Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Әдебиет өнердің бір саласы Сабақтың мақсаты: Білімділік

Ш.Айтматовтың шын мамандығы – табиғат сыйлаған жазушылық өнер: ол осы өнерін шыңдау үшін, жетілдіру үшін, М.Горький атындағы Әдебиет институтында оқиды. Шыңғыстың 1956 жылы жазылған «Жәмиля» хикаяты бірден жұрт назарын аударып, көп ұзамай орыс тілінде, ілі-шала Парижде француз тілінде жарық көріп, жас суреткердің есімін әлемге паш етті.

Қазақ, Қырғыз - ежелден қандас, бауырлас елдер. Бұрынғы кезде халық ақындары екі ауылда кезек-кезек ән шырқап, ақындар қазақ-қырғыз боп айтысып жүрсе, қазақтың ардақты ұлы Шоқан Уәлиханов – «Манастың» еуропалық өредегі тұңғыш зерттеушісі. Бұл дәстүр бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып отыр. «Манастың» зерттеушісі Мұхтар Әуезов Шыңғыстың ұстазы болды. Жақсы дәстүр жалғасы деген – осы.

Бұл күнде Ш. Айтматовтың есімі дүние жүзіне мәшһүр. Шыңғыс – ең көп аударылған қаламгердің бірі. Жазушы бейнелеген кейіпкерлер, тек қырғыз халқының перзенттері емес, әлем халықтарына тән мінезбен, адамзаттық болмыспен бірігіп жатқан бейнелер. Сондықтан да оны ешбір халық жатсынбайды.

Жазушының «Боранды бекет» романы өмір мен өлімді, қасиет пен қасиетсіздікті, жер-анаға адамдардың қарым-қатынасы, қазіргі әскери полигондағы Найман – ана бейітінің тарихын айтатын – психологиялық роман.

2.Шығарма мәтінімен жұмыс жасай отырып, оның мазмұнын талдап түсіндіру.

• 
  Балалар көктемгі егіске нені қалай дайындады?
  
• 
  Ол дайындықты кім тексерді?
  
• 
  Тексеруде қандай кемшіліктер байқалды?
  
• 
  Оның қандай зардабы болуы мүмкін?
  
• 
  « Қар басқан жолдың жонынан таспа тілген» алғашқы үш күндік жұмысты жазушы қалай сүйсіне суреттеген?
  
• 
  Қар аралас жаңбыр жауғаннан кейінгі далаға ерте келген тырналарды балалар ненің белгісіне жорыды?
  

• 
  Кейіптеулерді табу
  
• 
  Табиғат суреттерін тауып дәптерге жазу.
  

1. 
   Бағалау:
   
2. 
   Үй тапсырмасын беру:
   

1. 
   Іңкәмал апай
   
2. 
   Тінәлиев
   
3. 
   Сұлтанмұрат
   
4. 
   Анатай
   
5. 
   Шекіш
   
6. 
   Ергеш
   
7. 
   Құбатқұл
   
8. 
   Еркінбек
   
9. 
   Бекбай.
   

ұлты қырғыз

• 
  Төраға Тіналиев балаларды не үшін жұмысқа салды?
  
• 
  Шығармадағы бригадирдің аты кім?
  
• 
  Сұлтанмұрат өмірдегі кімнің бейнесі деп ойлайсың?
  
• 
  Шығармадағы 12 -13 жасар балалар неге жұмыс істеді деп ойлайсыңдар?
  
• 
  Тырна қандай құс?
  

• 
  Шығамадағы түсініксіз сөздерге түсінік беру
  

Тауқымет – қиындық

Шырпы – отқа жағатын кепкен ағаш

Арып – арықтау

Күйлену – семіру

Соқа – жер жырту үшін қолданатын ауылшаруашылық құралы

Борозда – жыртылған жердегі соқаның қопырап кеткен терең ізі

• 
  Шығармадағы жалқы есімдерді ата.
  
• 
  Ат әбзелдерін ата.
  
• 
  Еңбек туралы мақал – мәтелдер жазу.
  

3. 
   Бағалау:
   
4. 
   Үй тапсырмасын беру:
   

• 
  Төраға Тіналиев балаларды не үшін жұмысқа салды?
  
