«Сауат ашу» пәні бойынша оқу жоспары

1) өтілген дыбыстарды сөз құрамында жаырату;

2) әліппе әріптерінен (кеспе) сөз құрау, оқу және жазу;

3) сөзді буындап және 1-2 буынды сөздерді тұтас оқу;

4) қарапайым мәтін мазмұнын мұғалімнің сұрағы бойынша айта білу;

5) қысқа өлеңдерді жатқа айта алу;

6) көлемі шағын мәтіндерді түсініп оқу;

7) бас әріп пен кіші әріптің жазылуын, әріптерді бір-бірімен байланыстырып жазу.

8) айтылуы мен жазылуы бірдей сөздерді жазу;

9) жазған сөздерін үлгі бойынша тексеру.

Бұл бөлімде «Әліппе кезеңі» бойынша а, н, л, р, о, т, у, ш, с дыбыстары мен әріптерімен таныстыруды бастауға болады.

Оқушыларға сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан буын, буыннан сөз, сөзді қатыстырып сөйлем құрастыру тапсырмаларын жиі орындату қажет. Сөйлем құрату барысында сызбалар мен суреттерді кеңінен қолдану, оқушылардың қызығушылығын оятады.

Оқушыларды талдау-жинақтауға жаттықтыру үшін:

1. Кез-келген дыбысты сөз ішінен бөліп алуға және сөз құрамында айтылуына жақындата отырып бөліп айтқызу;

Сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар буын анық естілетіндей, дыбыстың өзін ерекше созып айтқызу. Мысалы, «р» дыбысын «ора» сөзіндегі «о-ра» буындары «о-орра» делініп, «р» дыбысы ерекшеленіп, біраз созыңқы айтылады.

2. Дыбыс артикуляциясын қою, оқушыларға сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру. Мысалы, мұғалім оқушыларға «с» дыбысын айтуда қарапайым айнаға қарап дыбыстатады, дыбысты айтуда тілдің қандай жағдайда болатынын бақылайды.

Артикуляциялық тәсілмен тек еріндік және тіс пен тіл қатысы арқылы шығатын дыбыстарды үйрету тиімді болады. Оқушыларға ш, ж, к, ғ, г, й, и, щ, ц дыбыстары артикуляциясын аңғару қиын болады. Сондықтан мұғалім дыбысты оқытуды бастар алдын қалай үйрету тәсілін жан-жақты ойластыруы тиіс. Қосымша артикуляциялық жаттығу әрі жүргізіп тұтас оқуға жаттығу ретінде қосымша тапсырмаларды қолдануға болады. Мысалы,

Аң, - аң, -аң, шаң,

Шаң, шаң, шаң, маң.

Маң, маң, маң, паң

Паң, паң, паң, таң

Таң, таң, таң, қайырлы таң!

Дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетінін сөздерді талдау және жинақтауды қатар үйретуге болады. Мысалы, «ш» дыбысын өту барысында бұл дыбысты оқушыларға айтқызып, таныстырғаннан қейін шана, шаш, арша сияқты сөздерді өз бетінше айтқызып, буынға, дыбысқа талданады; «ш» ды­бысының орны анықталады (қай буында, нешінші буында); қайта жинақтау барысында «ш» дыбысының сөздегі орнына көңіл бөлінеді. Оқушылар құрамында «ш» дыбысы бар сөздерді ойлап табады.

4. Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріптерді салыстыру. Мысалы, жон-жөн, тор-төр, ор-өр сияқты сөздер арқылы «о» дыбысы мен «ө» дыбысының дыбысталу ерекшелігі аңғартылады. Сонымен қатар жазылуындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарына назар аударылады. Осылайша, қ-к, с-з, ғ-г, а-ә, ы-і дыбыстары да жұпталып, салыстырып сөздерді талдау-жинақтау арқылы үйретуге болады.

