Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

152 
 
«Құрамындағы  дауысты    және    дауыссыз    дыбыстардың  орын    тәртібіне    қарай    қазіргі    
қазақ  тіліндегі    буынның  екі    түрі  бар:  ашық    және    тұйық  буын.    Бұлай      бөлу  буынның  
теориялық  та,  практикалық    та    мәніне    сай    келеді  және    есте    сақтауға    ыңғайлы»,  -  деп     
көрсетеді.Ал мектеп оқулығында: ашық, тұйық, бітеу буындар болып бөлінеді[7; 137 б]. 
Екпін  мәселесі.  Мектеп  оқулықтарында  екпін  жайлы:  сөйлеп  тұрғанда,  бір  сөз  басқа 
сөздерге, бір буын басқа буындарға, бір дыбыс басқа дыбыстарға қарағанда күшті, көтеріңкі 
айтылуын  екпін  дейміз.  Екпін  сөз  екпіні,  ой  екпіні,  тіркес  екпіні,дыбыс  екпіні  болып 
бөлінеді[7; 166 б]. 
Ал    Ә.Ж  «  Қазақ    тілінде  екпін    жоқ,  қазақ    тілінде    екпін    қызметін    сингормонизм  
атқарып    кетеді,  екпін    сөз    мағынасын    өзгерте    алмайды»,  -  деген    қорытындыға    келеді. 
Сингармониялық бағыт Ә.Жүнісбек еңбектерінің арқасында қалыптасып, ғылыми айналымға 
түсіп,  қалың  оқырманға  танымал  болды.  Ә.Жүнісбеков  қазақ  тілінің  фонетикалық  жүйесін 
мұқият  зерттеудің  нәтижесінде  индоевропа  тілдеріне  тән  осы  құбылыстың    онсыз  да  
тықпаланып келгенін, түркі тілдерінде сөз екпінінің жоқ екенін, оның қызметін бұл тілдерде 
сингормонизм атқаратынын дәлелдеді. 
 С.М болса: «Сөз ішінде бір буынның күшті айтылуын екпін дейміз. Қазақ тілінде екпін 
сөздің  соңғы  буынына  түседі».  Бұл  –  бізге  мектептен  таныс  қағида.  Мұның  өзі  бүкіл 
түркологияда бір ғасырдан астам уақыттан бері айтылып, қайталанып келеді. А.Байтұрсынов 
та: « Қазақ тілінде екпін буыны сөздің я аяғына таяу буын болып келеді» - дейді. Деуін десек 
те,  осы  құбылыстың  шын  сырын  түсіне  алмай  жүрдік.  Екінші  ана  тіліміз  деп  жүрген  орыс 
тілінің екпінін келістіре алмай қалатынымыз  да содан болар.  
Латын  әліпбиіне  көшу  турасында  қазіргі  кезде  мектеп  оқулықтарында  оқытылып 
жатқан кітаптарда сөз қозғала қоймапты. 
Ғылыми  жаңалықтар  мен  мектеп  оқулықтарындағы  ережелердің  сәйкес  келмейтін 
тұстары баршылық екен. Бұл бей жай қарайтын дүние емес. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.Қазақ грамматикасы. Астана, 2002 (сегментті фонетика бөлімі);  
2. Введение в сингармоническую фонетику. Алматы, 2009. 
3.Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы.Алматы, 2013. 
4. Қазақша-орысша фонетикалық сөздік. Орал, 2009. 
5.Жүнісбек.Ә. Қазақ фонетикасы.  Алматы, 2009. 
6.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. Алматы, 1999 
7. Мырзабеков С.  Қазақ тілінің фонетикасы. Алматы,1993. 
8. Электрондық қор:https://baq.kz/kk/news/kazahstan-2050-mangilik-               
el/alimhan-zhunisbek-kazir-bagdarlama-zamani-
36443http://emle.kz/articles/get/127http://www.rusnauka.com/20_TSN_2016/Philologia/7_214305.doc.htmhttp://mega
predmet.ru/1-62956.html 
9.   Қосымова Г,  Дәулетбекова Ж., Қазақ тілі.    Алматы: Атамұра   2015 ж 
 
 
ӘОЖ 615.21/26 
ҚҰМАРБЕКОВА М.С., ШҮРШІТБАЙ М.Ш. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ. 
 
