Сарсенова әсел берікқызы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 12.2 Мәдениеттің мазмұндық элементтері 

 

 

 

 

Мәдениет түрлері 

1.Материалдық 

2.Рухани 

Субмәдениет - (лат. сұб — төменгі, нем. культура — мәдениет) -қоғамнан оқшауланған өзіндік өмір сүру дағдысы 

бар,  өмір  сүріп  жатқан  қоғамдағы  мәдениеттен  өзгелеу,  тіпті  кейде  оған  наразы  жастардың  белгілі  бір  тобы 

жасаған  мәдениет.  Бұндай  топтар  өздерінің  сөйлеу  әдебімен,  киім  киісімен  және  басқа  да  белгілерімен 

ерекшеленеді. «Субмәдениет» терминін 1950 жылы американдық социолог Дэвид Райзман ғылымға енгізген.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12.3 Мәдениет типологиясы 

 

 

 

 

Субмәдениет типтері 

Ұлттық 

– 

көптеген 

ұлттардың 

субмәдениеті. 

Конфессиялық 

– 

сенім 

негізіндегі 

субмәдениет. 

Әлеуметтік жіктер субмәдениеті. 

Ұйымдар субмәдениеті. 

Контрмәдениет  –  қоғамда  үстемдік  етіп  отырған  нормалар  мен  құндылықтарға  теріс  көзқарастағы  қайсыбір 

әлеуметтік топтардың нормалары мен құндылықтарының жиынтығы, кешені. 

Мәдениет типологиясы 

Белгілі  бір  дәуірдің 

мәдениеті 

Белгілі қауым 

мәдениеті 

Қызмет  ету  саласы 

бойынша мәдениеті 

Конфессиялдық 

мәдениеті 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13 БӨЛІМ. ҚАЛА МЕН АУЫЛ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ 

13. 1  Қала ұғымы, қызметтері 

 

 

 

 

 

Антикалық мәдениет. 

Қайта  өрлеу  және 

Ренессанс 

дәуірінің 

мәдениеті. 

Орта 

ғасыр 

мәдениеті. 

Индустриалды  қоғам 

мәдениеті. 

Ақпараттық 

қоғам 

мәдениеті және т.б. 

Майя мәдениеті. 

Междуречье 

халықтарының  

мәдениеті. 

Орыс 

халқының  

мәдениеті. 

Орта Азия, Оңтүстік 

Америка  және  т.б. 

елдерінің  мәдениеті. 

Еңбек мәдениеті 

Саяси мәдениет. 

Көркем мәдениет. 

Инженерлік  

мәдениет және т.б. 

Христиан мәдениеті. 

Ислам мәдениеті. 

Буддизм мәдениеті. 

Қала— тұрғындары өнеркәсіп пен сауда орындарында және ғылыми, мәдени, басқару мекемелерінде еңбек ететін 

ірі елді мекен. 

Қаланың қызметтері 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13.2 Қалалардың демографиялық құрамы 

 

 

 

 

 

 

Монофункционалды – бір қызметі бар 

қалалар. 

Полифункционалды- көп салалы қалалар. 

Транспорт  орталықтары  (ірі  темір  жолдар, 

порт қалалар) 

Ғылыми қалалар. 

Курортты қалалар. 

Әкімшілік орталықтар. 

Индустриалды орталықтар. 

Транспорт және өндірістік орталықтар. 

Ауыл 

шаруашылыққа 

қызмет 

етуіне 

байланысты қалалар. 

Демографиялық құрамы бойынша қалалар: 

Халықтың  демографиялық  құрамы 

бойынша теңгерілуі 

Халықтың теңгерілмеген 

демографиялық құрамы бойынша  

Әйел  немесе  еркектер  санының 

басым болуы. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13.3 Ауылдық жерлердің типологиясы 

 

 

 

 

 

 

 

Қарт  немесе  жастардың  басым 

болуы. 

Адам саны бойынша қалалар: 

Аз 50-ден   - 250 мың  адамға 

дейін. 

Орташа 250-ден   -500 мың  адамға 

дейін. 

Көп  5000-ден  -2  млн.    адамға 

дейін. 

Ірі  2  млн.-нан  -5  млн.    адамға 

дейін. 

Аса ірі 5 млн.-нан –жоғары. 

Қаланың өмір сүру салтының проблемалары: 

Бұқаралық мәдениеттің таралуы. 

Тұрмысы төмен отбасылардың өсуі. 

Жастар мінезінің ауытқуы. 

Адамдардың жалғызсырауы. 