5. Буын немесе сөзді есте сақтау арқылы оқу. Оқушылар сөз құрамын дыбыстық-буындық талдағаннан кейін, жинақтап, кеспе әліппеден құрастырады. «Қандай сөз құрастырдық?» — деген сияқты сұрақтар арқылы сөзді тұтас айттырады, оқылуын есте сақтайды. Өйткені кеспе әліппеден құрастырған сөзін, қайта оқығанда оқушы бірден оқып бере алады.

6. Дыбыс алмастырып оқу. Мысалы, оқушылар талдау-жинақтау арқылы сөзді құрастырып оқыған соң, енді сөз құрамындағы бір әрпінің орнына басқа әрпін қойып оқыту. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың орнын ауыстыруға болады.

Мысалы,

Тыс, тыс, тыс, тіс

Тіс, тіс, тіс, түс

Түс, түс, түс, тұс

Тұс, тұс, тұс, тос

Тос, тос, тос, төс

Төс, төс, төс, тес

Тес, тес, тес, тез

Тез, тез, тез оқы.

Буындап оқуды, әріптен буын, буыннан сөз құрап оқуды үйрету. Оқушылардың қызығушылығын, жас ерекшелігін ескеріп үнемі жұмысты түрлендіріп отыру керек. Белсенді оқыту әдіс-тәсілдерін қолданумен қатар «Сөйлеу қабырғаларына» оқушыларға көмекші болатын тақырыпқа сәйкес суреттер мен көрнекіліктерді қолдануды ұмытпаңыз. Бөлім бойы күнделікті:

• 
  артикуляциялық жаттығулар;
  
• 
  ұйқастар, өлеңдер, санамақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтарды айтып тіл ұстарту;
  
• 
  сұраққа толық сөйлеммен жауап беру;
  
• 
  «сөйлем - сөз – буын – дыбыс» ажырата білу және графикалық сызбасын оқу, сызба бойынша буын/сөз/сөйлем құрастыру;
  
• 
  сөз құрамында дыбыстың орнын анықтау, сәйкес әріпті есте сақтауға көңіл бөлінеді.
  

Әңгімені жазар алдында сюжетті сурет бойынша ауызша әңгіме құрастыру бойынша даярлық жұмыстарын жүргізіңіз. Мұғалім оқушыларға сөйлемді тыңдап, естіген сөйлемдерінің сызбасын дәптерге жазуды тапсырады. Оқушылар сөйлемдердің сызбасын жасаудан суреті және символдары бар карта-сызба жасауға көшеді. Сол сияқты қандай да символдың немесе белгінің нені білдіретіндігін түсіндіру жұмыстары жүргізіледі. Үлгі/сызба бойынша сөйлем құрауға дайындық жүргізу жаттығуларынан кейін 4-5 сөйлемнен тұратын (баяндап әңгімелеудің суретті-кескінді сызбасын жасау) байланыстырылған әңгіме құрастыруға көшеді. Әңгіме құрастыруға үйретудің келесі кезеңінде тек дайын сызбалар ғана емес, сабақ барысында оқушылардың өздері жасаған сызбаларды қолдану бойынша жұмыстар жалғастырылады. Олар әңгімелеп берудің бірізділігін өздері анықтайды, қандай да бір затты, заттың белгісін, іс-әрекетін белгілеу тәсілдерін өздері таңдап, ұсынады. Мұндай жұмыстар ұжыммен немесе топпен жүргізіледі. Сөйтіп символдар, белгілер, суреттер және сызбалардың көмегімен әңгіме құрастыру және жазу қабілеттері дамиды. Әңгіме құрастыру және жазу барысында оқушылар өз сызбаларын сызып, шығармашылықтарын көрсете алады.