БЕСІНШІ ТҮЛІК – МАРАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ  
ОДАН АЛЫНАТЫН ӨНІМДЕР 
 
Ақбас  шыңдары  аспанмен  тілдескен,  аспаны  ғарышпен  үндескен,  көркіне  көз 
тоймайтын  ғажайып  табиғаттың  ортасын  ойып,  табан  тіреген,  Шығыс  Қазақстанның 
маржаны  –  Катонқарағай.  Төр  Алтайдың  бұл  мекені  –  ертеден  өзінің  дертке  дауа,  жанға 
шипа  болатын,  бесінші  түлік  –  марал  шаруашылығымен  әйгілі.  Атам  қазақ  ежелден  бұл 
жануардың  адамға  беретін  пайдасын  біліп,  қолға  үйрете  бастаған.  Менің  тұған  жерім  осы 
Катонқарағай  ауданының  бір  ауылы  –  Ақсу  ауылы.  «Аққудың  ұясындай»  бұл  өңірде  де 

153 
 
марал  шаруашылығы  дамыған.  Қазіргі  таңда  өңірімнің  марал  шаруашылығы  -  «Екі  дос» 
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қамқорлығында.  
Жалпы «марал» сөзі орыс тілінен енгендіктен, бұл жануарды жалпылама түрде осылай 
атай  береді,  бірақ  қазақ  халқы  «марал»  деп,  тек  оның  ұрғашысын  ғана  атайтын  болған. 
Ұрғашысында мүйізі болмайды, ол құлағы қалқиған жануар. Ал осы маралдың еркегін қазақ 
ежелден «бұғы» деген. Ағаштың бұтағындай, аша мүйіз тек осы бұғыда ғана болады [1]. 
Бұғы – жұп тұяқтылар отрядына жататын жануарлар тұқымдасы. Бұғылардың көпшілігі 
орташа  немесе  ірі  денелі,  сымбатты  келеді.  Бұғының  мүйіз  тастауы  жыл  сайын  көктемнің 
наурыз айында болады. Оларды ешкім кеспесе де мерзімді уақыты келгенде өз-өзінен түсіп 
қалады.  Мүйізін  екі  жасынан  бастап  кеседі.  Өсіп  келе  жатқан  мүйізінің  терісінде  түгі 
болады,бірақ  ол  мүйізінің  өсуі  тоқтағаннан  кейін  түсіп  қалады.  Бұғылар  орманда,  орманды 
далада,  тундрада,  тауда  кездеседі.  Бұғылардың  барлығы  дерлік  кәсіптік  маңызы  бар  аң. 
Олардың терісі және еті пайдаланылады,пантысынан адамның денсаулығына шипа болатын 
дәрі  жасалады.  Пантыдан  жасалған  ең  алғашқы  препарат  –  пантокрин.Бұл  өте  бағалы, 
«пантокрин»  дәрісі  бұғының  әлі  сүйектенбеген,  ішіндегі  қаны  бар  жас  мүйіздерінен 
алынады.  Пантокриннің  организмге  жан-жақты  әсері  мол  және  оның  химиялық  құрамына: 
гематоген бөлшектері, аминқышқылдары, 20 түрлі микроэлементтер (кальций, магний, темір 
иондары),  фосфолипидтер  кіреді.  Панты  иммунитеттік  жүйені  реттейді,  жүйке  жүйесінің 
функцияларын жақсартады, ағзадағы сергектікті жоғарылатады. Қазақстан Республикасында 
панты  өнімдерін  шығаратын  бір  ғана  компания  –  ЖШС  “Аксу-ДЭЕН”.  Бұл  компанияның 
шығаратын өнімдеріне кейін оралармыз, ал қазір мүйіздің фармокологиялық цехқа келгенге 