Ауылдық жерлердің типологиясы 

Өндірістік сипаты бойынша 

Халық саны бойынша 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13.4 Ауылдың әлеуметтанулық мәселелері 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аграрлы 

Аграрлы-индустриалды 

Индустриалды-аграрлы 

Аса ұсақ 

Ұсақ 

Орташа 

Ірі 

Ауыл – ауыл шаруышылық еңбекпен айналысатын адамдардың аумақтық орналасуы. 

Ауылдың әлеуметтанулық мәселелері 

Еңбек шарты. Ауылды жерлерде техникалық еңбекпен жабдақталмаған, мамандар 

мен жұмыс орындары тапшы.  

Тұрмыс пен еңбектің біріктірішулігі.  

Қарттар жағынан әлеуметтік бақылау мен қоғамдық пікірді ролі жоғары, ол өз 

кезегінде жеке бас өмірінді ашық және қолжетімді етіп көрсетеді.  

Күнделікті өмір мен еңбек жағдайларының төмен деңгейлігі.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14 БӨЛІМ. ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ 

14.1 Әлеуметтанулық зерттеулер туралы түсінік,  негізгі түрлері 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әлеуметтанулық зерттеулер – зерттелетін құбылыстар туралы нақты әлеуметтік мәліметтерді алу мақсаты болып 

табылатын процедуралар жүйесі. 

Әлеуметтанулық 

зерттеулерге 

кіретін 

процедуралар 

тәсілнамалық 

әдістемелік 

ұйымдастырушылық-

Социологиялық зерттеудің 

кезеңдері 

Зерттеуді 

дайындау 

мақсатын, 

жоспарын  құру,  өткізетін  уақыт  пен 

орнын таңдау. 

Бастапқы мәліметтерді жинау.  

Социологиялық зерттеудің негізгі 

түрлері 

Барлаушы- 

зерттеудің 

қарапайым 

түріне  жатады.  Мұндағы  қойылатын, 

әрі  шешілетін  мақсаттар  мағынасы 

жағынан шектеулі келеді.  

Урбанизация -(лат.урба - қала, ұрбанус - қалалық) – еңбек бөлінісінің қоғамдық және аумақтық тұрғыдан тарихи қалыптасуынан пайда 

болып,  әлемнің  әртүрлі  елдері  мен  өңірлерінің  өзіндік  ерекшеліктеріне  сәйкес  дамитын  әлеуметтік-экономикалық,  демографиялық, 

географиялық секілді көп жақты қырлары бар күрделі құбылыс. Көне латын тіліндегі мағынасы "қалалық" деген ұғымды білдіреді. Яғни, 

ең қысқаша айтар болсақ, урбанизация, бұл – қала тіршілігі мен тұрмысы және мәдениетінің үстемдікке ие болуы.  

Урбанизацияның алғышарттары 

Қалаларда индустрияның өсуі; 

Қаланың мәдени және саяси қызметтерінің өсуі; 

Аумақтық еңбек бөлінісінің тереңдетілуі. 

 

 

 

 

 

 

 

 

14. 2 Әлеуметтанулық зерттеудің бағдарламасы  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жиналған  мәліметтерді    өндеуге 

дайындау  сауалнамалар  мен  жазбалар 

түрінде 

және 

электронды-есептеу 

машинасында өңдеу.  

Өнделген 

мәліметтерді 

талдау  

зерттеудің  нәтижесі  бойынша  есебін 

дайындау, 

қорытындылары 

мен 

ұсыныстарын қалыптастыру.  

Баяндаушы  (суреттеуші)  –  зерттеудің 

күрделіліг арта түседі. Мақсаттары мен 

мүдделері 

бойынша 

бұл 

зерттеу 

тәжірибелі  деректерді  жинау  арқылы 

оқылатын құбылыс, оның құрылымдық 

бөлшектері  туралы  біртұтас  түсінік 

қалыптастыруды көздейді.  

Талдаушы  (сараптаушы)  –  зерттеу  әр 

түрлі 

әлеуметтік 

құбылыстардың 

құрылымдық  бөлшектерін  баяндаумен 

шектелмейді.  Зерттеудің  ең  терең 

сараптаушы  түрі  ретінде  құбылыстар 

мен  үдерістердің  түпкі  себептерін 

анықтауды көздейді.  