2.5 Мәтін бойынша сұрақ қоя білу және жауап бере білу

2.9 Дыбыс пен әріпті тану және ажырату

1.2.5.1 мәтін иллюстрациясы бойынша сұрақтар қоя білу немесе оқығаны бойынша қойылған сұраққа жауап беру (мұғалім көмегімен)

1.1.3.1 мұғалімнің көмегімен оқиғаның ретін сақтай отырып баяндау
1.2.9.1 әріпті тану, ажырату және оны дыбыспен сәйкестендіру

Сіз берген ақпараттың бір-екі сәтін есте сақтағанын бағалаңыз.

Әртүрлі бағыттарды пайдалана отырып, осы жаттығуды бірнеше рет орындатыңыз.

(Ө) Оқушыларға өздері есінде сақтай алған қызықты элементтерді көбірек қосып мектептің суретін салғызыңыз.

(Ж) Мектепке баратын жолдардың сызбасын жұптағы өз серіктеріне суреттеп беруді тапсырыңыз. Оқушылар өз бағыты туралы айтуға әбден дайын болған кезде серіктестерін (мұғалімнің белгі беруі бойынша) алмастырады және жаңа серіктесіне өзінің жүру бағыты туралы айтып береді. Оқушының өзіне деген сенімділігін арттыру үшін өз бетімен жұмыс істеуге көбірек мүмкіндік беріңіз.

Өлеңдер, тақпақтар немесе санамақтарды бірнеше рет қайталау арқылы оқушыларға қосылып хормен айтуға мүмкіндік беруді ескеріңіз.

Мектеп ішіндегі жолыңызға арналған шағын карта дайындаңыз. Өзіңіз жүріп өтетін негізгі жолдың суретін салыңыз. Мысалы: басқа сынып бөлмелері, есіктер, терезелер.

Жол сызбаңыз туралы айтқан кезде, ретті білдіретін сөздерді: бірінші, сонан соң, келесі және бағытты нұсқайтын сөздерді қолданыңыз (оңға, солға, алдында, артында ортасында т.б.)

Оқушылардың дауыстап сенімді сөйлеуіне байланысты бағалау тапсырмасын бүкіл сыныппен немесе топпен жүргізуді шешіңіз.

Сұрақтар:

• 
  Мен бірінші қай жерге жетемін? Кітап сөресіне ме? Есікке ме?
  
• 
  xxx сынып бөлмесінен кейін қайда барамын?
  
• 
  Кімнің есінде қалды, қай бағытқа бұрыламын? - деген мазмұнда құрылуы тиіс.
  

Сыныпты жұпқа бөлгенде достық қарым-қатынасты, сыйластықты орнатуға көңіл бөліңіз, өйткені оқушылар бір-бірімен әңгімелескен кезде өздерін еркін сезіну керек. Мүмкіндік болса, оқушылардың бір-бірімен дұрыс қарым-қатынас жасауына қолдау көрсету үшін пән мұғалімдерін серуенге қатыстырыңыз. Мысалы, оқушылар өзара: «Мен киім шешетін орыннан сыныпқа қалай өте аламын?» - сияқты сұрақтар қоя алады.

күн тәртібі

2.9 Дыбыс пен әріпті тану және ажырату

3.8 Каллиграфиялық нормаларды сақтау

1.9 Сөздерді, дыбыстарды орфоэпиялық нормаларға сәйкес дұрыс айту

1.3.8.1 жазу жолын, жоларалық кеңістікті, жолдың жоғарғы және төменгі сызығын сақтап, әріп элементтерін каллиграфиялық талаптарға сай жазуу

1.1.9.3 сөздің буыннан тұратынын түсіну және сөздегі буын санын анықтау

Оқушылардың::

• 
  сөз ішінен қажетті әріпті табуын;
  
• 
  сөзді қатыстырып сөйлем құру дағдысын бағалаңыз
  

Осы бөлімді оқу үшін әріптің баспа/жазба үлгілері жазылған көлемді карточкалар дайындау қажет.

Жазу сабақтарында төмендегі жұмыстар жүргізіледі:

• 
  Жазуға дайындық: (оқушылардың дұрыс отыруы, қаламдарын дұрыс ұстауы, дәптерлерінің партада дұрыс қойылуы).
  