• 
  Шығармадағы бригадирдің аты кім?
  
• 
  Сұлтанмұрат өмірдегі кімнің бейнесі деп ойлайсың?
  
• 
  Шығармадағы 12 -13 жасар балалар неге жұмыс істеді деп ойлайсыңдар?
  
• 
  Тырна қандай құс?
  

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру

1. 
   Қ. Ахметова өмірбаянына қысқаша мағлұмат беру.
   
2. 
   Шығармаларына шолу жасау.
   
3. 
   «Менің қазағым» өлеңінің мән –мағынасын ашып мәнерлеп оқу.
   

№ 1 плакат

Бір жерде тұрлау таппаған, а

Қосылмай малы қаптаған, а

Бөлініп қонған қазақты ә

Кімдер де кімдер шаппаған?! а

1. 
   Мәнерлеп оқылады.
   
2. 
   Шумақ ішінде қандай тармақтар өзара ұйқасып тұрғанын анықтайды.
   
3. 
   Бір – бірімен ұйқасып тұрған тармақтар бірыңғай әріппен шартты түрде белгіленеді, ұйқастан бос тұрған тармақ басқа әріппен белгіленеді: а,а,ә,а –қара өлең ұйқасы деп аталатынын еске түсіреді.
   

Толқимын – дағы тоқталам, а

Тоқталмай кімдер өтті аман? ә

Ардағын қимай қазақтар б

Қай жерде күмбез соқпаған?! ә

Жоғарыда жүргізілген тәртіппен Күләштің бұл өлеңі кезекті ұйқасқа жататынын оқушылар еске түсіреді.

№ 3 плакат

Аударып жұрттың назарын, а

Бардың да көрген базарын, а

Жоқтың да көрген азабын а

Даладай дана қазағым. ә

а,а,а,ә – шұбыртпалы ұйқас

Оқушыларға Күләштің өлеңінде кездесетін осы ұйқастар бар екенін түсіндіре отырып, шұбыртпалы өлең ұйқасы, кезекті ұйқас, қара өлең ұйқасы жалпы қазақ ақындары қолданатын дәстүрлі ұйқас екенін айта кетуіміз керек.

Сонымен қатар Күләш өлеңдерінде қазақ өлеңдерінің дағдылы түрінен басқарақ кездесетін ұйқас түрлерінің бар екенін, ол ақынның өзіндік ерекшелігі болып табылатындығын айта кетуіміз керек.

Сол сияқты экранға ұйқасқа мысал ретінде кадоскоппен қалған өлең шумақтары түсіріліп, оқушыларды шығармашылық ізденіске түсіреміз. Балалар назарына «Ұйқас түрлері» деген ұсынылып, дәптерлеріне түсіріледі. Міне, Күләш өлеңдерінің құрылысын меңгеру оның ұйқас түрлерін білуден басталады. Жаңа материалдың негізгі мәселесін екі қайтара дәлелдеме арқылы игеріп болған соң, енді өлеңнің шумақ және буын өлшемі туралы ұғымдар өз алдына бөлек ұсынылады. Сонда бала тақырыпты жеңіл қабылдап, сабақтың айқындылығы артады.
VІ. Түсінік тексеру:

Күләш – шумақ көлемінде өзіндік ерекшелігі бар ақын. Дәстүрлі төрт тармақтан басқа саны әр түрлі аралас шумақтар өлеңдерінде қолданыс тапқан. Енді пікірді оқушыларға өлең үлгісімен түсіндіреміз.

Жауына қатты қасарған,

Қасарған сайын жасарған,

Найзамен

Нағыз қазақтың

Намысын кімдер баса алған?!

(бес тармақты шумақ)

Осы сияқты үлгілер тағы да басқа өлеңдерінде кездесетінін атап көрсетіп кету жөн.

Өлең шығару өнерінде буын санының да мәні үлкен екенін айта отырып, тармақтағы буын заңдылықтарын ашып көрсетеміз. Күләш өзіне дейінгі дәстүрлі буын санын өлеңдерінде өте шеберлікпен қолданыс тапқыза білген.