Социологиялық зерттеудің бағдарламасы (зерттеуді бастамас бұрын құрылады) 

Әдіснамалық бөлім 

Әдістемелік бөлім 

Зерттеу проблемасын 

айқындап алу; 

Зерттеу пәніні және объектісін 

анықтап алу; 

Зерттеу мақстаттарын анықтау 

Бастапқы мәліметтерді жинау әдісінің 

сипаттамасы; 

Әдіс-тәсілдерді қолдануы; 

Жиналған мәліметтерді электронды 

есептеу машинасында өңдеу. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бірінші блок 

Зерттеудің бағдарламасын бекіту 

Зерттеу құрал-сайманнын әзірлеу 

Барлаушы (пилотажды) зерттеуді 

өткізу

 

Зерттеуді өткізет ін уақыт пен орнын таңдау 

 

Бастапқы мәліметті жинайтын топты құру және дайындау 

Екінші блок 

Зерттеулер бір-бірін дәйекті ауыстыратын, бір-біріне байланысты 4 блоктан тұрады 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Зерттеуді өткізетін уақыт пен орнын таңдау 

Сұрайтын адамдарды зерттеу мақсаты, мүдделерімен таныстыру 

Зерттеуді өткізу, сауалнаманы тарату, оны қайтадан жинау 

Үшінші блок (есептеу машинаға бастапқы жинаған деректерді әзірлеу тәсілдері жатады) 

Ашық сұрақтарды топтап әрқайсысына код беріледі 

Перфорация жасалынады – есепке түсіру табуляграмма түрінде жасалынады 

Жарамайтын сауалнамалар шығарылады 

Төртінші  блок  

Мәліметтерді өндеп, алынған нәтижелерін сараптау жұмыстарының барлық түрлері кіреді 

Қорытындысында есеп және нұсқаулар жазылады 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әлеуметтанулық 

зерттеудің әдістері 

 

Таңдау 

Сауалнама 

Зерттеушілік 

әңгімелесу 

Эксперимент 

Бақылау 

Интервью 

 

 

 

 

 

 

 

14.3 Әлеуметтанулық зерттеудің таңдау әдісі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Таңдау әдісі  - бұл тікелей зерттеуге қатысатын респонденттердің (іріктеу) аз санын жинау жолымен адамдардың жүріс-тұрысы, 

көзқарастары немесе пікірілерін зерттеу тәсілі.  

Таңдаудың түрлері 

Ықтималдылық 

Мақсаттылық 

Стихиялы тәсіл. 

 

Таңдаудың стихиялы әдісі пошта арқылы кез келген 

басылымдардың оқырмандарына, сол сияқты рабио 

тыңдармандарына, телекөрермендерге, интернетті 

пайдаланушыларға сұрау өткізуді айтады. 

 

Кеңінен таралған әдіс. 

Барлаушы зерттеулерде таңдаудың негізгі көлемдік тәсілі 

қолданылады. Бұл әдіспен таңдалған бірліктің (бір ұжым, бір 

мекеменің) басым көпшілігіне (60-70 %)  сұрау жүргізіледі. 

 

Квоталық тәсіл. 

Бір текті топтастыру тәсілі. 

Бұның ыңғайлығы және дәлдікке жеткізу мүмкіншілігі 

жоғары. Бұл тәсілдің амалы бойынша жалпы жиынтықты бір 

текті белгілер арқылы топтастырады. 

Механикалық тәсіл. 

Мұндағы іріктеуде геометриялық прогрессия адымы 

қолданылады. 

Ұялы тәсілі. 

 

 

 

 

11.4 Әлеуметтанулық зерттеудің әдістері 

14.4 Интервью әдісі 

Интервью (сұхбат) – респондентпен мақсатты бағытталған алдын ала бағдарланған әңгімелесу 

Ерекшеліктері 

Сұрау жүргізу кезіндегі интервьюрге 

тыйым салынатын іс-әрекеттер 

Интервью түрлері 

Интервью 

жүргізбес 

бұрын, 

алдымен 

респондентке  (жауап  беруші)  ыңғайлы  етіп 

уақыт таңдалады. 

Сұрақтың құрылымын өзгертіп отыру. 

Еркін  интервью  –  зерттеудің  алғашқы 

сатысында  қолданылатын,    алдын-ала 

дайындалмаған 

және 

жоспарланбаған 

сұрақтар. 

Интервьюердің  мақсаты  сұхбат  барысында 

барлық жағдайды жасап, сұраұты нақты қою 

қажет. 

Қойылған сұрақтарға өзі жауап беру. 

Тереңдетілген интервью – арнайы сұрақтар 

төңірегінде қоғамдық пікірді анықтау үшін 

қолданылады. 

Интервьюердің  сұрақтары  ашық  және 

жабық  сипатта  болуы  мүмкін:  ашық 

сипаттағы  сұрақтар  –  жалпы  сұрақтардың 

жиынтығы;  жабық  (стандартталған)  сипат  – 

респондент  жабық  сұраққа  сәйкес  келетін 

сұрақтардың  тұратын  сауалнамаға  жауап 

береді (мысалы, халық санағы). 

Сауалнамадағы 

сұрақтардың 

ретін 

өзгертуге. 

Бағытталған интервью – нақты факт туралы 

қоғамдық пікірді зерттейді.  

 

 

Сұрақтарды арасынан жіберіп отыру. 