• 
  Жаңа әріптің элементтері жеке көрсетіледі, мұғалім оны тақтаға жазып тұрады, оқушылар дәптерлеріне жазады.
  
• 
  Мұғалім жаңа әріпті тақтаға жазады; оқушылар осы әріптен басталатын сөздер ойлап табады, сонан соң олар әріпті дәптерлеріне жазып алады.
  

Оқушыларға үнемі сөзді буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан буын, буыннан сөз құрастыру үдерісін орындату қажет.

1.6 Тыңдаушының назарын аудару

1.3 Тыңдалған материалды мазмұндау

1.1.6.1 сөйлеу барысында сипаттау/салыстыру сөздерін, вербалды емес қарым-қатынас құралдарын (ым-ишара, қимыл), дауыс ырғағын, мәнерін, қарқынын, сөз арасындағы кідірісті қолдану)

«Роботтар» ойынын ойнатыңыз: Оқушылар қиялдағы мектепте жүру үшін «робот-оқушы» бағыт көрсетеді. «Робот-оқушы» мектептің бір бөлігінен екінші бөлігіне баратын етіп тапсырманы күрделендіріңіз.

Балама тапсырма ретінде, көріністің шағын бөлігін қағаз бетіне ойыншық фигуралар мен суреттер арқылы көрсетуге болады.

(Т) Оқушыларға робот болып жұпта ойнауға мүмкіндік беріңіз, көбірек егжей-тегжейлі нұсқау беріңіз және тақырыпқа лайықты сөздерді пайдаланыңыз.

Ашық, кең жерде (сыртта немесе мектептің дәлізінде), қиялдағы мектепті және айналасын, олардың ерекшеліктерін көрсету үшін көмекші заттар дайындаңыз (Мысалы: қораптар немесе кілемшелер). Мектептің айналасындағы дәлізді көрсету үшін арқан немесе жіп кесінділерін пайдаланыңыз. Оқушыларды қиялдағы «сынып» айналасына жинап, күнделікті орындайтын іс-әрекетіңізді пантомима арқылы көрсетіңіз. (Мысалы: пальтоны ілгенін, сөмкені қолға ұстауын, директордың кіргенін, жүргенін, кейбір сынып бөлмелеріне бас сұғуын, жолда достармен амандасуын.) Мектеп ережесі туралы әңгімелесіңіз.

Сұрақтар қойыңыз. (Мысалы: Біз қай жерде тыныш жүруіміз керек? Қай жерде жүгіруге және секіруге болады? т.б)

Жаңа сөздер:

дәліз, киім ілетін орын, бұрыш, асхана, кітапхана, баспалдақ, мұражай,т.б.

• 
  Бағыттар, солға, оңға, алға, артқа
  

Топта/жұпта әр түрлі қабілетті оқушыларды топтастырыңыз. Өйткені сөздік қоры мол, ойлау қабілеті жақсы дамыған оқушылар қабілеті төмен оқушыларға қолдау көрсете алады.

2.1 Оқу түрлерін қолдану

Жаза алатын оқушылар үшін әр сөзді буынға бөліп айтып беріңіз (сөзді әр дыбысы анық естілетіндей етіп айтыңыз), әр сөздегі дыбысты анықтап, оларды әріппен белгілетіңіз. Осылайша алдыңғы сабақта меңгерген дағдыларына (бағалау арқылы анықталған) сүйене отырып, бірнеше күн бойы тапсырманы қайталаңыз.

Дыбыстарды сәйкес әріптермен таңбалау үшін «Бағытталған жазу» әдісін қолданыңыз.

• 
  сынып оқушыларының деңгейіне байланысты күрделірек тапсырма беруіңізге болады, мысалы, сөз тіркестері мен сөйлемдер (сурет, сызбамен толықтырып) жазғызыңыз.
  