Өшпеген қанша қамалдан 8

Қамалдар шыққан тағы алдан 9

Несібі жомарт қазақтың 8

Есігін кімдер жаба алған?! 9

Өлеңдегі буын еркіндігіне батыл бой ұру ерекшелігі Күләш ақынның өзіндік қалам қабы екендігін атап көрсетеміз.
IV. Жаңа сабақты бекіту

Осы сабақта басты мақсат не десек, ол – көркем шығарманы жалаң мазмұндап, оқушыларды ығыр етуден сақтандыру, өлеңнің көркемдік сипатына үңілту. Оқытудың әр түрлі әдіс-амалдарын қолдана отырып, бүгінгі ұрпаққа ақын мұрасының идеялық – эстетикалық сипатынан хабар беріп әдеби теориялық таным аясын кеңейту алдымызға қойған үлкен міндеттемелеріміздің бірі деп санағанымыз жөн.

1. 
   Бағалау:
   
2. 
   Үй тапсырмасын беру.
   

1. 
   Күләш Ахметованың өмірі мен шығармашылығы
   
2. 
   «Қазағым менің» өлеңін жаттау.
   

• 
  Портрет деген не?
  
• 
  Кейіптеу деген не?
  

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

«Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дейді халық. Исаның әкесі Байзақ та, анасы Ғазиза да әнші, сауықшыл, өнерге жақын адамдар болған. Иса ақын жас шағында ән – жырдың, сұлулықтың өшпес нұрына қанық болып өседі. 1900 жылы Павлодар облысының Ертіс өңірінде Иса дүниеге келеді. Тоғыз жасында шешесі өліп, нағашы атасының тәрбиесінде өседі. Туған нағашысы Рахмет жақсы әнші болған екен.

Иса өткір әрі отты өлең шығаратын ақын еді. Ол туралы Елубай Өмірзақов деген қазақтың даңқты әртісі «Өз жасында Исадай ақынды көргем жоқ» деп жазған. Тамаша әртіс, домбырашы, ақын, әнші болып елді риза етіп жүрген. Оның әйгілі «Құралай сұлу» дастаны, « Алтай аясында», «Қойшының ертегісі» , «Кавказ» атты шығ армалары бар.

.

VІ. Түсінік тексеру:

Бұдан кейін «Жазғы кеш» өлеңін байыппен әр жолын зер сала мәнерлеп оқимын. Тақырыпты ашу мақсатында оқушыларға тізбектей оқытамын. Өлеңді нақышына келтіріп мәнерлеп, алма кезектей оқи отырып әр шумақтан соң Блум токсономиясын пайдаланып, сұрақтар қою арқылы барынша өлеңнің мазмұнын ашу мақсатында жұмыс жасалады.

1. 
   Табиғатын көрінісін осылай суреттеуді көркем шығармада не дейміз?
   
2. 
   Жазғы кештің батуын қандай суретті сөздер арқылы берген?
   
3. 
   Соңғы екі тармақтан нені байқайсыңдар?
   

Өлеңге кешенді әдеби талдау жүргіземіз. Тақтада авторлық идеяға бағындырыла сұрақ қою арқылы жүргізілген әдеби телдаудың сызбасы тұр. Оқушылар бұл сызбаны толтырады.

Өлеңнің тақырыбы:

Мазмұны:

Бунақ, ырғақ:

Ұйқас:

Тармақ:

Ітоп. «Жазғы кеш» өлеңінен әдемі суретті сөздерді табу.

ІІтоп. Ақын өлеңі бойынша төрт жолды өлең құрау.

Екі топпен дебат ойыны

3. 
   Бағалау:
   
4. 
   Үй тапсырмасын беру.
   

1. 
   И.Байзақов өмірі туралы түсінік.
   
2. 
   «Жазғы кеш» өлеңді жаттау.
   

1. 
   Мазмұндама мәтінімен таныстыру.
   

Әкем тоғыз жасымда дүние салды. Осы жасқа жеткенше, тізесіне отырғызып алып, Отырарды жанқиярлықпен қорғаған ер жүрек бабалары жайлы сан мәрте әңгімелегені жадымда нақ бір тасқа басылғандай жазылып қалыпты. Бәлкім, перзентінің қөңіліндегі туған жерге деген олқылықты осымен толтырайын дегені шығар.