 

 

 

14.5 Эксперимент әдісі 

Эксперимент – бақыланатын және басқарылатын жағдайдағы ақпарат алудың жалпы ғылыми әдісі. 

Эксперимент түрлері 



 

Натуралды эксперимент шағын топтарда жүргізіледі. Эксперименттің бұл түрі далалық және лабораториялық болып бөлінеді. 



 

Модельді  эксперимент  статистикалық  анализ  әдісі  бар  барлық  әлеуметтанулық  зерттеулерде  кездеседі.  Модельді  эксперимент 

ЭЕМ-да әлеуметтік процестерді модельдеуде негізгі болып табылады. 

 

Эксперимент түрлері 

Эксперимент 

Эксперимент объектісі 

Масштаб 

Ұзақтығы 

Экономикалық 

Мемлекет масштабында 

Ұзақ мерзімді 

Құқықтық 

Аймақтық 

Циклдік 

Шаруашылық 

Заводтық 

Қысқа мерзімді 

Ғылыми-практикалық 

Цехтік 

 

Психологиялық 

Бригадалық (топтық) 

 

Эксперименттің өту жері бойынша төмендегідей түрлері бөлінеді: 

Далалық 

Лабораториялық 

Табиғи 

Болжамдар логикалық құрылым типі бойынша: 

Паралельді 

Тізбекті 

Аралас 

 

 

 

14.6 Бақылау әдісі 

Әлеуметтанулық  бақылау  әдісі  –  ол  шындықты  бейнелеудің    күрделі  психологиялық    үдерісі.  Оның  күрделілігі  тікелей  және  табиғи 

жағдайда  үдерістер  мен  құбылыстарды  бақылаумен  шарттастырылады.  Бақылау  әдісі  –  бастапқы  социологиялық  ақпаратты  жинаудың 

сенімді құралы. 

Ерекшеліктері 

1.  Оның анық зерттеушілік мүддеге және айқын тұжырымдалған мақсатқа бағынуы. 

2.  Алдын ала ойластырылған ережелер тәртібі бойынша жоспарлануы. 

3.  Байқау  арқылы  алынатын  мәліметтердің  дәлелдігі  мен  тұрақтылығын  тексеруге  мүмкін  болатындығы  сияқты  қырларымен 

айқындалады. 

Бақылау түрлері 

1.  Бақылау  зерттеушілердің  зерттелінетін  оқиғаға  араласпауынсыз  жүзеге  асырылған  кездегі  қалыпқа  келтірілген  немесе  қалыпқа 

келтірілмеген,  қосылған және қосылмаған деп бөлінеді. 

2.  Табиғи ортада, табиғи жағдайда және лабораторияда  жүретін далалық бақылау да кездеседі. 

 

 

 

 

 

 

 

 

14.7 Сауалнама әдісі 

 

 

 

 

 

 

Сауалнаманың тәсілдері 

Интернет саулнама 

Сауалнаманың  бұл  әдісі 

адами  ресурстар  мен 

уақытты, 

қаражатты 

үнемдеуге 

тиімділігін 

танытып отыр. Интернет 

сауалнаманың  екі  түрі 

болады: сауалнамаларды 

электрондық 

пошта 

арқылы  жолдау  және 

сайтқа орналастыру. 

Пошталық сауалнама. 

Сырттай 

сауалнама 

жүргізу,  пошта  арқылы 

сауалнамаларды жіберу. 

Бұл 

сауалнамада 

респонденттің 

көпшілігін 

қамтуға 

болады. 

Мұнда 

респондент 

өзіне 

ыңғайлы  уақытты  және 

сауалнама 

толтыру 

құрқынын таңдайды. 

Телефон арқылы. 

Телефон 

соғуды 

ұйымдастыру  және  өткізу 

үшін мыналар қажет: 

1.Телефон жетекшілерінен 

тұратын 

ұйымдастыру 

тобы; 

2.  Телефон  соғушылар 

топтары; 

3.  Телефон  соғу  жүріп 

жатқан  елді  мекендердің 

телефондық кітаптары. 

 

 

Баспасөздік сауалнама.  

Сауалнама  газет  және 

журналдарда  басылады. 

Сауалнаманың  бұл  түрі 

мына 

екі 

жағдайда 

қолданылады:  редакция 

оқырмандардың  пікірін 

зерттегенде  және  сол 

уақыттағы өзекті мәселе 

бойынша  БАҚ  арқылы 

қоғамдық 

пікірді 

анықтау үшін.

 

 

 Сауалнама  –  әлеуметтанудағы  алғашқы  мәліметтерді  жинау  әдісі,  бұнда  ақпараттар  көзі 

адамдардың ауызша мәліметтері болып табылады.