«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері»

«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері» 
аймақтық ғылыми-практикалық конференция, 30 қараша 2018ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
154 
 
психологиялық процестерімен  тығыз байланысты.  Сондықтан  адамзаттың 
сөйлеу іс- әрекетін тексеру бір ғана тілі білімінің үлесі емес, бұл басқа да 
ғылымының,  мәселен  психологиялық,  физиологиялық,  логопедиялық  т.б. 
зерттеп қарастыратын облысы. 
Сөйлеу  екі  түрлі  формада  –  ішкі  және  сыртқы  формада  жүзеге 
асырады.  Ішкі  сөйлеу  формасы  –  ойлау  процесі  үшін  өте  қажет  нәрсе,  ал 
сыртқы  форма  арқылы  адамөз  ойын  басқаларға  жеткізеді,  белгілі  бір 
информация береді. 
Сөйлеудің екі жағы бар: сөйлеу процесінің нақ өзі және сол сөйлеу іс- 
әрекеті процесінде жасалынған нәтиже яғни сөйлемдер, мәтіндер т.б. 
Адамның  өмірінде  сөйлеудің  маңызы  өте  зор.  Ол  сөйлеу  арқылы  өз 
ойын айтып жеткізеді және біреудің ойын ұсынады. Ауызша сөйлеу адам 
арасындағы 
қарым-қатынасты 
атқарады. 
Біреудің 
дыбыстауынан 
құлағымызға  жеткен  сөз  ауызша  сөйлеу  деп  аталады.  Ауызша  сөйлеуде 
кеністік  және  уақытқа  байланысты  біреу  шектеулер  болады.  Әдетте, 
әңгімелесушілер  бірін-  бірі  көріп  тұрады  немесе  дауыс  жететіндеу 
алшақтығы болуы мүмкін. 
Оқыту  процесі  жеке  тұлғаның  ойлау  және  шығармашылық 
қабілеттерін  дамытуға  арналуы  керек.  Ауызша      сөз      негізгі      екі   
сыңардан      тұрады:  оның  бірі  ауызша  айтылған  сөзді  тыңдап  -  түсіну 
(орысша  -  аудирование,      немісше  -  das  Audieren,  қытайша  -tingli),   
екіншісі - сөйлеу. 
Ауызша  сөздің  бұл    екі    компоненті      бір-бірімен  тығыз 
байланыстылығы  сондай,  кейбір  методистер  бұларды  бір-бірінен 
ажыратпайды.  Олардың  көзқарасы  бойынша,  ауызша  сөзді  игеру    үшін 
сөйлей    білсе  жеткілікті,    Ал  ауызша  айтылған  сөзді  тыңдап  -  түсіну  - 
сөйлеудің  серігі.  Сөйлей  білген  адамға  тыңдап  -  түсінуге  арнайы 
дағдыланудың  қажеті  жоқ.    Ол  дағдылар  өз-өзінен  қалыптасады.Басты 
дағды - сөйлеу дағдысы. Олай болса, бір тілде сөйлей білген адам сол тілде 
айтылған  ауызша  сөзді  тыңдап  -  түсіне  алады.  Міне,  көпшілік 
методистердің  пікірі  бойынша,    тыңдап-түсіну  дағдыларының    күні  
бүгінге дейін тиісті мөлшерде дамытылмай келуінің бір себебі осында [1]. 
Мұндай көзқарастың қате екенін психологиялық зерттеулер де, шетел 
тілдерін оқыту теориясы мен практикасы да дәлелдеп беріп отыр. 
Психологиялық  зерттеулер  бұл  екі  әрекет  (тыңдап  –  түсіну  және 
сөйлеу)  бір-бірімен  тығыз  байланысты  болғанмен,  олардың  әрқайсысы 
мүлде  басқа  іскерліктер  негізінде  қалыптасатынын  көрсетіп  берді. 
Сөйлеуші де, тыңдаушы да тілді қолдана отырып, қатынас жасайды. Бірақ 
олардың әрқайсысы тілді әр түрлі жолмен қолданады. Сөйлеу үстінде адам 
белгілі бір ойдан шығады, яғни әуелі сөйлеушінің санасында белгілі бір ой 
туады  да,  ол  сол  ойды  басқаларға  жеткізу  үшін  тілдік  форманы 
пайдаланады. 

