмоционалдық бояулар мен паралингвистикалық құралдар да тән болып келеді. 
Ауызекі сөйлеу  стиліне тән нақтылық, көрнекілік, қолданысқа түскен тілдік құралдардың 
қарапайымдылығы, экспрессивті-эмоционалдылық, сөйлеу еркіндігі секілді белгілердің барлығы 
дерлік адамның күнделікті тұрмысымен тығыз байланысты. Жалпы ғалымдар арасында ауызекі 
сөйлеу стилін үш топқа бөліп  қарастыру бар: әдеби ауызекі, қарапайым ауызекі, тұрпайы-дөрекі 
ауызекі  стиль.  Осы  топтарға  қатысты  қазіргі  қоғамымыздағы  адамдарды  ауызекі  сөйлеу 
мәнеріне қарай топтастырсақ, шартты түрде мынадай: 
а) әдеби ауызекі сөйлеу стилінде сөйлейтіндер: күнделікті ресми және бейресми қарым-
қатынаста  сөздің  коммуникативтік  сапаларын  толық  сақтайтын,  яғни  сөзді  мәнерлі  де 
мағыналы етіп жұмсай алатын, тілді шұбарламай нәрін сақтап сөйлейтін, сөздің мағынасын, 
астарын  түсіне  білетін,  сөзді  орынды-орынсыз  қысқартудан  аулақ  болатын,  мәдениетті  сөз 
қолданысын сақтай алатын зиялы қауым өкілдері; 
ә)  қарапайым  ауызекі  сөйлеу  стилінде  сөйлейтіндер:  қарапайым  тілдік  қолданыстарды 
екшеп қолдана  алатын,  тіліміздің  сөздік құрамын талғап қолдана алатын, тұрпайы, қарапайым 
сөздерді қолданудан аулақ бола алатын қоғамымыздың басым көпшілігі жататын топ; 
б)  тұрпайы-дөрекі  ауызекі  сөйлеу  стилінде  сөйлейтіндер:  сөйлеу  мәнерінде  тұрпайы 
сөздер  мен  жаргон  сөздерді,  қарапайым  сөздерді  жиі  қолданатын,  тілді  орынсыз 
шұбарлайтын, сөздерді орынсыз қысқартып, бұрмалайтын топ жатады. Бұл топқа қазіргі қала 
жастары, ауылдан қалаға келіп әлі де қала өміріне сіңісіп кете алмай жүрген ауыл жастары, 
Кеңес Одағы кезінде орысша білім алып, қазақ тілінің нәрін әлі де сезіне алмай жүрген қала 

183 
 
қариялары жатады. 
Қазақ  ғалымдарының  ішінде  академик  Р.Сыздық  ауызекі  әдеби  тіл,  ауызша  әдеби  тіл 
деп  екіге  бөледі.  Ауызекі  әдеби  тілге  қазіргі  функционалды  стильдердің  ресми,  ғылыми, 
публицистикалық  стильдердің  ауызша  формасын  жатқызуға  болады,  себебі  ауызекі  әдеби 
тілге ғалым Р.Сыздық былайша анықтама берген: «Ұлттық әдеби тілдің жазу өнері шыққанға 
дейінгі  үлгісі,  сөз  өнері  хатқа  түспей  тұрған  ерте  дәуірдегі  елінің  қоғамдық-әлеуметтік 
мүдделерін өтеу үшін тұтынылған бейнелі, асқақ стильге құрылған сөз саптау үлгісі». Олай 
болса, ұлттық әдеби тілдің жазбаша түрі шыққанға дейін дамыған түрі бүгінгі ауызекі сөйлеу 
стилінің негізі болып табылады. 
Ауызекі  сөйлеу  стилі  көркем  әдебиетте  елеулі  орын  алады.  Көркем  шығарма  мәтіні 
халықтың  әлеуметтік,  мәдени,  тарихи  өмірін  бейнелеумен  қатар,  адамның  қоршаған  ортаға 
қатысты білімі мен танымын, түсінігін, тәжірибесін адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-
қатынастарды  да  көрсетеді.Жазушы  осының  барлығын  суреттей  отырып  табиғи-
коммуникацияға  қатысушылар  өздерінің  әлеуметтік  рөліне  сәйкес  әрекет  етеді,  сөйлейді, 
тілдік қарым-қатынасқа түседі. 
Мәдениетаралық коммуникацияда лексикалық бірліктердің прагматикалық байланысы 
бөгде  тіл  иесінің  хабарламаны  барынша  түсінумен  байланысты  болды.  Күшейткіш  мәнді 
лексика осы мақсатта жиі  қолданылады. Сөйтіп сөздің эмоционалдылығы, экспрессивтілігі, 
коммуникативтік  мазмұндылығы  сөз  мағынасындағы  бір  белгіні  қарқындандыру  есебінен 
арта  түседі.  Қолданысқа  түскен  стилистикалық  бейнелі  лексика  номинативті  мағынасынан 
коннотативті  мағынаға  ауысуы  тек  эмоционалды-экспрессивтік  реңкті  тудыру  үшін,  соған 
қажетті  тілдік  бірлік  ретінде  алынбайды,  экстралингвистикалық  факторларымен  қоса  стиль 
жасайтын мәнерлі форма тудыратын қызметіне, тәсіліне байланысты болып келеді. 
Көркем  әдебиет  стилінде  қайталамалар  ерекше  стильдік  қызмет  атқаратыны  белгілі. 
Жазушы не  ақын нақты бір сөзді  бірнеше рет қайталау  арқылы сол жағдаяттың, оқиғаның, 
көңіл-күйдің  т.б.  маңызын,  мәнін,  мазмұнын  ашу  мақсатында  сол  сөздің  стильдік  реңкін 
қоюландырып,  сол  сөздерге  ерекше  стильдік  бояу  арта  отырып  қолданады.  Мұндай 
қайталамалар  қазақ  әдебиетінің  ірі  классиктері-  Ж.Аймауытов,  Ғ.Мүсірепов,  О.Бөкей 
шығармаларында  жиі  кездеседі.  Мұндай  қолданыс-осы  жазушылардың  көркемдік  тәсіл 
ретіндегі стильдік қаруының бірі. Мыс: «Қазір бәрі өзгерді, өмір өзгерді,заман өзгерді, мода 
өзгерді, адам да өзгерді, ниеті де өзгерді, пиғылы да өзгерді». 
Ауызекі сөйлеу стилінде сөздік қордың барлық қабаттары қатысады. Солардың ішінде 
барынша  бейнелі,  мазмұнды,  қолданыс  аясы  барынша  кеңі-фразеологизмдер.  Жалпы 
фразеологиялық  тіркестер  мәдениетаралық  коммуникацияны  жүзеге  асырудың  бірден  бір 
негізі.  Себебі,  фразеологизмдер  халықтың  тұрмыс-тіршілігінің,  өмірінің,  әлеуметтік 
жағдайы,  мәдениеті,  салт-дәстүрінің  айнасы.Мысалы:көз  майын  тауысу-көп  оқу,қалтасы 
қалың-ақшасы көп,ақ тер, қара тер болу-тіршілік етуге әрекет ету. 
Мәдениетаралық  коммуникация  мәселесі  жаһанданудың  өзара    әріптестік  пен  өзара 
түсіністік аспектісінде бүгінгі таңда аса өзекті болып отыр. Ықпалдастық процестер әлемді өзара 
байланысты,  біртұтас  етуде.  Мәдениетаралық  коммуникация  дағдыларын  халықаралық 
менеджмент  және  маркетинг  саласында,  БАҚ  қызметінде,  трансұлттық  корпорациялар  және 
трансұлттық  саясат,  сондай-ақ  мәдениетаралық  коммуникация  зерттеулеріне  түрткі  болған- 
мәдениет  саласында  қолдануға  болады.  Мәдениеттер  диалогы,  өркениеттер  диалогы  негізінде 
жатқан  мәдениетаралық  коммуникация  идеяларын  халықаралық  ұйымдар  (ЮНЕСКО),  саяси 
көшбасшылар, мемлекет басшылары, үкіметтік емес ұйымдар көп қолданады. 
Ойымызды  қорытындыласақ,  мәдениетаралық  коммуникация  тіл  үйренушілерге  тілді 
ғана емес, сол елдің тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, рухани болмысын білдірту арқылы 
тілді  меңгертудің  маңыздылығын  алға  тартатын  лингвистикалық  сала.  Тіл  үйренушіге 
ұлттық  мәдениеттің  бояуын  түсіндіру,  ұлттық  мінездің  қырларын  ашу,  ұлттың  тарихы  мен 
мәдениетін  паш  етудің  бір  жолы-  лексикалық  бірліктердің  прагматикалық  мәнін  ашу,  сол 
арқылы  тіл  үйренушінің  елге,  халыққа,  тілге,  мәдениетке,  салт-дәстүрге  деген 
қызығушылығын ояту.