• 
  өтілген әріптерді тануы және дұрыс таңбалап жазуын;
  
• 
  буын, сөзді оқу қабілетін;
  
• 
  кейбір дыбыстарды сөздің басында, ортасында, соңында дұрыс анықтауын,сөзді жазуын;
  
• 
  бағытты көрсету үшін қажет сөздерді пайдаланып, ауызша сөз тіркестерін құру қабілетін бағалаңыз.
  

2. 2 Мәтінді түсіну

2.5 Мәтін бойынша сұрақ қоя білу және жауап бере білу

1.7 Тыңдалған материал бойынша өз пікірін айту

1.2.2.1 мәтінде автордың кім (не) туралы айтқысы келгенін түсіну

1.2.5.1 мәтін иллюстрациясы бойынша сұрақтар қоя білу немесе оқығаны бойынша қойылған сұраққа жауап беру

1.1.7.1 тыңдалған мәтінге өз көзқарасын жай сөйлеммен білдіру (ұнайды/ ұнамайды)Тыңдалған мәтінге өз көзқарасын жай сөйлеммен білдіру (ұнайды/ ұнамайды)

• 
  кітапқа кіріспе
  
• 
  тексеру стратегиясы
  
• 
  өз бетінше оқу
  
• 
  мәтінге қайтып оралу және сұрақтарға жауап беру.
  

Әр әңгімені оқып болғаннан кейін, оның қай жерде болғанын, оған кім қатысқанын және не болғанын анықтатыңыз. Балаларға «кейіпкер», «мазмұн», «оқиға» сөздерін таныстырыңыз. Оқушыларды мәтіннің суреттері мен атаулары арқылы кейіпкерлерді табуға жұмылдырыңыз және олардың іс–әрекетін талқылаңыз.

Оқушылардан оқу жылының басында әр кейіпкердің қандай көңіл-күйде болғанын сұрап, талқылатыңыз. Мысалы: олар оқу жылының басын асыға күтті ме? Олар қобалжыды ма? Не үшін қобалжыды? Мектепке ең алғаш келгенде сен қандай сезімде болдың? Мектепке келген ең алғашқы күннен есіңде не қалды? Сенің сол сәттегі сезімің берілген әңгімедегі оқиғаға ұқсай ма?

Оқушыларға оқиғаның детальдарын көбірек табу үшін иллюстрациялар қолдана отырып, сипаттау сөздерді, сөз тіркестерін қайта оқуды тапсырыңыз. Оқиғада ненің таныс немесе бейтаныс екендігі туралы сөз қозғаңыз. Мысалы: бұл біздің мектепке ұқсай ма? Кешегі мектеп туралы оқыған әңгімеге ұқсай ма?

Оқушыларды оқу қабілеттері мен дыбысты тану деңгейлеріне қарай топқа біріктіріңіз. Енді оқып үйреніп келе жатқан оқушылар үшін күрделі кітапты пайдаланбаңыз. Алдыңғы сабақтарда пайдаланған сұрақтар мен көмекші сөздерді пайдаланыңыз (алдыңғы нұсқаулықты қараңыз).

«Бағытталған оқу» әдісі келесі ретпен жүзеге асады:

1. 
   Кітапқа кіріспе (Бұл кітап не туралы деп ойлайсың? Осы кітап туралы хабарыңыз бар ма? және т.б.).
   
2. 
   Тексеру стратегиясы (топқа дыбысты тану, таба білу, дұрыс қосып оқуды үйретіңіз немесе қайталатыңыз).
   
3. 
   Өз бетінше оқу (мұғалім жекелеген оқушыны тыңдап жатқан кезде өзге оқушылар мұғалімнің нұсқауымен кітапты өз бетінше оқиды немесе суреттеріне қарай береді).
   
4. 
   Мәтінге қайтып оралу және сұрақтарға жауап беру (Кітапты, суретті топ болып талқылау. Олар нені түсінді?).