Кейде анамның: «Тым жас қой. Түсіне қояр ма екен?» - деген күмәнді қарсылығына:

• 
  Жоқ, түсінуге тиіс. Түсінбесе өзіне қиын болады. Тамырын тереңге жібере алмаған дорақтың қашан да ғұмыры келте, - дер еді.
  

Шыңғыс хан «Отырарда еркек кіндік қалмасын» деген бұйрық береді. Қайсар рухты Қайыр хан мен өз туған жеріне табан тірей алмаған, Отырардың қақпасын Шыңғыс хан әскерлеріне ашып берген сатқын жігіттің трагедиясы маған ұстаздық қызмет атқарады. Осы әңгімесі үшін ғана әкем, арқылы Отырар менің мақтанышыма айналды. Кейде көзімді жұмсам болды, тоғыз жасар мені алдына алып, Отырар жанкештілігі туралы әңгіме айтып отырған әкем елестейді. Сезіммен тәрбиелеу – тәрбие атаулының ұлысы.

1992 жылы Отырар топырағында жерлестерімнің сұрауымен шығармашылық кешім өтетін болды. Әкемнің көзін көрген қариялар мен ақ жаулықты кейуаналардың құшағы бірінен соң бірі тартып алып, қапелімде босатар емес. Үш әжей Отырар топырағын алтын жіппен әдіптеген ақ жібек матаға тұмар етіп орап:

-Құлыным, қайда жүрсең де, туған топырағыңның қасиеті желеп-жебеп жүрсін, - деп мойныма тақты.

Осы өмірімде туған халқымның талай сый-сияпатын көріп, өз елімнен тыс жерлердің де кейбір құрметті сыйлықтарын алған екенмін. Бірақ ешқайсысы осы туған жер топырағы түйілген тұмардай тебірендірген емес.

(М. Шаханов «Құз басындағы аңшының зары»)

2. 
   Мазмұндама бойынша жоспар құру.
   

3. 
   Сөздік жұмысын жүргізу.
   

Көктем күшіне еніп, бүкіл дала құстардың әсем үніне бөленді.

Атамыз қазақ қашан да құс атаулыны ерте заманнан ерекше құрметтеп келген. Қыран бүркіт, алғыр қаршыға, көк дауыл сұңқар, ұшқыр тұйғын баулып, оларды қиянға салып, өнерін құмарта тамашалаған. Құс біткенді жәбірлеуді өздеріне рақымсыздық, қиянат көрген. Бұл жөнінде ел аузында мынадай бір аңыз бар.

Жоңғар шапқыншылығы кезінде адамдар ел-жұртын тастап, бас сауғалап,

жан-жаққа қашқаны белгілі. Сонда жау келе жатқан жолда атақты Төле би көшпей, жалғыз үй қалып қойыпты. Ентелеп келіп бас қойған жау еш қаперсіз жұртта отырған жалғыз үйді көріп, оның бұл қылығына таң-тамаша қалады. Өктем жау ордаға келіп ойран салмақ болғанда, Төле би шығып:

- Ей, адамзаттың балалары! Биыл көктемде шаңырағыма қарлығаш ұя салып еді. Қазір сол ұяда оның қызылшақа балапандары жатыр. Соларды аяп, өзгелерге ұқсап үдере көшпей, шаңырағымды, жолдарыңда қалып қойдым. Ең болмаса, сол балапандарды аяңдар. Өзіме тисеңдер де, шаңырағыма тимеңдер, - деп, өтініш жасаған екен дейді.

Сонда жауыздығымен әлемге аты жайылған жоңғар басқыншыларының өзі Төле бидің асқан адамгершілігіне риза болып, оның шаңырағына тиіспеген көрінеді.

Саятшылық – үлкен өнер, ата салтымыз. Саятшылық құру – аң-құсты қырып жою деген сөз емес, қайта оған қамқор болу, жанашырлық ету деген сөз. Ел арасында аңдар мен құстардың қайсысының қай уақытта өсіп-көбейетінін, жүретін жерін, олардың мекендейтін, жайылатын орнын, жүріс-тұрыс, мінез-дағдысын өте жақсы білетін адамдар көп. Олар аң-құстың өсіп-көбейетін кезінде мазасын алмайды, үркітпейді, қайта қамқор болып жүреді. Қазақ салтында жалт еткенді жамбастан, бүлк еткенді бүйректен, сырт еткенді сирақтан тигізетін, құралайды көзге атқан мергендердің өзі аң-құстың бәріне бірдей тие бермейді, қалағанын ғана таңдап ататын болған. Өйткені Табиғат-ана әркімнен өзгеге залалын тигізбей, қажет тап басып тауып алуды, өзін аялауды, шапағатты көзбен қарауды қалайды.

1. 
   Аталар құрметі.
   
2. 
   Аңыз ізімен.
   
3. 
   Саятшылық деген не?
   
4. 
   Құс – табиғат.
   
5. 
   Ата – баба дәстүрін сақтау.
   

Апамның мінезі қызық. Әлі күнге шейін айналып-толғанып, өбектеп жүргені. Менің ер жетіп, ересектер қатарына қосылып, ерте тұрып, кеш жатқанымда жұмысы да жоқ. Басым жастыққа тиіп, көзім ұйқыға кетісімен маңдайымнан иіскеп, шашымды сипап, қасымнан шықпайды.

Кейде оянып, көзімді ашпастан ұзақ жататынмын. Ана мейірімінің таусылар, сарқылар шегі болмайтын да шығар. Әр еміренуі сонау кеудемнің түкпірінде ұйып қалған балалық шақтың елжіреуін қайта қоздатып кететін екі-үш ұлдан қалған жалғыз «қоңыр қозысы» болғаныма өзімді кінәлі санаймын ба, жұрт алдында қабақ түйсем, осындай оңаша шақта алақан иісін құшырлана сіміріп, шексіз қуанышқа бөленем. Анаға жетер не бар екен?! Ана мейірімін алмастырар құдірет бар ма екен!

Бүгін де апамның маңдайыма тиген жұп-жұмсақ еріндерінің лебімен күліп ояндым. Әкем жұмысқа кетіп қалыпты. Асығыс атып тұрдым. Апам үстел үстіне тағамдарын жасап жүр. Далаға шықтым. Өткір жарық көзе шағылысып, ті қаратар емес.

Үйге кіріп, апамның бәйек болғанына қарамастан, түрегеп тұрып суық еттен қарбытып бірер асадым да, ораулы түстік тағамымды қолтығыма қысып, жұмысқа кеттім.

Көз алдымнан апам кетпей келеді... әсіресе, жасы мөлдіреген жанары әлденеге зарыққандай, әлденеге көңілі ынтығып, соған мұңая қалғандай.

Жайдары жаз өтіп барады. Енді бірер айдан кейін мына жасылы азая бастаған далаға күз келіп түседі. Ондайда бұл жердің сұрқы адам көргісіз. Сіркіреп жаңбыр жауады-ай келіп. Жердің миы шығып, аяқ аттасаң ақыретке айналып бітеді.

Аспанға қараймын. Ноқаттай боп бозторғай тұр қос қанатын қайшылап. Алысқа қараймын. Маңай жап-жарық. Күн күйдіріп барады. Айналайын жаз ғой бұл.

Тағы да апамды ойлап келемін. Ұзақ сапар өмірімнің ащы-тұщысын, күйініш-сүйінішін еске алғанда, қысқа ғұмырдың күңгірт күзіне тап болғанын сезетін болар. Тап сол кездерде көз жетпеске кеткен жастықтың жайдары жазын сағынып, іштей елжірейтін шығар. Сол күйіне аңсары ауғанда тірлігінің қайта ашылған гүліндей, қайта көктеген құрағындай мен көрінетін шығармын. Өбектейтіні де сондықтан болар.

(С.Сматаев, 334 сөз.)

1. 
   Ана мінезі.
   
2. 
   «Ананың көңілі – балада,
   

3. 
   Оятқан ана алақаны.
   
4. 
   Ана көңілі.
   
5. 
   Жайдары жаздың өтуі.
   
6. 
   Күз – көңілсіздік белгісі.
   
7. 
   Өмірдің жазы, күзі.