«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері» 
аймақтық ғылыми-практикалық конференция, 30 қараша 2018ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
155 
 
Демек  сөйлеу  процесінде  сөздің  мазмұны  алдын  ала  берілген,  сол 
мазмұнды  сөйлеуші  тілдік  форма  арқылы  өзгелерге  жеткізеді.  Сөйлеуші 
белгілі  мазмұннан  шығып,  оны  тілдің  әр  түрлі  элементтерін  қолдану 
арқылы басқаларға жеткізеді. (іс-әрекет бағыты: мазмұннан тілдік формаға 
қарай.  Тыңдау  процесінде  іс-әрекет  бағыты  мүлде  басқа.  Мұнда 
тыңдаушыға  әуелі  берілгені  -  тілдік  форма.  Соны  қабылдау  арқылы 
тыңдаушы тілдік формада кодталған мазмұнды ашады. Мұндағы іс-әрекет 
бағыты: тілдік формадан мазмұнға қарай. 
Ауызша  сөздің  бұл  екі  компонентін  бір-бірінен  ажыратудың  маңызы 
өте  зор.  Бұлар  сөз  әрекетінің  әр  түрлі  формаларына  жатады:  сөйлеу 
экспрессивтік  формаға  жатса,  тыңдау  импрессивтік  формаға  жатады. 
Бұлардың  әрқайсысын  әр  түрлі  жолмен  оқытып,  үйрету  керек.  Ауызша 
айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет екені 
белгілі.  Қабылдау  мәселелерімен  шұғылданып  жүрген  еліміздің 
психологтары  екі  процесті  ажырату  қажеттігін  атап  көрсетеді.  а)  бейнені 
қалыптастыру  процесі,  яғни  объектінің  маңызды  даралау  белгілерін 
(дифференциальные  признаки)  және  олардың  өзара  байланысын  анықтау 
және  сол  белгілерді  игеру  процесі,ә)      қалыптасқан    бейнені    эталонмен  
салыстыру  нәтижесінде  объектіні  тану  процесі.  Бұл  екі  процесс  бір– 
бірімен  тығыз  байланысты.  Бейнені  қалыптастыру  барысында  оны  тану 
процесі  саналы  түрде  өтуі  мүмкін.  Ал  материалмен  танысқаннан  кейін 
тану  процесі  өте  тез  (симултанды  турде),  қас  пен  көздің  арасында  өтуге 
тиіс. 
Тіл  арқылы  қарым-қатынас  жасау  процесінде  тану  бір  мезгілде 
(симултанды  түрде)  өтеді.  Мұнда  логикалық  операцияның  қатысу-
қатыспауы түсінудің түріне байланысты: дискурсивтік жолмен түсіну және 
тікелей  түсіну.  Тікелей  түсіну  кезінде  ішкі  сөзде  болып  жататын  ойлау 
процесі барынша қысқартылған түрде өтеді. Қабылдаудың осы аталған екі 
процесіне  байланысты  сөзді  есту  қабілетінің  екі  механизмы  бар  екенін 
Ю.А.Воронин атап көрсетеді: ажырату және тану механизмдері. Ажырату 
барысында мынадай процестер болады: 
Есте  бейнесі  қалыптаспаған  объектіні  қабылдағанда,  адам  оның 
бейнелері  қалыптасқан  объектілерден  өзгеше  екенін  ұғынады.  Мысалы, 
таныс  емес  сөзді  естігенде,  оның  өзіміз  білетін  сөздерден  өзгеше  екенін 
аңғарамыз. 
Бұл  объектінің  даралау  ерекшеліктері  бейнелері  есте  қалыптасқан   
басқа      объектілермен  салыстыру  арқылы  немесе  сол  белгілерді  тану 
арқылы  анықталады.  Мысалы  (d)      дыбысы      таныс      болмаса,      оны  
өзімізге    таныс      (t),  дыбысымен  салыстыру  арқылы    (д)  дыбысының 
даралау  белгісін  (ұяңдығын)  анықтаймыз.  Ал  неміс  тілінің  фонемалары  
бізге  таныс  болып,    неміс    тілінің  Fahren  деген  сөзі  таныс  болмаса,  оның 
даралау белгілерін-фонемаларын танимыз.