дейіноның алыну процесіне тоқталып кетейік. 
Мүйіз  кесу  процесі  –  маралдарды  жан-жақтан  қақпалай  отырып,  қорғанға  кіргізу 
арқылы  жүзеге  асырылады.  «Станок»  -  бұғының  мүйізін  кесетін  арнайы  орын.  Станокқа 
бастаған саты, яғни биік сырғауыл қоршау, алдымен даладай кең келеді, содан тарыла келіп 
станокқа жеткенде жалғыз бұғы сиятындай ғана дәліз жол қалады. Айдаушының түртпегімен 
бұғы асты тақтай, екі жағы бөрене шығыр станоктың үстіне келеді. Бұғы осы станокқа кірген 
бетте  станоктың  шығар  аузындағы  айқарма  есік  жабылып  қалады.  Содан  станокта  тұрған 
бұғының  бауырынан  екі  жерден  айыл  тартып,  астындағы  тақтайды  түсіріп  жібереді.  Осы 
кезде тамағының астына көлденең бөрене-жастық салынып, екі адам бұғының басын тұқырта 
ұстап,  біреуі  аралап  кесе  бастайды.  Мүйізді  кесіп  болған  соң,  қып-қызыл  қан  шапшыған 
мүйізге дәрі аралас сары топырақ жағады. Содан кейін астындағы тақтайды көтеріп, айылды 
ағытып, есікті сарт еткізіп ашып жібереді [1]. 
Кесілген  мүйізді  қолмен  суға  салып,  ұстап  тұрып,  үлкен  қазандарда  ұзақ  қайнатады. 
Осы мүйіз қайнатқан су аздан соң, бетінде майы қалқыған кәдімгі ет сорпа болып шығады. 
Жергілікті  жұрт  оны  «бұлау»  деп  атайды.  Бұлау  адамның  етін  ғана  емес,  сүйектерін  де 
балқытып жібереді. Адамдар оны денсаулыққа шипа болсын деп ванна ретінде қабылдайды. 
Ванна ішінде 10-15 минуттан артық жатқызбайды. Күніне екі рет түсіп, бұлауды 6-7-10 күн 
көлемінде алады. Бұлау адамға тері арқылы әсер етеді және остеохондроз, псориазға қарсы 
өте  күшті  зат  болып  есептеледі,  ағзаның  тазаруы  мен  аллергияға  қарсы  қолданылады. 
Соңынан  қайнаған  мүйізді  моншадай  ыстық  аузы-мұрны  бітеу  үйде  булайды.  Пантының 
моншасы  –  адам  организіміне  керемет  шипа  болып  табылады.  Моншадан  соң  мүйізді  жан-
жағынан  самал  соғып  тұратын  кең  сарайға  апарып,  кесілген  жерін  төмен  қаратып, 
салақтатып жіппен іліп қояды. Салқын жерде, көлеңкеде,жел өтінде күз түскенге дейін кеуіп 
тұрады [1.] 
Кеуіп  болған  мүйіз,  ЖШС  «Ақсу-ДЭЕН»  фармакологиялық  цехына,  адам 
денсаулығына  пайдалы  әсер  беретін  түрлі  өнімдер  дайындау  үшін  жіберіледі.  1994  жылы 
Ақсу  ауылында  қазақ-корей  кәсіпорындары  бірлесіп,  “Ақсу  –  ДЭЕН”  ЖШС  (жеке 
шаруашылық  серіктестігі)  іргесін  қалаған,  бірақ  ол  1996  жылы  іске  қосылды.[2,  6-бет] 
«Ақсу-ДЭЕН» фармакологиялық цехында өндірілетін, пантыдан алынатын өнімдердің тізімі 
мынадай: