Сабақтың мазмұны және графигі

Курс –1

ОРАЛ - 2018 ж

« Картография топография негіздері » пәні жұмыс бағдарламасына негізделген.

Бағдарлама география кафедрасының отырысында талқыланған

Хаттама № _1__ «6» қыркүйек 2018 ж.
Жаратылыстану-география факультетінің оқу-әдістемелік отырысында бекітілген

Хаттама № _1__ «_13»__қыркүйек________ 2018__ ж.

Кредиттер саны – 3.

Өтілетін орны № 6 оқу ғимараты. № 19 аудитория.
Оқу жоспарынан көшірме:

Курстың негізгі мақсаты – географиялық карталар және басқа да картографиялық шығармалар құбылыстың шындық көрнісін бейнелейтін құрал ретінде,олар- ға толық жан-жақты түсінік беру. Географиялық карталарды кеңістіктегі құбылыстарды шын күйінде, оның сапалық, сандық сипаттарын, құрлымын, қозғалысын,

және бір-бірімен байланысын көрсететін модель ретінде қарастырады. Географиялық карталарды осындай жағдайда қабылдап түсіну, оны ғылыми зерттеуде және практикалық қызметте қолдануда оның тиімділігін арттырады. Сонымен қатар,сту-дентерге жергілікті жерде бағдарлауда, арнаулы түсірістерді жобалауда және т.б. жағдайларда топографиялық картадан, аэрофотосуреттерден қажетті ақпараттарды тиімді әдіспен алуды үйретеді.

Курстың міндеті.

Картография топография негіздерімен курсының міндеті педагогикалық мамандыққа арналған оқу жоспарында – болашақ география пәнінің мұғалімдеріне картография ғылымының негіздерімен, соның ішінде картотаныумен, математикалық картографиямен, картометриямен және топографиямен таныстыру. Курста студенттердің географиялық картаны талдау және оны дұрыс пайдалана білуге басты көңіл аударады.

Картография топография негіздерімен курсы математика, геометрия, тригонометрия, сызу және географиялық объектілердің номенклатурасы бойынша алған білімдерге сүйенеді.

Бұл курсты оқып үйренгеннен кейін төмендегідей біліммен дағдыға ие болады: топография, картография, геодезия пәндері бойынша, сонымен қатар қарапайым картографиялық шығармаларды құрастыра алады.

1.Картография топография негіздері курсының географиялық пәндер арасындағы алатын орны және ролі. Пәннің мақсаты, міндеті және зерттеу әдістері.

2. Топография пәні , оның мазмұны, географиямен және басқада пәндермен байланысы.

Әдебиеттер:

1. 
   Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 4-5 беттер.
   
2. 
   Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.
   
3. 
   Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 4-6 беттер.
   

1. 
   Картографияның құрлымы.
   

1. 
   Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 4 – 5 беттер.
   

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 4-6 беттер.

4. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 285-294 беттер.

5. Справочник по картографии. Под ред.Халугина Е.И. Москва, Недра, 1988. 11-14 беттер.

6. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, 2012. 18-21 беттер.
СӨЖ-дің мазмұны.

1. Қазіргі кезеңдегі ТМД және алыс шет елдердегі картографияның дамуы.

1. 
   Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 359-363 беттер.
   

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 411-417 беттер.

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 6 -10 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 4-10 беттер.

3. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, 2012. 22-37 беттер.

1. Жер планетасының пішіні және мөлшері туралы түсінік.

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 10-13 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 7-9 беттер.

4. Қалыбаев Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, 1993. 9-11беттер.

5. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Изд-во МГУ, 1974. 6-10 беттер.

1. 
   Жердің пішінін және мөлшерін анықтау әдістері.
   

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Изд-во МГУ, 1974. 11-23 беттер.

1. Географиялық картаны қолдану әдістері.

2. Картографиялық зерттеу әдістері туралы түсінік.

Әдебиеттер:

1 Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 11 -14 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 13 -15 беттер.

3. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, 2012. 11-16 беттер.

1. Жер планетасының пішіні және мөлшері туралы түсінік.

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 10-13 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 7-9 беттер.

4. Қалыбаев Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, 1993. 9-11беттер.

5. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Изд-во МГУ, 1974. 6-10 беттер.

Жердің пішінін және мөлшерін анықтау әдістері.

- Геометриялық әдіс.

Әдебиеттер:

1. 
   Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Изд-во МГУ, 1974. 11-23 беттер.
   
2. 
   Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 7-9 беттер
   

1. Пландық геодезиялық тор және оны тұрғызудың әдістері.

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 71 - 75 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 18 - 22 беттер.

4. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 15 -18, 163 – 165 беттер.

5. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 57 – 60 беттер.

1. Геодезиялық пункттерді жергілікті жерде белгілеу және бекіту.

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 71 - 75 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 23 - 26 беттер.

3. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 62 – 64 беттер.

1. Радиогеодезиялық әдіс туралы түсінік.

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 22 - 23 беттер.

1. Топографиялық картаның қасиеті. План және карта.

2. Картаның масштабы, олардың түрлері. Сандық масштаб. Масштаб дәлдігі және шамасы.

Әдебиеттер:

1. 
   Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 14-18 беттер.
   
2. 
   Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.
   

4. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, 2012. 247-258 беттер.

1. Топографиялық карта бойынша өлшегіш циркульдің кіші ашасын және курвиметрді пайдалана отырып өзеннің ұзындығын өлшеу.

2. Карта бойынша торлы палетка әдісімен участоктің ауданын есептеу.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 18-23 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма Тапсырма 5- 12, 13-21 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 45-48 беттер.

1. Топографиялық картадан өлшегіш циркульді пайдалана отырып тура бағытта және жолмен екі географиялық объектінің ара қашықтығын анықтауға арналған жаттығулар.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 18-23 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 14-21 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 45-48 беттер.

1. 
   Сандық масштабтан атаулық масштабқа және керсінше айналдыруға арналған жаттығулар.
   
2. 
   Масштабтың ақырғы дәлдігін анықтау.
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 16-18 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 1-4. 5-6 беттер.

1. 
   Көлденен масштаб және оны тұрғызу теориясы.
   

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 5-8, 7 – 13 беттер.

2. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 25 – 27 беттер.
СӨЖ - дің мазмұны.

1. Сызықтық және көлденен масштабтарды пайдалана отрып түрлі тапсырмалар орындау. (Қайталау).

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 16-18 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 1 - 8. 5-13 беттер

4. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 25 – 27 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001

1. Координаттар және жобалау әдістері.

2. Жер бетіндегі нүктенің орнын анықтауға арналған координаттар жүйесі.

Әдебиеттер:

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 28 - 35 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 27 - 28 беттер.

3. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 24 - 30 беттер.

4. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 37 – 38 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

6. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, 2012. 275-294 беттер.
СӨЖОҚ – № 7

1. Гаусс-Крюгер проекциясын геодезияда пайдалану.

1. Курошева Г.Д, Смирнов Л.Е. Геодезия и топография. Москва, Изд.центр «Академия», 2008. 20 – 23 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 31 - 35 беттер.

СӨЖ - № 7

1. Жердің шындық (физикалық) бетінен эллипсоид бетіне көшу.

1. Курошева Г.Д, Смирнов Л.Е. Геодезия и топография. Москва, Изд.центр «Академия», 2008. 15 – 17 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 27 - 30 беттер.

Кредиттік сағат – 8

Дәріс № 6

Тақырыбы: Топографияда қолданатын координаттар және биіктік жүйелері.

Дәрістің мазмұны.

1. Топографиялық карта рамкілері. Географиялық координаттар системасы.

2. Гаусс-Крюгердің көлденен цилиндрлі проекциясы. Тік бұрыштық координаттар системасы.

Әдебиеттер:

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 28 - 35 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 27 - 28 беттер.

3. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 24 - 30 беттер.

3. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 37 – 38 беттер.

4. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001

1. Топографиялық картаға берілген географиялық координаттар бойынша нүктелерді белгілеу.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 14. 23 бет.

1. Географиялық координаттар жүйесі.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 28 - 30 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 28 - 30 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Топографиялық картадан нүктенің географиялық координатын анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 28 бет.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 13. 22 бет.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Топографиялық картадан нүктенің тік бұрыштық координатын анықтау.

2. Масштабы 1: 25 000 топографиялық картаға берілген тік бұрыштық координаттары арқылы географиялық объектіні белгілеу.

Қажетті құралдар: карандаш, сызғыш, масштабтары 1: 10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 15-16. 23-24 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. 
   Топографиялық карталардың проекциялары.
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 25-33 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 68-72 беттер.
Апта – 4

Кредиттік сағат - 10

Дәріс № 7

Тақырыбы: Топография мен геодезияда қолданатын өлшем бірліктері.

1. Өлшем түрлері, топографиядағы өлшеу жүйелері.

2. Өлшеудегі қателіктердің түрлері (өрескел, жүйелі және кездейсоқ қателіктер).

Әдебиеттер:

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 44 - 46 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 36 - 38 беттер.

СӨЖОҚ – дің мазмұны

1. Өлшем бірліктері.

1. Курошева Г.Д, Смирнов Л.Е. Геодезия и топография. Москва, Изд.центр «Академия», 2008. 33 – 34 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 44 - 46 беттер.

СӨЖ - дің мазмұны

1. Өлшенген шамалардың кездейсоқтық маңызы.

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 48 - 49 беттер.

1. 
   Географиялық (шындық), магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар.
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 35 - 38 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 38 - 40 беттер.

3. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 22 – 25 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

6. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 32 - 36 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 38 – 39 беттер.

1. Румб пен топографиялық картадан бағдарлау бұрышын есептеге арналған жаттығулар.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 35 - 38 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 38 - 40 беттер.

3. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 22 – 25 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

1. Тура және кері азимуттарды есептеуге арналған жаттығулар

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 35 - 38 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 38 - 40 беттер.

3. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 22 – 25 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

6. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 32 - 36 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 38 – 39 беттер

1. Азимуттар мен дирекциондық бұрыштарды есептеуге арналған жаттығулар.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 35 - 38 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 17 - 19. 24 - 25 беттер.

3. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

4. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

5. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 38 - 40 беттер.

6. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 22 – 25 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 38 – 39 беттер.

1. Топографиялық картадан белгілі бір бағытта географиялық (шындық) азимутты және дирекциондық бұрышты есептеу.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 36-38 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 20,21,22 тапсырмалар, 25-31 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Гаусс – Крюгер проекциясындағы меридиандардың жақындасуы.

2. Магнит тілінің ауытқуы.

Әдебиеттер:

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 40 - 43 беттер.

1. Топографиялық карталардың номенклатурасы және жіктелуі туралы түсінік.

2. Масштабы 1: 1 000 000 картаның жіктелуі.
Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 23-28 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 35-41 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 62-68 беттер.
СӨЖОҚ – дің мазмұны

1. Әр түрлі масштабтағы екі беттегі картаның номенклатурасы бойынша ендік және бойлық рамкілерін анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 24, 34-36 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Топографиялық карталардың компоновкасы және оларды безендіру ерекшеліктері.

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 68 - 71 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 55 - 60 беттер.
Кредиттік сағат - 14

Дәріс № 10

Тақырыбы: Топографиялық карталардың географиялық мазмұны.

Дәрістің мазмұны.

1. Топографиялық карталардың мазмұны: шартты белгілердің әрбір топтары бойынша классификациясы.

2. Топографиялық картадағы жер бедерінің бейнеленуі.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 38-51беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 52-66 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 87-97 беттер.
СӨЖОҚ – дің мазмұны

Тақырыбы: Топографиялық карта бойынша қима тұрғызу.

1. Топографиялық картаны пайдалана отырып берілген белгілі бір бағыт бойынша биіктік қима тұрғызу.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 51-54 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 32 тапсырма, 52-55 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 67-68 беттер.

5. Масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

1. Топографиялық карталар мен пландардың шартты белгілері.

1. Условные знаки для топографических планов. Москва, Изд-во «Недра», 1989.

1. Масштабы 1:500 000 топографиялық картадан георафиялық объекті орналасқан карта бетінің номенклатурасын және масштабы 1:50 000 картадан берілген ендіктер мен бойлықтар бойынша географиялық объекті жатқан карта бетінің номенклатурасын анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 23, 31-34 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Топографиялық картадан екі нүктенің абсолюттік биіктіктерін және олардың биіктік айырмашылықтарын анықтау.

2. Топографиялық картадан белгілі бір участоктегі су объектілеріне сипаттама беру.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 51-54 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 29,30,31 тапсырмалар, 48-51 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 56-60 беттер.

4. Топографиялық пландарға арналған шартты белгілер. Москва, Изд-во «Недра», 1989.

5. Масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

1. Топографиялық карталар мен пландардың шартты белгілерімен танысу.

2. Топографиялық картадағы топырақ және өсімдік жамылғысының бейнеленуі.

Әдебиеттер:

1.Топографиялық пландарға арналған шартты белгілер. Москва, Изд-во «Недра», 1989.

2. Масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

3. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 38-51беттер.

4. . Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 52-66 беттер.
Апта – 6

Кредиттік сағат - 16

Дәріс № 11

Тақырыбы: Топографиялық карталарды оқу.

Дәрістің мазмұны.

1. Топографиялық карта бойынша сипаттама беру.

2. Карталар бойынша көзбен бағдарлап өлшеп анықтау.

Әдебиеттер:

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 128 - 144 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 121 - 123 беттер.

3. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 77 – 79 беттер.

1. Топографиялық карталардың шартты белгілерін қолдана отрып, топографиялық картадан елді – мекенді пункттерге, жолдарға және өзендерге сипаттама беру.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 33. 56 - 58 беттер.

1. Жергілікті жерде картасыз бағдарлау.

2. Карта бойынша бағдарлау.

Әдебиеттер:

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 340 -351беттер.

2. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 79 – 87 беттер.
Кредиттік сағат - 17

Дәріс № 12

Тақырыбы: Топографиялық карталарды оқу.

Дәрістің мазмұны.

Жергілікті жерде бағдарлау.

1. Бағдарлау мен бағдардың мәні.

2. Жергілікті жерде бағдарлаудағы қашықтықты анықтау.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 61-69 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 75-81 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 325-340 беттер.

5. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 123 - 126 беттер.

1. Жергілікті жерде бағдарлауда бағытты анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 61-69 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 75-81 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 325-340 беттер.

5. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 123 - 126 беттер.

1. Азимут бойынша қозғалу.

2. Аэросурет бойынша бағдарлау.

Әдебиеттер:

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 340 -351беттер.

2. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 79 – 87 беттер.
Кредиттік сағат - 18

Практикалық жұмыс – 6

Тақырыбы: Топографиялық карталарды оқу.

Практикалық жұмыстың мазмұны.

1. Топографиялық карта бойынша жергілікті жердегі белгілі бір телімге географиялық сипаттама құрастыру.

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 128 - 144 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 121 - 123 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 34. 58 - 61 беттер.

1. Топографиялық карта бойынша жергілікті жердегі белгілі бір телімге географиялық сипаттама құрастыру.

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 128 - 144 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 121 - 123 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 34. 58 - 61 беттер.

1. Топографиялық карталардың географиялық мазмұны. (реферат әзірлеу).

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 38 - 70 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

4. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 72 - 98 беттер.

5. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 66 - 90 беттер.

1. Жергілікті жердегі топографиялық – геодезиялық түсірістердің түрлері және анықтамалары.

2. Топографиялық – геодезиялық түсіріс приборларын қолдану және оларды сақтау ережелері.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 70 - 71 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 75-81 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 268 - 270 беттер.

5. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 193 - 198 беттер.

6. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 64 – 66 беттер.
СӨЖОҚ – ның мазмұны.

Тақырыбы: Көзбен бағдарлау түсірісі.

1. Көзбен бағдарлау түсірісі.

2. Көзбен бағдарлау түсірісін жүргізу.

Әдебиеттер:

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 101 - 104 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 250 – 253 беттер.

3. Господинов Г.В.,Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974, 303 -311 беттер.

4. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 179 – 181 беттер.

5. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 145 – 158 беттер.

1. Жергілікті жерде белгілі бір қашықтықты тікелей өлшеу.

2. Қашықтықты рулетканың және болат лентаның көмегімен өлшеу.

3. Қашықтықты жоғарғы дәлдікті приборларды (дальномер) пайдалана отырып өлшеу.

4. Көзбен өлшеу әдісімен есептеу.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 75-81 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 209-226 беттер.

4. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

5. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

6. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 78 – 83 беттер.

7. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 102 – 106 беттер.

8. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 126 - 128 беттер.
Кредиттік сағат - 20

Дәріс № 14

Тақырыбы: Биіктік топографиялық түсірістер.

Дәрістің мазмұны.

1. Биіктік түсірістердің түрлері және мәні.

2. Геометриялық нивелирлеу.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 105 - 112 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 165 – 179 беттер.

3. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 129 – 135 беттер.

5. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

6. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 232 - 245 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 103 – 114 беттер.

1. Пландық – биіктік түсірістердің түрлері мен әдістері.

2. Тахеометриялық түсіріс.

Әдебиеттер:

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 117 - 119 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 196 – 214 беттер.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 298 – 303

беттер.

4. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі»,

5. Практикум по геодезии. Под ред. Н.И. Модринского. Москва, Недра, 1973.

195 - 247 беттер.
СӨЖ- дің мазмұны.

1. Мензульдық түсірістің мәні. Мензульдық түсіріс құралдары.

2. Мензульдық түсірістің геодезиялық негізделуі.

3. Мензульдық қиюлар.

4. Мензульдық түсірісті жасау.

Әдебиеттер:

1. .Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 119 - 124 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 215 – 229 беттер.

3. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 135 – 137 беттер.

5. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

6. Господинов Г.В.,Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974, 270-278 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 123 – 136 беттер.

8. Практикум по геодезии. Под ред. Н.И. Модринского. Москва, Недра, 1973. 302 - 309 беттер.

9. Курошев Г.Д., Смирнов Л.Е. Геодезия и топография. Москва, 2008. 123 -132 беттер.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 116 - 117 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 187 – 191 беттер.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 261 - 267 беттер.

1. Нивелирдің құрлысымен танысу және нивелирлік рейка бойынша есеп алып үйрену.

2. Ватерпастық түсіріс журналындағы мәліметтер бойынша сайдың көлденен қимасын тұрғызу.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 105-112 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 235-253 беттер.

4. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 108-121 беттер.

5. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

6. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

7. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 41 тапсырма , 74-75 беттер.

1. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеудің принциптері.

2. Теодолиттердің жіктелуі.

3. ТТ-50 немесе Т-30 теодолитінің құрлысымен танысу және верньерлер немесе штрихті микроскоп бойынша есеп алып үйрену.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 85-95 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 82-90 беттер.

4. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

5. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

6. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 38 тапсырма , 72 бет.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 66 – 68 беттер.

8. Курошев Г.Д., Смирнов Л.Е. Геодезия и топография. Москва, 2008. 56-63 беттер
СӨЖ- дің мазмұны.

1. Теодолиттік түсіріс.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 82 - 95 беттер.

2. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

3. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 121 – 128 беттер.

4. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

5. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 185 - 196 беттер.

6. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 140 - 152 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 90 – 103 беттер.

1. Картография пәнінің анықтамасы.

2. Картография пәннің мақсаты және міндеті.

Әдебиеттер:

1. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 4-6 беттер.
   
2. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 21-23 беттер.
   
3. 
   Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 13-15 беттер
   

1. Картография пәні бойынша әдебиеттерге шолу жасау.

1. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1982.
   
2. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1966.
   
3. 
   Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976.
   

5. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

1. Картография пәні бойынша әдебиеттерге талдау жасау.

1. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982.

2. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976.

4. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991.

5. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

1. Географиялық глобус.

2. Ұсақ масштабты карталардың масштабы. Басты және жеке масштаб.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 138-142 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 3-13 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 53-55 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 40-46 беттер.
Тақырыбы: Географиялық карталарды қолданудағы және тұрғызудағы картография ғылымының ролі.

СӨЖОҚ – ның мазмұны

1.Географиялық карталардың ғылым мен практика үшін маңыздылығы.

2. Басқада картографиялық бейнелер.

Әдебиеттер:

1. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 10-11 беттер.
   

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 10-13 беттер

1. Тарихи картография пәні және міндеті. Көздері. Алғашқы қауым халықтарының картографиялық бейнелеулері.

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 320-324 беттер

1. Ламберттің тең ауданды көлденен азимутальды проекциясымен жасалған жарты шарлар картасынан меридиандар мен параллельдердің доғалық ұзындығын өлшеу негізінде ұзындық масштабтарды анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 140, 142, 157 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 3, 20,38 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 33-37 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 100 бет.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 2,3 тапсырмалар , 77-85 беттер.

1. Картографиялық бұрмаланулар және олардың түрлері.

2. Бұрмалану көрсеткіштері.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 142-147 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 13-26 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 23-26 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 46-52 беттер.
СӨЖ-дің мазмұны.

1. Картографиялық проекциялардағы бұрмаланулар: олардың таралуы, картадан бұрмалану мөлшерін анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 142-147 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 13-26 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 33-37 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 46-52 беттер.
Апта – 9

Кредиттік сағат – 25

Дәріс № 17

Тақырыбы: Географиялық карталардың математикалық негізі.

Дәрістің мазмұны.

1. Көмекші беттің түріне және оның сызықтары бағытына байланысты картографиялық проекциялардың жіктелуі.

2 Бұрмалану сипатына байланысты картографиялық проекциялардың жіктелуі.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 149-157 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 26-37 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 23-37 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 52-60 беттер.

Тақырыбы: Картографиялық проекциялардың торын тұрғызу.

СӨЖОҚ – ның мазмұны.

1. Африка материгінің картасына арналған квадраттық цилиндрлік проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

2. Оңтүстік Америка матергінің картасына арналған тік бұрыштық цилиндрлік проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

Қажетті құралдар: 7 кл. арналған мектеп атласы, карандаш, сызғыш., чертеждық қағаз.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 164-169 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 58-72беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 72-74 беттер.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 5 тапсырма, 87-89 беттер.

1. Көп бетті карталардың бөлнуі. Компоновкасы. Картографиялық тор сызықтарының бағыттары.

2. Көп бетті карталардың номенклатурасы.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 180-185 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 72-88 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 55-61 беттер.

1. Ұзындық сызықтарының, ауданның, бұрыштардың және картографиялық проекциялар пішіндерінің бұрмалануы.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 142 - 147 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 20 - 26 беттер.

3. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 27 - 30 беттер.

4. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 35 – 39 беттер.

5. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 33 – 37 беттер.

1. Географиялық карталардың картографиялық проекцияларын анықтау.

1. Лапкина Н.А. Практические работы по топографии и картографии. Москва, 1971. 129-131 беттер. Тапсырма 163.

1. Азимутальды проекциялар.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 157 - 164 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 26 - 38 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 26 – 33 беттер.

1. Антарктида материгінің картасына арналған азимутальдық проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

2. ТМД- елдерінің картасына арналған тең қашықтықты конустық проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

Қажетті құралдар: 7-8 кл. арналған мектеп атласы, карандаш, сызғыш., чертеждық қағаз, циркуль, тронспортир.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 157-164, 169-174 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 69, 72-82 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 72-80 беттер.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 6,8 тапсырмалар, 89-93 беттер

1. Цилиндрлік проекциялар.

2. Конустық проекциялар.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 164-169 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 23, 43-72 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 67, 74-80 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 163, 188 беттер.

1. Көп конусты, жалған конусты (псевдоконические) және шартты проекциялар.

2. Азимутальды проекциялар.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 157-167, 174-180 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 43-72 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 67, 74-80 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 175-183, 184-188 беттер.

1. Картографиялық жинақтаудың факторлары мен мәні.

2. Жинақтау түрлері.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 185-194 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 89-102 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149, 162 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 26-31 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 200-202 беттер.

1. Шоғырланған пункттер бойынша құбылыстың жинақталуы.

2. Шоғырланған сызықтар бойынша құбылыстың жинақталуы.
Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 185-191 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 94-102 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 171-177 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 28-31 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 200-202 беттер.

1. Ауданда толық таралған және шоғырланған құбылыстардың жинақталуы.

2. Шашыранқы таралған құбылыстардың жинақталуы.

Әдебиет:

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 177-184 беттер.

1. Географиялық картадағы жазулардың түрлері.

2. Жазулардың әріптік (шрифт) салынуы.

3. Жазуларды сұрыптау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 191-194 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 102-105 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149-153 беттер.

4. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 98 - 100 беттер.

5. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 86 – 91 беттер.

1. Картаны безендіру әдістері мен тәсілдері: штрихтік, түрлі-түсті, безендіру.

1. Востокова А.В. Оформление карт. Москва, 1985.

1. 
   Жазуларды орналастыру.
   

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 153 – 162 беттер.

1. Әр түрлі масштабтағы және қолданылуы әр түрлі жалпы географиялық шолу карталарынан өзендер мен елді - мекенді пункттердің жинақталу айырмашылықтарын анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 185-191 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 94-102 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 169-174 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 26-31 беттер.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 11 тапсырма , 106-111 беттер.

1. Жазылу шрифттары.

2. Жазуларды сұрыптау.

3. Жазуларды орналастыру.

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149-153 беттер.

1. Картографиялық топонимика. Атауларды таңдау және оларды картада беру.

2. Географиялық атаулардың көрсеткіштері.

Әдебиет:

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149-153 беттер.

1. Географиялық карталардың масштабына және территорияны қамтыу дәрежесіне байланысты классификациялануы.

2. Географиялық карталардың мазмұнына байланысты классификациялануы.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 194-199 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 89-94 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 193-198 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 31-35 беттер.

5.Южанинов С.В.Картография с основами топографии. Москва, 2001. 202-203 беттер.

1. Географиялық карталардың қолданылуына байланысты классификациялануы.

2. Географиялық карталардың типтері.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 194-199 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 89-94 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 198-200 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 35-37 беттер.

СӨЖ-дің мазмұны.

1. Географиялық атластар, олардың анықтамасы және классификациясы.

2. Тұтас шығарма ретінде атластардың ерекшеліктері.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 248-254 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 150-155 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 204-207 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 37-40 беттер.

5.Южанинов С.В.Картография с основами топографии. Москва, 2001. 229-231 беттер.

1. Картаны талдау мен баға берудің әдістемесі.

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 279 – 282 беттер.

1. Мұғалімдерге арналған географиялық атластағы анықтамалық жалпы географиялық карта бойынша өзендерге, көлдерге және қыраттарға сипаттама беру.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 13 тапсырма, 113-115 беттер.

1. Картаның казіргі кезеңдігін талдау.

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 273 – 275 беттер.

1. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атластағы жалпы географиялық және тақырыптық карталардан белгілі бір әкімшілік облыстың табиғатына, халқына және шаруашылығына кешенді түрде сипаттама беру.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-246 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 137-158, 162-164 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 21 тапсырма, 130-133 беттер.

4. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
Тақырыбы: Географиялық атластар.

СӨЖОҚ – ның мазмұны.

1. Облыстың немесе республиканың географиялық атласына кешенді түрде талдау жасау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-246 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 150-155 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 20 тапсырма, 130 бет.

4. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
СӨЖ-дің мазмұны.

1. Географиялық карталардың сериясы.

2. Ұлы Отан соғысынан кейін шыққан негізгі географиялық атластарға жазбаша түрде шолу жасау.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 249-253 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 151-155 беттер.
Апта – 12

Кредиттік сағат – 34

Дәріс № 23

Тақырыбы: Жалпы географиялық шолу карталары.

Дәрістің мазмұны.

1. Жалпы географиялық карталарының мәні және элементінің мазмұны.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-201, 205-209 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 105-107, 110-115 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 117-149 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 122-125 беттер.

Тақырыбы: Жалпы географиялық шолу карталары.

СӨЖОҚ – ның мазмұны.

1. Жалпы географиялық оқу картасына баға беру және талдау.

Тапсырма төмендегідей жоспар бойынша жасалады:

I. Картаның жалпы мәліметі және математикалық негізі.

1. Картаның аты, қолданылуы, қандай атласта берілген (атластың аты, шыққан

жылы).

3. Қандай картографиялық проекциямен тұрғызылған?

4. Картада қандай бұрмалану түрлері кездеседі?

II. Мазұмұнының элементтері.

5. Су объектілері қалай бейнеленген?

6. Жер бедері қалай бейнеленген?

7. Өсімдік және грунт жамылғысы бейнеленген бе?

8. Елді мекенді пункттері қалай бейнеленген?

9. Жол қатынастары қалай бейнеленген?

10. Картада қандай саяси-әкімшілік мәліметтері көрсетілген және олар қалай

бейнеленген?

11. Басқа да әлеуметтік-экономикалық құбылыстар және мәдени объектілер бейне-

ленген бе?

III. Картаның безендіру ерекшелігі.

12. Карта бір немесе көп түсті ме?

13. Картадағы берілген теңіздердің, көлдердің, өзендердің, орографиялық объекті-

лердің, өсімдік-топырақ жамылғысы объектілерінің жазуларында және әріп пі-

шіндерінде қандай айырмашылықтар бар?

IV. Картаның жабдықтау элементтері мен бейнеленген территорияның қосымша

сипатының элементтерінің ерекшеліктері қандай?

V. Картаның компоновкасы қандай?

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-215 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 105-120 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 12 тапсырма, 111 бет.

4. Жалпы географиялық карталар және атластар.
СӨЖ-дің мазмұны.

1. Жалпы географиялық карталардағы су объектілерінің бейнеленуі.

2. Жалпы географиялық карталардағы елді мекенді пункттердің бейнеленуі.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 201-205, 210-212 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 107-110, 115-117 беттер.
Кредиттік сағат – 35

Дәріс № 24

Тақырыбы: Жалпы географиялық шолу карталары.

Дәрістің мазмұны.

1. 
   Жалпы шолу карталарындағы географиялық объектілердің бейнеленуі.
   

• 
  жер бедері
  
• 
  су объектілері
  
• 
  елді-мекенді пункттер
  
• 
  жол қатынастары
  

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 201-205, 210-212 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 107-110, 115-117 беттер.
СӨЖОҚ – ның мазмұны

1. Карта және оның қасиеті. Жалпы географиялық және тақырыптық карталардың негізігі элементтерімен танысу.

1. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 14 -16 беттер.

2. Справочник по картографии. Под ред. Халугина Е.И. Москва, 1988. 4–6 беттер.
СӨЖ-дің мазмұны

1. Ежелгі Римдегі картография. Жол қатынастарын түсіру және карталар. Клавдия Птоломейдің «Географиялық нұсқаулары».

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 328-333 беттер

2. Багров Л. История картографии. Москва, 2004. 27-35 беттер.
Кредиттік сағат – 36

Практикалық жұмыс – 12

Практикалық жұмыстың мазмұны :

1. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атластағы жалпы географиялық карта бойынша белгілі бір ауданға сипаттама беру.

Ауданға сипаттама беру төмендегідей жоспар бойынша жасалады:

1. Ауданның географиялық орны, территориясының пішіні, мөлшері (ауданы, ұзын-

дығы, ені).

2. Аудан табиғатының ерекшелігі: жер бедерінің пішіні, сулары, өсімдік-топырақ жамылғысы элементтері; сулары мен жер бедері арасында, жер бедері мен өсімдік жамылғысы арасында қандай байланыстар бар?

3. Әлеуметтік-экономикалық элементтерінің ерекшеліктері: саяси-әкімшілік бөлімдері, елді-мекенді пункттері – олардың типтері, халқы, қоныстану ерекшеліктері, жол қатынастары – типтері, транспорт торы, жер бедерімен жол қатынастары арсындағы байланысы.

Әдебиеттер:

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 14 тапсырма, 115 бет.

2. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
СӨЖОҚ – ның мазмұны.

1. Берілген бағыт бойынша жалпы географиялық картадан қима тұрғызу.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 14 тапсырма, 116 бет.

2. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
СӨЖ-дің мазмұны.

1. Жалпы географиялық картадағы жол қатынастарының бейнеленуі.

2. Жалпы географиялық картадағы саяси және территорияның саяси-әкімшілік бөлімдерінің бейнеленуі.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 201-205, 210-212 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 117-120 беттер.
Апта – 13

Кредиттік сағат – 37

Дәріс № 25

Тақырыбы: Тақырыптық карталар.

Дәрістің мазмұны.

1.Тақырыптық карталардың ерекшеліктері.

2. Тақырыптық карталарды картографиялау әдістері. Ареалдар әдісі. Түрлі-түстік әдіс.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-224 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-128 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 77-85, 88-94 беттер.

1. Мектеп атласындағы тақырыптық картаны талдау жасау және оқу.

Картаға талдау жасау төмендегідей жоспар бойынша орындалады:

I. Картаның жалпы мәліметі және математикалық негізі.

1. Картаның аты, қолданылуы, қандай атласта берілген (атластың аты, шыққан

жылы).

3. Қандай картографиялық проекциямен тұрғызылған?

4. Картада қандай бұрмалану түрлері кездеседі?

IIа. Географиялық негізінің ерекшелігі.

5. Жалпы географиялық картаның қандай элементтері берілген тақырыптық картаның географиялық негізін құрайды?

IIб. Арнаулы мазмұнның ерекшелігі.

6. Картада бейнеленген қандай табиғи немесе әлеуметтік-экономикалық элементтер карта тақырыбын аша ма?

7. Осы әрбір элементке кіретін қандай объектілер картада бейнеленген?

8. Осы объектілердің картада қандай сандық және сапалық ерекшеліктері көрсетілген? Қандай бейнелеу әдістері қолданылған?

9. Картада қолданылған картографиялау әдістерін бейнелеу үшін қандай безендіру құралдары пайдаланылған?

10. Картадағы арнаулы мазмұнның әрбір элементінің жинақтау (генерализация) дәрежесі және бағыты, оның қолданылуына сәйкес келе ме?

III. Картаның безендіру ерекшелігі.

11. Карта бір немесе көп түсті ме?

12. Картаның әр түрлі арнаулы мазмұн объектілерінің жазылу әріптерінің пішінінде қандай айырмашылықтар бар?

13. Картадағы түрлі-түсті бояулары, сызықтық және масштабтан тыс шартты белгілері тез айырла ма?
IV. Картаның жабдықтау элементтері мен бейнеленген территорияның қосымша

сипатының элементтерінің ерекшеліктері қандай?

V. Картаның компоновкасы қандай?

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-238 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-141 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 16 тапсырма, 122-123 беттер.

4. Мектеп атластары.
СӨЖ-дің мазмұны.

1. Тақырыптық карталардағы сызықтық белгілер әдісі. Қозғалыс белгілер әдісі.

2. Тақырыптық карталарда географиялық құбылыстарды бейнелеу әдістеріне салыстырмалы түрде сипаттама беру.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 232-238 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 136-141 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 76, 94 беттер.

1. Тақырыптық карталарды картографиялау әдістері.

- нүктелік әдіс

- қисық сызықтар (изолиний) әдісі

- белгілік әдіс

- шоғырланған диаграммалар әдісі

- картодиаграмма әдісі

- картограмма әдісі

- сызықтық әдістер

- қозғалыс белгілер әдісі.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-224 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-128 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 77-85, 88-94 беттер.

1. 
   Бағалау, нұсқаушы және болжам карталары.
   

1. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 137 -141 беттер.

2. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 109 – 113 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 200 – 204 беттер.

4. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 194 – 200 беттер.

5. Справочник по картографии. Под ред. Халугина Е.И. Москва, 1988.

31 – 37 беттер.

СӨЖ-дің мазмұны:

1. Петр кезеңіне дейінгі Орыс мемелекетіндегі картография. Орыс картографиясының пайда болуы. Үлкен чертеж. С. У. Ремизовтің еңбектері.

1. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 245-247 беттер.

2. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 190 -194 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 353 -362 беттер

4. Багров Л. История картографии. Москва, 2004. 196-203 беттер.
Кредиттік сағат – 39

Тақырыбы: Тақырыптық карталарды құрастыру.

Практикалық жұмыс – 13

Практикалық жұмыстың мазмұны :

1. Берілген мәліметтер бойынша картодиаграмма әдісімен тақырыптық карталарды құрастыру.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-238 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-141 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 17 тапсырма, 125-126 беттер.

1. Белгілік әдіс. Шоғырланған белгілер әдісі.

2. Картодиаграмма. Картограмма.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 224-232 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 136-141 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 76, 94 беттер

1. Тақырыптық карталардың негізгі түрлері.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 238-246 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 141-147 беттер.
Апта – 14

Кредиттік сағат – 40

Дәріс № 27

Тақырыбы: Мектеп карталары.

Дәрістің мазмұны.

1. 
   Географияны оқытудағы картаның ролі. Мектеп карталарының мақсат қоюы.
   
2. 
   Мектеп карталарының ерекшеліктері.
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 314-319 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 175-181, 199-203 беттер.
Кредиттік сағат – 41

Дәріс № 28

Тақырыбы: Мектеп карталары.

Дәрістің мазмұны.

1. Арнаулы және кейбір басқа да мектепке арналған карталар.

1. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 184-190 беттер.

1. 
   Мектеп глобустары және олардың түрлері және географияны оқытудағы қолданылуы.
   
2. 
   Мектеп географиясындағы картографиялық білімдер жүйесіндегі ерекшеліктері.
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 329-330, 332-335 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 196-199, 203-206 беттер.
СӨЖ-дің мазмұны:

1. Мектепте қолжазба карталарын жасақтау. Мектептегі картографиялық құралдар туралы.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 335-342 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 206 -214 беттер.
Кредиттік сағат – 41

Практикалық жұмыс - 14

Тақырыбы: Мектеп карталары мен атластарын талдау.

Практикалық жұмыстың мазмұны :

1. Бастауыш және орта мектепке арналған бір тақырыптағы географиялық карталарды салыстыра отырып талдау жасау.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 22 тапсырма, 134-138 беттер.

2. Мектепке арналған географиялық атластар.
Тақырыбы: Мектепке арналған географиялық карталар.

СӨЖОҚ – ның мазмұны:

1. 
   Мектеп карталарының математикалық негізінің, жабдықтау элементтерінің және компановкасының ерекшеліктері.
   
2. 
   Мектеп карталарының классификациясы.
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 319-321 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 181-184 беттер.
СӨЖ-дің мазмұны:

1. Мектеп карталарының сериясы туралы. Мектепке арналған географиялық атластар.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 322-324 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 190-196 беттер.
Кредиттік сағат – 42.

Тақырыбы: Жаңа кезеңдегі картография.

СӨЖОҚ – ның мазмұны:

1. 
   Кеңес картографиясының пайда болуы.
   
2. 
   Кеңес картографиясының даму шаралары. Ғылыми картографияның пайда болуы.
   

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 396 -398, 400-403 беттер.

1. Екінші дүние жүзілік соғысқа дейінгі және кейінгі кезеңдердегі дүние жүзі елдеріндегі картографиялау.

2. Ұлы Отан соғысынан кейінгі КСРО –дағы картографияның дамуы.

Әдебиеттер:

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 403-409 беттер.

1. Экологиялық картографиялаудың ғылым мен практикадағы ролі.

2. Экологиялық және эколого-географиялық картографиялау.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 6-12 беттер.

1. Квалиметрияның принциптері және әдістері, оларды экологиялық картографиялауда қолдану.

2. Тақырыптық картографияны экологияландыру.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 20-24 беттер.

1. Экологиялық заңдар мен принциптердің экологиялық картографиялаудағы маңызы.

2. Экологиялық карталардың классификациясы.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 14-27 беттер.

1. Атмосфера ластануының жалпы заңдылықтары.

2. Беткі сулардың ластануын картографиялық әдістері.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 90-107 беттер.

1. Экологиялық карталардың ландшафтық негізі.

2. Физикалық ластануды картографиялау.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 65-72,106-130 беттер.

1. Топырақтың ластануын және басқада қоршаған ортаны ластайтын заттарды картографиялау.

2. Геологиялық, геоморфологиялық ластануды картографиялау.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 131-146 беттер.

1. Экологиялық карталарда қолданылатын картографиялық бейнеленулердің белгілерін және қасиеттерін оқып үйрену.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 82-89 беттер.

Практикалық жұмыс №1
СӨЖОҚ – ның мазмұны.

Тақырыбы: Экологиялық картографиялаудың методологиясы.

1. Географиялық шекаралардың өтілетіндігіне баға беру.

2. Экологиялық картографиялаудық территориялық бірліктері.

Әдебиет:

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 61-72 беттер.

1. Экологиялық картографиялау көрсеткіштері және олардың бейнеленуі.

2. Экологиялық картографиялау көрсеткіштерінің интеграциясы.

3. Экологиялық картографиялаудағы картографиялық семантика.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 75-80 беттер.

1. Гедымин А.В. и др. Картография с основами топографии. Часть 1,2. Москва, Просвещение, 1973.

2. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991.

3. Господинов Г.В.,Сорокин В.Н. Топография, Изд. МГУ, 1974.

4. Салищев К.А. Картоведение. Изд. МГУ, 1976.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещение, 1981.

6. Лапкина Н.А. Практические работы по топографии и картографии. Москва, Просвещение, 1971.

7. Малых М.И. Лабораторные и самостоятельные работы по основами топографии. Москва, Просвещение, 1977.

8. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

9. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И.Халугина, Изд-во «Недра», 1988.

10. Струман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003.

Қосымша әдебиеттер:

1. Салищев К.А. Картография. Изд. МГУ, 1967.

2. Яников Г.В. Практическое пособие по основам топографии и картографии. Москва, Просвещение, 1971.

3. Харченко А.С., Божок А.П. Топография с основами геодезии. Москва, Высшая школа, 1986.

4. Востокова А.В. Оформление карт. Изд. МГУ, 1985.

5. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

6. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

7. Географические карты и атласы.

8. Комплексное экологическое картографирование. Под ред. Н.С.Касимова.

Изд- во МГУ, 1997.

Пәннің аты: Картография топография негіздері

1) бұрышты немесе шеңбердің 1/360 бөлігіне тең келетін доғаны өлшеу бірлігі. 1° экватор мен 1° әрбір меридианның ұзындығы шамамен 111 км-ге тең.

1.Картография топография негіздері курсының географиялық пәндер арасындағы алатын орны және ролі. Пәннің мақсаты, міндеті және зерттеу әдістері.

2. Топография пәні , оның мазмұны, географиямен және басқада пәндермен байланысы.

Мақсаты: Студенттерді Картография топография негіздері пәнінің мазмұны мен міндетін таныстыру. Сонымен қатар, ғылымдар жүйесінде картография мен топографияның орны мен ролін анықтау.
1. Картографияның пәнінің негізі бұл шындықты бейнелейтін ерекше әдісі болып табылатын географиялық карталар алынады. Картографияның міндетіне географиялық карталардың мәнін жан-жақты зерттеу және осы географиялық карталарды құрастырудың әдістерімен процесстерін жасақтау және оларды қолдану кіреді.

Картография өз міндетіне жеке табиғи және қоғамдық пәндерге кіретін

құбылыстарды зерттеуді алмайды, ол тек осы құбылыстарды зерттеуде картографиялық әдіс тұрғысын қолдана отырып зерттейді және бейнелейді. Мысалға, география ғылымы картаны географиялық зерттеулерде басты құрал ретінде пайдаланады, ал топография жер бетінің топографиялық карталарын жасақтауда және сипаттауда, картография ғылымының картографиялық жинақтаудағы, картаны безендірудегі және редакциялаудағы жетістіктерін қолдан

Картография – бұл табиғи және қоғамдық құбылыстарды зерттеу және оны картографиялық бейнелеуде кеңістіктегі образдық-белгілік модель ретінде құбылыстардың уақыт бойынша орналасуын, қасиетін, бір-бірімен байланысын қарстыратын ғылым.

2. Топография - Жер туралы ғылымдардың қатарына жатады және құрлық бетін геометриялық бағытта зерттейді.

Топографиядағы жер бетін зерттеудегі басты әдістерінің бірі жергілікті жердегі түсірістер жүргізу. Жергілікті жердегі түсірістер далалық және камеральдық жағдайдағы күрделі кешенді жұмыстардан тұрады, оның нәтижесінде топографиялық карталар, пландар және қималар жасалады. Бұл графикалық құжаттар көптеген жағдайда картада бейнелеуге мүмкін болмайтын жергілікті жердің физикалық-географиялық және экономикалық мағұлматтарынан тұратын топографиялық сипаттамалармен толықтырлып отырады.

Топография пәнінің негізгі ғылыми практикалық мақсаттарының бірі бұл топографиялық карталарды жасаудың жаңа әдістерін жетілдіру және жер бетін белгілеудің әдістерін ғылыми практикалық жұмыстарды шешуде картаны дұрыс пайдалануға бағыт беру болып табылады.

Жергілікті жер жөнінде көптеген мәліметтер аламыз олар: биіктік жөніндегі сандық мәліметтер, жергілікті жердегі нүктелердің орналасуы (координаттар), сызықтардың ұзындығы және бағыттары, әр түрлі телімдердің пішіні, көлемі, биіктік беткейлердің бағыты, құлама бұрыштары жөніндегі мәліметтер.

Тексеру сұрақтары:

1. 
   Топография ғылымы нені зерттейді?
   
2. 
   Картография топография негіздері пәнінің ғылымдар жұйесіндегі орны қандай?
   
3. 
   Картграфия топография негіздері пәні қандай пәндермен байланысады?
   

1. 
   Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 4-5 беттер.
   
2. 
   Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.
   

6 беттер.

4. 
   Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 6 -10 беттер.
   

Дәрістің жоспары.

1. Пландық геодезиялық тор және оны тұрғызу әдістері.

Мақсаты: Мемлекеттік геодезиялық тор және оны тұрғызуы туралы түсінік беру.

1. Геодезиялық өлшеулер арқылы түсіріліп, жер бетіне белгіленген нүктелерді геодезиялық тірек пункттері деп атайды.

Еліміздің территориясында орналасқан геодезиялық тірек пункттерінің жиынтығы, олардың пландық жағдайы және биіктігі оларға сәйкес келетін координаттар системасымен анықталуын, мемлекеттік геодезиялық тор деп атайды.

Геодезиялық торлар пландық, биіктік-пландық және биіктік болып бөлінеді. Пландық торларда референц-эллипсойдта пунктерінің проекцияларының координаттарын белгілейтін болса, ал биіктік торларда теңіз деңгейінен биіктік нүқтелері белгіленеді. Көптеген жағдайда мұның екеуі қатар атқарылады.

Пландық геодезиялық торлар триангуляция, полигонометрия және трилатерация әдістерімен жасалады. Биіктік геодезиялық торлар геометриялық және тригонометриялық әдістерімен тұрғызылады.

Мемлекеттік тірек геодезиялық торлары ғылыми және ғылыми-техникалық мақсаттарды шешуде қолданады. Бұл негізінен жердің пішінін және мөлшерін, жер қыртысының қозғалысын анықтауда пайдаланады. Сонымен қатар, барлық масштабтағы топографиялық түсірістердің геодезиялық негізі болып табылады және басқада халық шаруашылығында, еліміздің қорғаныс жұмыстарында пайдаланады.

Мемлекеттік геодезиялық торы триангуляция, полигонометрия және трилатерация торлары 1 – 4 кластарға бөлінеді. Соның ішінде, кең тарағаны триангуляция әдісі.

1 - класты триангуляция бірнеші үшбұрышты қатарлардан тұрады орташа қашықтығы жан-жағынан 20 – 25 км қашықтықты қамтиды. Триангуляция қатарлары (звено) шамамен әрбір 200 км қашықтық сайын меридиан мен параллель бағытына қарай жүргізіледі. Сонда шамамен 800 – 1000 км қашықтықтарды қамтитын полигон пайда болады.

2 – класты триангуляция тұтас ұшбұрыштар торларын құрайды, олар 1-ші класты триангуляция полигонының ішінде орналасады және соны толықтырады. Үшбұрыштар жан-жағына қарай қашықтығы сол жергілікті жерге байланысты 7-20 км шамасында болады. Әрбір 20-25 үшбұрыштан кейін базисі өлшенеді, ал соңында сол жердің ендігі, бойлығы және аспандағы жарықтарға қарап азимуты анықталады.

Триангуляция базисі дегеніміз әрбір үшбұрыштан шығатын жағы емес, керсінше оның қиып өтетін қысқа бағытын (ұзындығы 6 км-ден кем емес) айтады.

3 – 4 –класты триангуляциялар 2-кластың ішінде орналасады, да негізінен ірі масштабтағы картографияда, әр түрлі инженерлік іздеу жұмыстарында, құрлыста қолданады.

Адамдар көп қоныстанған жабық және қиын қолайсыз жерлерде мемлекеттік геодезиялық тор полигонометрия әдісімен жасалады. Бұл әдіс жергілікті жерде полигонометриялық жүрістер жасау арқылы жүргізіледі, негізінен бұл жүріс қисық сызықтар, тұйық және тұйық емес көп бұрыштардан тұратын полигон құрайды. Полигон сызығының бұрлыс нүктелері геодезиялық тор нүктелерінің, осы пункттер үшін координаттары анықталады. Полигонометрия жүрісін жасауға далалық жұмыс кезінде оған барлық бағыттағы жүріс бағытының қашықтықтары және бұрлыс нүктесіндегі горизонтальды бұрыштарды өлшеу кіреді.

Трилатерация әдісі бұл негізінен жоғарғы сапалы ұзын толқынды радио және жарықтың көиегімен ұзын қашықтықты өлшейтін приборлармен жасалады.

Бұл геодезиялық торлар триангуляция әдісіне ұқсас болып келеді, бірақ мұнда бұрышты өлшемейді, ал керсінше қашықтық жақтарын өлшейді.

1. Топографиялық картаның қасиеті. План және карта.

2. Картаның масштабы, олардың түрлері. Сандық масштаб. Масштаб дәлдігі және шамасы.

Мақсаты: Студенттерге картаның масштабы және олардың түрлері туралы түсінік беру.

1. Жер бетін картографиялық бейнелеу план және карта болып бөлінеді. План – дегеніміз Жер бетінің дөңестігі ескерілмей жергілікті жер бетінің шартты түрде жазықтықта кішірейтіліп бейнеленуі. План жергілікті жердің салыстырмалы түрдегі кіші-гірім участоктерін бейнелеп байқалмайтын бұрмаланулар арқылы жазықтықта жасалады.

2. Топографиялық карталардың масштабы деп картадағы ұзындық сызықтарының горизонтальдық проекциялар ұзындықтарының жергілікті жердегі сызықтардың сәйкестік қатынасын айтады. Бұндай қатынас түрін масштаб ұзындығы деп атайды. Физикалық беттегі кіші-гірім ойыстың еңістік бұрышының горизонтальдық проекцияның сызығы, еңістік сызықтың ұзындығынан өзгешелігі болар-болмас болады., сондықтан картадағы ұзындық сызығының жергілікті жердегі ұзындық сызығына қатынасын масштаб деп санауға болады.

Картада масштаб сандық қатынаста берілсе, оны сандық масштаб, сонымен қатар атаулық (сөздік) және сызықтық (графикалық) масштаб түрінде де беріледі. Бұл көрсеткіштер картаның жабдықтау элементтеріне жатады, олар карта бетінің төменгі жағында, оңтүстік рамканың астында жазылады.

Тексеру сұрақтары:

1. 
   План дегеніміз не?
   
2. 
   Карта мен планның айырмашылығы қандай?
   
3. 
   Карталардың масштабы дегенімізді қалай түсінесіз?
   
4. 
   Карталардың масштабы қандай түрлерге бөлінеді?
   

1. 
   Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 14-18 беттер.
   
2. 
   Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.
   

12-13 бет.

Дәрістің жоспары.

1. Координаттар және жобалау әдістері.

2. Жер бетіндегі нүктенің орнын анықтауға арналған координаттар жүйесі.

Координаттар жүйесі беттің бастапқы нүктесінен немесе қажетті шамалардың сызықтық есептеуінен – координаттың бастапқы есептеуі, өлшеу бірліктері арқылы анықталады.

Геодезия мен топографияда географиялық, геодезиялық, тік бұрышты кеңістік, тегістік тік бұрыштық және полярлық координаттар жүйесі қолданылады.

Жердің күрделі физикалық беті дәл математикалық негізделген координаттар жүйесін тұрғызу мүмкін емес. Сондықтан жер бетінің нүктесі горизонтальды бетке немесе референц эллипсойдқа отвесті тік сызықпен жобаланады және соған сәйкесті координаттар жүйесі тұрғызылады. Жобалауға аналған бет жобаланатын телімдердің ұзындығына және ұзындық сызықтарының бұрмалану шектеу шамасымен анықталады.

Жердің физикалық бетін А, В, С, D, E, F отвесті тік сызықтармен референц-эллипсойд бетіне Ho Ho жобалаймыз. Олардың проекциясы a, b, c, d, e, f ., А, В, С, D, E, F нүктелерінің горизонтальды проекциялары деп аталады, ал ab, bc, cd, de, ef бөліктері, AB, BC, CD, DE, EF бөліктерінің горизонтальды сәулелері болып табылады.

Топографияда жергілікті жердегі нүктенің горизонтальды проекциясының орнын анықтау үшін географиялық, тік бұрыштық және полярлы координаттар жүйесін қолданады. Жердің физикалық бетіндегі нүктенің орнын анықтау үшін биіктік нүктелері Аа, Вв, Сс, Dd, Ee, Ff қажет болады. Топографияда олар негізгі деңгейлік беттен (теңіз деңгейінен) есептеледі және оны абсолюттік биіктік деп атайды.

2. Географиялық координаттарды біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ ғасырда грек оқымыстысы Гиппарх енгізді. Нүктенің географиялық координаттары ендік және бойлық деп аталатын бұрыштық шамалар, олар жер экваторына және бастапқы ретінде саналатын меридиандардың біріне қарай отырып анықталады.

Жердің айналу осіне перпендикуляр және оның орталығы арқылы өтетін жазықтықты жер экваторы жазықтығы деп атайды, ал осы жер беті жазықтығымен қиылысатын сызықты экватор деп атайды. Жер бетінің кез келген нүктесіне толық анықталған тек қана бір отвестік сызық сәйкес келеді.

Бастапқы меридиан ретіндеГринвич обсерваториясы арқылы өтетін меридиан таңдап алынған. Қазіргі уақытта Гринвич обсерваториясы жұмыс жасамайды тек тарих орын ретінде сақталып қалған. Әр кезеңдерде бастапқы меридианға Пулково, Париж, Лиссабон және басқада обсерваториялар өтетін меридиандар үміткер болған.

Бойлық – бастапқы меридиан жазықтығы мен осы нүкте арқылы өтетін эвакторлық жазықтықта өлшенетін бастапқы меридианнан солға және оңға қарай болатын екі қырлы бұрыш (λ), ендік шығыс (+) және батыс (-) 0 –ден 180° қа дейін өлшенеді.

Ендік – шар радиусы мен осы нүкте арқылы өтетін және экватор жазығы арасындағы бұрыш (φ). Экваторда ендік 0°-қа тең, полюстарда: солтүстікте + 90°, оңтүстікте - 90°.

Астраномиялық ендік (φА) – жердің айналыс осіне перпендикуляр берілген нүктеге және жазықтыққа отвестік сызық түзетін бұрыш.

Астраномиялық бойлық (λА) – бастапқы меридиан мен берілген нүкте мен астраномиялық меридиан жазықтығы арасындағы екі қырлы бұрыш. Астраномиялық меридиан Жердің айналыс осіне параллель берілген нүктенің отвестік сызығы арқылы өтетін жер беті жазықтығын қиып өтеді.

Қазргі геодезияда қолданатын координаттар жүйесін екі топқа бөледі: нүктенің эллипсойд бетіндегі орнын анықтайтын эллипсойдтық; тік бұрыштық (жазықтықта екі өлшемді). Эллипсойдтыққа геодезиялық координаттар жатады.

Геодезиялық ендік (В) – нормальды эллипсойд бетіндегі берілген нүкте мен экватор жазықтығы арасындағы бұрыш.

Геодезиялық бойлық (L) – бастапқы меридиан мен эллипсойд бетіндегі берілген нүктенің меридиан жазықтығы арасындағы екі қырлы бұрыш.

Материктермен немесе белгілі-бір мемлекет аймағына таралған референц-эллипсойдпен байланысты геодезиялық координаттар жүйесін референцті (референцной) жүйе деп атайды.

Геодезиялық координаттар жүйесіне:

эллипсойд параметрлері;

бастапқы пункттегі геоидтың эллипсойдтан биіктігі;

бастапқы геодезиялық даталар (бастапқы пункттің геодезиялық ендігі және бойлығы, бастапқы пункттен геодезиялық торға бағдарланған пункттің азимуты) кіреді.

Қабылданған координаттар жүйесіндегі пункттің орны төмендегідей координаттармен берлуі мүмкін:

• 
  кеңістіктегі тік бұрыштық координаттар Χ, Υ, Ζ (Ζ осінің бағыты эллипсойдтың есептеу айналыс осімен сәйкес келеді, Χ осі нольдік меридиан жазықтығында жатады, ал Υ осі есептеу эллипсойдының ортасы болатын бастапқы координаттар жүйесін құрайды).
  
• 
  Геодезиялық координаттар: ендік - В, бойлық – L, биіктік – Н. Геодезиялық биіктік Н жер бетінен нормальды бойынша эллипсойд бетіне дейін өлшенеді;
  
• 
  Жазықтық тік бұрыштық координаттар χ және γ, Гаусс-Крюгер проекциясында есептеледі. Үшінші координат – Балтық теңізінің орташа деңгейінен бастап өлшенетін абсолюттік биіктік.
  

1. Карта бетінің рамкілері. Географиялық координаттарды анықтау.

2. Топографиялық карталардың проекциясы. Тік бұрышты координаттар.

Мақсаты: Студенттерге картаның рамкілері және олардың түрлері, топографиялық картадағы географиялық және тік бұрышты координаттар туралы түсінік беру.

1. Топографиялық карта беті ішкі, сыртқы және минуттық рамкілерден тұрады. Картографиялық бейнеленулер топографиялық картада ішкі рамкаінің негізін құрайтын меридиандар мен параллельдер мен шектелген. Солтүстік және оңтүстік рамкілерде ендіктері, ал батыс және шығыс рамкілерде бойлықтары картаның төрт бұрышына жазылады. Сонымен қатар, солтүстік және оңтүстік рамкілердің ендіктерінің, батыс және шығыс рамкілерінің бойлықтарының айырмашылықтары әрбір масштабтағы карталарда тұрақты болып келеді.

Ішкі рамкіден біршама қашықтықта екі сызық жүргізілген, олар екі бөлікке бөлінген, бірі ендіктегі минутқа сәйкес келетін батыс және шығыс рамкілер және бойлықтағы минутқа сәйкес келетін солтүстік және оңтүстік рамкілер. Бұны минуттық рамкілер деп атаймыз. Ал осы минуттық рамкінің сыртынан толық қара сызық жүргізілген, оны сыртқы рамкі деп атайды, бұл рамкі картаның жабдықтау элементтерінен картаны бөліп тұрады.

2. Топографиялық карталарды пайдаланған кезде картадан көптеген өлшеу жұмыстарын жүргізуге тура келеді. Сондықтан топографиялық карталар бетіндегі жердің дөңестігіне байланысты болатын бұрмаланулар болар болмас болуы қажет. Ірі көлемдегі территорияларды картаға түсірген кезде, жердің дөңестігі байқалады, ол үлкен бұрмалануға әкеледі. Сондықтан, топографиялық карталарды тұрғызған кезде жазықтыққа жіңішке екі бұрышты сферойдты түсірген кезде жер эллипсойдының көп полюсті бейнелеу әдісін пайдаланады. Жер эллипсойдын көп полюсты бейнелеу әдісімен түсіру үшін Гаусс – Крюгердің көлденен цилиндрлі проекциясын қолданады.

Гаусс-Крюгердің көлденен цилиндрлі проекциясының геометриялық негізін төмендегіше түсіндіруге болады. Референц-эллипсойдтың бетін әрбір 6º бойлық бойынша 60 зонаға бөледі. Зоналардың реттік саны Гринвич меридианынан бастап шығысқа қарай саналады. Содан кейін бөлінген 6º бойлықты зонаны көлденен жатқан цилиндрдің ішіне орналастырады бұл кезде цилиндр осі экватор жазығымен, ал цилиндр беті зонаның орта меридианымен сәйкес келетіндей отырып жобалайды. Бұдан кейін цилиндр бетін жазып жібереді, сонда оның тең бұрыштығы сақталады, яғни эллипсойдтағы бұрыштар жазықтықта да сақталады. Остік меридиан бұрмаланусыз бейнеленеді. Ал ұзындық сызықтары біршама созылады да және бұрмалану шамасы жанасу меридианынан қашықтаған сайын өсе түседі. Бұл бірақ, зонаның ені жіңішке болғандықтан бұрмалану болар болмас болады.

1. Топографиялық карта бетінде қандай рамкілерге бөлінеді?

2. Минуттық рамкі қандай қызмет атқарады?

3. Нүктенің географиялық координатын қандай жолмен анықтаймыз?

4. Картаның батыс және шығыс рамкілері қандай координатты анықтауда

қолданады?

5. Топографиялық картаны тұрғызуда қандай проекцияны пайдаланады?

6. Тік бұрыштық координатты анықтауда топографиялық картаның қандай элементтін қоданады?

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 28-35 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 25-35 бет.

1. 
   Өлшем түрлері, топографиядағы өлшеу жүйелері.
   

Барлық өлшеу жұмыстары жоғарғы дәлдікпен орындалуы тиіс. Қанағаттанарлыық емес дәлдіктер жұмыс барысында жарамсыз болып табылады. Ал артық өлшеу жүмыстары мен дәлдіктері артық уақыт пен күшті және құралдарды пайдалануға әкеледі. Сондықтан өлшеу жұмыстарының дәлдігі белгілі бір кретериядағы негізгі қажетті құралдар мен өлшеу әдістерін жасақтауды талап етеді.

Белгілі бір шаманы өлшеу оны басқа да шамалармен салыстыру алдын ала таңдалған өлшем жүйелері арқылы жүргізіледі.

Қазақстанда ұзындық өлшемдерде метрлік өлшем жүйелерін пайдаланады. Бұрыштық өлшемдер дәстүрлі градустық және градтық өлшемдермен жүргізіледі. Градтық өлшемде шеңберді градтар деп аталатын 400 бөлікке бөледі, 1 град 100 минутқа бөлінеді, ал бір минут 100 секундқа бөлінеді. Бірақ, бұл өлшем бірлігі өте сирек қолданылады, тек шет елдерден келген градтық өлшемге арналган құралдардамен жұмыс жасаған кезде қолданады. Аудан метрлік өлшеу жүйаесімен өлшенеді.

Гравиметриялық бірліктерді өлшеуде 1см/сек²-қа тең болып келетін гал өлшемімен өлшенеді, миллигал 0,001 галға тең болады.

Кез келген өлшемде, соның ішінде геодезиялықта алынған өлшеу жүйесі бойынша өлшеуіш құралдар мен приборлар қолданылады (олар градустық шкалаларға, сызғыштары миллиметрлік шкалаларға бөлінген, транспортирлер, электрлік өлшеуіш құралдары және т.б.).

Өшеуіш құралдар бір-бірінен шкаласының типіне және есептеу құрлығысына байланысты, оның есептеу дәлдігіне қарай бір-бірінен ажыратылады. Мысалға, жай миллиметрлік сызықпен қағаздың бөлігін 0,5 мм дәлдікке дейін өлшей аламыз. Осы мақсатта кәдімгі көлденен масштабытықолдану арқылы 0,2 мм аспайтын дәлдікпен өлшей аламыз. Осыған байланысты барлық өлшеу құралдарын шартты түрде дәлдігіне қарай класстара бөлуге болады. Геодезиялық өлшеу приборлары осы шарттары бойынша құралдар төмендегідей топтарға бөледі: а) төменгі дәлдікті, б) орта дәлдікті және в) жоғарғы дәлдікті. Географиялық және геологиялық практикада негізінен орта дәлдікті класстағы құралдар қолданылады.

Өлшеу жұмыстары тура және жанама болып келеді. Тура өлшеу жұмыстары өлшеу бірлігі бойынша алынған (мысалға, жергілікті жерде қашықтықты өлшегіш лентамен немесе рулетканың көмегімен; миллиметрлік сызғыш шкаласымен картадағы қашықтықты есептеу; транспортирдің көмегімен картада белгілі бір бағыт бойынша сызылған екі бұрыштың арасын өлшеу және басқалар) басқа біртекті шамамен салыстыра отырып жасалады.

Жанама өлшеу жұмыстары негізінен анықталатын шамамен және басқа шамамен және өлшенетін жердің (мысалға, жергілікті жердегі қашықтықты электромагниттік немесе оптикалық алыс қашықтықты құрал өлшегіш приборлардың көмегімен өлшеу, жергілікті жердегі екі нүктенің аралық биіктігін өлшеу және басқалары) белгілі функциональдық бағыныштылықтын пайдалана отырып жүргізіледі.

Өлшеу барысында төмендегідей компоненттер қатысады: өлшенетін объект; өлшеуге арналған техникалық құрал; өлшеу әдісі; нәтижені алатын өлшеуді орындаушы немесе тіркеу құралы; өлшеу үрдісі жүретін сыртқы орта.

Өрескел қателіктер негізінен өлшеу жұмысын жүргізетін адамның толық көңіл аудармауынан, өлшегіш құралдың бұзықтығына немесе өлшеу жағдайларының шұғыл өзгеруіне байланысты болады. Бұл қателіктер бір шаманы қайта өлшеу кезінде анықталады. Егерде жекелеген өлшеу кезінде өлшенген шамалар бір-бірінен айырмасы үлкен болатын болса (мысалы, прибор дәлдігінің шамасы екі есеге артық болған жағдайда), ондай өлшеу шамаларын есепке алмайды және өлшеу нәтижелері бойынша өңдеу кезінде есептемейді.

Кей жағдайда жүйелік қателіктердің шамасы мен белгісін сынақтан өтетін прибордың бақылау негіздегі өлшемдерімен анықталады.

Жүйелік қателіктердің шамасына тең өлшеу нәтижелеріне түзетулер енгізу негізінде жүйелік қателіктердің шамасы мен белгілерін біле отырып оларды алып тастауға болады.

Егер белгілі-бір шама бөліктермен өлшенетін болса, өлшеудің тұтас соңғы нәтижелеріне түзету енгізу, оның жекелеген бөліктеріндегі барлық түзетулер қосындысына тең болады.

Өлшеу серияларының нәтижелерінде өрескел қателерді есептемей және жүйелі қателерді есептеген жағдайда өлшеп отырған шаманың мәні белгісіз болып қалады. Өлшеу кезінде жоғарғы класты дәлдіктегі құралды пайдаланып және өлшеудің әдістемесін жетілдіру негізінде шындық мәнге жақын шамаға қол жеткізуге болады, бірақ өлшенген шаманың абсолюттік, шындық шамасы анықталмайды. Оның себебін өлшеу нәтижесіне әсер ететін кездейсоқ өлшеулерден көруге болады. Кездейсоқ қателер дегеніміз алдын ала анықтап біле алмайтын толық есептеуге көнбейтін шамалар мен белгілерді айтады. Кездейсоқ қателер әрбір өлшеу жұмыстарында кездеседі және өлшеу нәтижелеріне өзінің белгілі-бір дәрежеде әсер етеді. Кездейсоқ қателіктерге, мысалы, жұйелік қателіктердің қалдықтары, адамның толық өзін сезінбеуі немесе ден-саулығына байланысты болуы, кейбір табиғат факторлері және тағыда басқалары.

Өлшеудің теориялық және практикалық зерттеулері көрсеткендей кездейсоқ қателер белгілі-бір заңдылықтарға бағынады және төмендегідей қасиеттерге ие болады:

1. 
   өлшеудің белгілі-бір жағдайында кездейсоқ қателіктердің абсолюттік шамалары белгілі шектеуден аспайды;
   
2. 
   өлшеу серияларында кіші абсолюттік шамалар бойынша қателіктер жиі кездеседі;
   
3. 
   оң және теріс қателердің кездесу мүмкіндігі бірдей болады.
   

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 44 - 48 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 36 - 38 беттер.

3. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 19 - 20 беттер.

1. 
   Географиялық (шындық), магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар.
   

1. Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді. Жергілікті жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда осындай негізгі бастапқы бағыт ретінде меридиан сызықтары алынған.

Геодезияда жергілікті жердегі сызықтар және олар картада және планда бейнелнуі салыстырмалы түрде төмендегі бағыттарға байланысты жүргізіледі: геодезиялық және географиялық (шындық) меридиандар, магниттік меридиан және зонаның остік меридиан сызықтарына байланысты.

Сондықтан, референц-эллипсойд бетіндегі және картада бейнеленген меридиан сызықтарын геодезиялық меридиандар деп, ал астраномиялық меридиан жазықтығы геоид бетіне жатады.

Бағдарлау бұрыштарының бағыты болып: азимуттар (геодезиялық, астраномиялық немесе магниттік), дирекциондық бұрыш және румб табылады.

Геодезиялық азимут Аr – берілген нүктеден сағат тілі бағыты бойымен есептелетін геодезиялық меридианның солтүстік бағытымен N және берілген бағыт арасындағы горизонтальды бұрыш.

Астраномиялық меридиан жазықтығы жергілікті жерде арнайы приборлармен, яғни гиротеодолиттермен немесе астраномиялық бақылау әдістерімен анықталады. Бұндай жағдайда тұрған және бақылау нүктесіндегі отвестік сызықтар геоидқа (деңгейлік бетке) перпендикуляр болады.

Барлық жағдайларда да бағыттық бұрыштар меридианның солтүстік бағытынан басталып сағат тілі бағытында берілген нүктеге дейін 0°-тан 360°-қа дейін өлшенеді.

Егер бұрыш солтүстік бағытта географиялық немесе геодезиялық меридианнан басталып берілген нүктеге дейін өлшенсе, оны шындық (географиялық) немесе геодезиялық азимут деп аталып А - әрпімен белгіленеді.

Егер бастапқы бағыт ретінде магниттік меридианнан басталып, сағат тілі бағытында берілген нүктеге дейін өлшенген бұрышты магниттік азимут деп аталып Ма әрпімен белгілейді. Макгниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді.

Остік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан басталып сағат тілі бағыты бойымен берілген нүктеге дейін өлшенген бұрышты дирекциондық бұрыш деп аталып, α немесе Т әрпімен белгіленеді.

Нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың географиялық азимуты мен дирекциондық бұрышының арасындағы айырмашылық осы нүктедегі географиялық меридианның зонаның осьтік меридианымен жақындасуына тең.

Мына формуладан географиялық азимутты А –ны табамыз: А= α+ γ.

Осьтік меридианнан батысқа қарай орналасқан нүктелер үшін меридиандардың жақындасуы теріс санмен көрсетіледі.

Зонаның остік меридианы сызығы мен географиялық меридиан арасындағы бұрышты меридиандардың жақындасуы деп атайды және γ - әрпімен белгіленеді.

Меридиандардың жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады: γ = l sinφ. l - нүктелер арқылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; φ – сызықтың орташа ендігі.

Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезінде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттілігі далалық өлшеулерде өңдеуді қиындатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғарғы геодезияда қолданылады.

Географиялық меридиан мен магниттік меридиан арасындағы бұрышты магниттік ауытқу деп атайды және δ - әрпімен белгіленеді.

Магниттік азимуттан шын азимутқа көшу үшін магнит тілінің ауытқу шамасын және атын (шығыс немесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты анықтап және магниттік ауытқу, яғни шын және магниттік меридиандар арасындағы бұрышты біле отырып географиялық азимутты мына формуланы пайдаланып табуға болады: А = МА + δш; А = М'А + δб; мұндағы δш , δб – магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс ауытқулары.

Егер шығыс ауытқуды оң деп, ал батыс ауытқуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз: А = МА + δ, яғни географиялық азимут магниттік азимут пен магнит тілінің ауытқу қосындысына тең.

Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік ауытқу шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнын шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын телімдерінің плпндарын жасаған кезде ғана қолданылады.

2. Топографияда жоғарыда атап өткен азимуттарда тура және кері болып бөлінеді. Егерде берілген нүктенің бастапқы сызығына дейінгі өлшенген бұрышты тура азимут деп, ал нүкиенің соңғы сызығына дейін өлшенген бұрышты кері азимут деп атаймыз. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс төмендегідей формуламен өрнектеледі Акері = А тура + 180° + γ, мұндағы γ – меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе остьк меридианға параллель сызық арасында берілген бұрыш. Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан ±3°-қа дейін ауытқуы мүмкін.

Кері және тура дирекциондық бұрыштарды өлшеу Гаусс-Крюгер зонасындағы осьтік меридиан бағытынан немесе сызыққа параллель бағытынан басталады. Зонаның ішіндегі әрбір сызықтың дирекциондық бұрышы тұрақты және оны өлшеу тордың вертикальды сызығынан басталады. Бір сызық бойындағы тура және кері дирекциондық бұрыштардың арасындағы байланысы төмендегідей формуламен көрсетіледі: α кері = α тура ± 180°.

Румбалар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбаның сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).

Әрбір ширектегі румбалар мен дирекциондық бұрыштар арасындағы байланыстар төмендегідей болады:

І ширек (СШ) r = α 1;

ІІ ширек (ОШ) r2 = 180°- α 2;

ІІІ ширек (ОБ) r3 = α 3 - 180°;

ІV ширек (СБ) r4 = 360° - α 4.

Мысалы, дирекциондық бұрыш α = 230°10´ делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни ІІІ ширек (ОБ), Содан кейін румбаны табамыз: r = 230°10´ - 180°= 50°10´.

Румбалар мен азимуттар арасында төмендегідей жай байланыстар болады:

І ширек (СШ) r 1 = А; А = r

ІІ ширек (ОШ) r2 = 180°- А; А = 180°- r2

ІІІ ширек (ОБ) r3 = А - 180°; А = 180°+ r3

ІV ширек (СБ) r4 = 360° - А; А = 360°+ r4

Мұндағы r – румб, А – азимут, градуспен берілген румб мәнінің алдына көкжиек бағытының ширегі жазылады. Мысалы, СШ 46°26´ немесе ОБ 89°17´ және т.б.
Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 35 - 38 беттер.

2. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 38 - 40 беттер.

3. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 22 – 25 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

6. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 32 - 36 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 38 – 39 беттер.

1. Топографиялық карталардың номенклатурасы және жіктелуі туралы түсінік.

2. Масштабы 1: 1 000 000 картаның жіктелуі.

Мақсаты: Студенттерге топографиялық картаның номенклатурасы және жіктелуі туралы түсінік беру.

1. Топографиялық картаның масштабы ірі болғандықтан үлкен территорияны бейнелеуде бір бетте беру мүмкін емес, сондықтан оны бірнеше беттер түрінде бейнелейді. Картаның бірнеше беттерге бөлінуін жіктелу (разграфка) деп атаймыз. Әрбір бет меридиандар мен параллельдермен шектелген, өйткені меридиандар полюстерде бір-бірімен қосылғандықтан, параллельдер мен меридиандармен шектелгендіктен трапециялық беттер құрайды. Беттің мөлшері ендіктер мен бойлықтар бойынша картаның масштабына байланысты болады.

Картаның әрбір бетін белгілі бір белгімен немесе адресін белгілеу (өйткені картаның беттері мыңдаған және оданда көп болып келеді) үшін белгілі бір белгілеу жүйесін қолданады оны топографиялық картаның номенклатурасы деп атайды. Топографиялық картаның номенклатурасы картаның масштабына және бейнеленіп отырған территорияның орнына байланысты болады.

2. Миллиондық масштабтағы карталардағы белгіленулер негізінен әріптік қатарлармен колонналар номерінен тұрады. Мысалы, екі параллель арсындағы 52º пен 56º с.е. орналасқан және екі меридиан арсындағы 30º пен 36º ш.б. орналасқан трапеция төмендегідей номенклатураға ие болады. N­36, яғни бұлар 14-ші белдікте (14 әріп N орналасқан) және 30º және 36º меридиандар арасы 36 колоннаға сәйкес келеді.

Масштабы 1: 500 000 картаның номенклатурасын алу үшін масштабы 1: 1 000 000 картаның бір беттік трапециясына меридиан және параллель жүргізу арқылы 4-ке бөледі. Әрбір беттің номенклатурасы бастапқы 1:1 000 000 масштабтағы номенклатураға тіркеліп жазылады. Мысалға, N­36-А.

Масштабы 1: 50 000 картаның номенклатурасын алу үшін, масштабы 1: 100 000 картаның қамту трапециясын ке бөлу арқылы алады. Мысалға төмендегідей номенклатураны алуға болады N­36-54-Г.

Масштабы 1: 25 000 картаның номенклатурасын алу үшін елу мыңдық масштабтағы картаның номенклатуралық бетін 4-ке бөлу арқылы алады. Алынған номенклатура елу мыңдық номенклатурадан кейін жазылады. Мысалы, N­36-54-Г- а..

Масштабы 1: 10 000 картаның номенклатурасын алу үшін масштабы 1: 25 000 картаның номенклатуралық бетін 4-ке бөлу арқылы алады. Алынған номенклатуралық бет жиырма бес мыңдық масштабтағы номенклатурадан кейін қосып жазады. Мысалға, N­36-54-Г- а – 2.

1. Картаның жіктелуі (разграфка) дегеніміз не?

2. Карта бетінің номенклатурасы дегеніміз не?

3. Ендіктер бойынша 4º- тық жолақты қалай атаймыз?

4. Бойлықтар бойынша 6º- тық жолақты қалай атаймыз?

5. Топографиялық карталардың номенклатурасы мен жіктелу негізі ретінде қандай масштаб алынады?

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 23-28 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 35-41 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 62-68 беттер.
Дәріс № 10

Тақырыбы: Топографиялық карталардың географиялық мазмұны.

Дәрістің мазмұны.

1. Топографиялық карталардың мазмұны: шартты белгілердің әрбір топтары бойынша классификациясы.

2. Топографиялық картадағы жер бедерінің бейнеленуі.
Мақсаты: Студенттерге топографиялық картаның географиялық мазмұнының ерекшеліктері туралы түсінік беру.

1. Топографиялық картада объектілерді бейнелеу арқылы олардың сұлбасын немесе көрнісін береді. Топографиялық картада табиғи объектілерден: гидрографиялық тор, өсімдік және топырақ жамылғысы, жер бедері, ал әлеуметтік – географиялық объектілерден елді-мекенді пункттер, шаруашылық және мәдени объектілер, жол қатынастары, қанынас құралдары, шекаралар.

Картографиялық бейнелеу құралдарына әр түрлі графикалық белгілер, әріптік және сандық түсініктемелер мен жазулар. Белгілер объектілердің сандық және сапалық ерекшеліктерін және олардың орналасуын конфигурациясын көрсетеді. Объектілердің бір типтік белгінелулері бір текті топтарға біріктірілген, ал ұқсас объектілер картада қосымша және негізгі белгілерді өзгерту арқылы бейнелейді. Бұндай шартты белгілер жолдар, шекаралар, құдықтар және т.б. Шартты белгілердің суреті немесе олардың түстік бояуы картографиялық объектілердің ерекшеліктерін көрсетеді. Бір текті объектілердің немесе басқа да объектілермен тығыз байланысы картада белгілі-бір боялы түспен беріледі. Мысалы, су объектілері көгілдір түспен, ормандар - жасыл, жер бедері қоңыр түспен бейнеленеді және т.б. Картаның түрлі-түспен безендіру картаның көрнекілігін және жергілікті жердің ерекшелігін үлкен дәлдікпен беруге септігін тигізеді.

2. Жер бедерінің ерекшеліктерін картада белгілеу және оның сандық сипаттамаларын көрсетуді қажет етеді. Сондықтан картада жер бедерін көрсеткен кезде көрнекілікті өлшеуге ыңғайлы болуы керек. Бірақ, картада мұның бәрін көрсету мүмкін емес, соған қарамастанжазықтықта өлшемнің үш түрін көрсетуге болады, олар ұзындығын, енін және биіктігі.

Жергілікті жерде биіктік нүктелерін теңіздің орта деңгейінен алынады, оны абсолюттік биіктік деп аталады. Ал жергілікті жердегі екі нүктенің биіктік айырмащылығы салыстырмалы биіктік деп аталады.

Топографиялық картада негізінен жергілікті жердің жер бедері жөнінде әртүрлі дәл өлшемдік сипаттамаларын береді. Осындай сипаттамаларды алу үшін жер бедерін горизонталь әдісімен береді. Осы горизонталь әдісінің көмегі арқылы топографиялық картада жер бедерін бейнелей отырып, жер бедерінің биіктігі, пішіндердің элементтерін әр түрлі белгілермен көрсете алады.

Горизонталь – бұл күрделі қисық сызық, барлық нүктелері теңіз деңгейінен бірдей биіктікте жатады, әрбір горизонтальдарының абсолюттік биіктіктері тұрақты. Егерде белгілі-бір жер бедерінің пішіні горизонтальдық жазықтық арқылы кесіп өтетін болсақ, кескен әрбір сызық тұрақты биіктікке ие болады да, осы кескен сызықтарды горизонтальдар деп атайды. Кесіп өткен жазықтық бірдей аралықтағы биіктікте тұрғызылады және алынған кескен сызықты жалпы жазықтыққа тікелей сәуле арқылы жобалайды.

Тексеру сұрақтары:

1. Топографиялық карталарда табиғи қандай объектілер бейнеленеді?

2. Қандай объектілер масштабтан тыс белгілерді пайдаланады?

3. Топографиялық картада бояулық түстер қандай қызмет атқарады?

4. Топографиялық карталарда жер бедерін қандай әдістермен бейнелейді?

5. Жер бедерін жазықтықтағы сызықтық көрнісін қалай алады?

6. Негізгі және жартылай горизонтальдар дегеніміз не?

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 38-51беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 52-66 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 87-97 беттер.
Дәріс № 11

Тақырыбы: Топографиялық карталарды оқу.

Дәрістің мазмұны.

1. Топографиялық карта бойынша сипаттама беру.

2. Карталар бойынша көзбен бағдарлап өлшеп анықтау.

Әдебиеттер:

1. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 128 - 144 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 121 - 123 беттер.

3. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 77 – 79 беттер.

1. Бағдарлау мен бағдардың мәні.

2. Жергілікті жерде бағдарлаудағы қашықтықты анықтау.
Мақсаты: Студенттерге жергілікті жердегі бағдарлау әдістері туралы түсінік беру және оларды қолдана білуге үйрету.

1. Жергілікті жердегі бағдар немесе бағдарлау жегеніміз өзінің тұрған жеріңді географиялық объектілер арасында көкжиек жақтарын бағыттарына қарай отырып анықтау. Яғни, таныс емес жергілікті жерде жол тауып қажетті бағытта жүру болып табылады.

Топография курсының міндетіне таныс емес жергілікті жерде топографиялық карталар мен компасты пайдалана отырып бағдарлаудың теориялық әдістерін оқып үйрену кіреді. Сонымен қатар, болашақта алынған теориялық білімдерін практикада жетілдіру болып табылады.

Жергілікті жерде бағдарлау екі түрге бөлінеді, бұлар жалпылама және дәлірек.

2. Бағдарлау процессі кезінде қарапайым қашықтықты анықтау әдістерін қолданады, олар адымдай отырып өлшеу, көзбен өлшеу, белгілі-бір объектілердің сызықтық және бұрыштық шамалары арқылы және қозғалыс уақытымен және жылдамдығын есептеу негізінде жүргізіледі.

1. Жергілікті жердегі бағдарлау дегенімізді қалай түсінесіздер?

2. Бағдарлаудың қандай әдістері мен жолдары болады?

3. Жергілікті жердегі бағдарлаудың әдістері қандай, олардың анықтамсына тоқтал?

4.Бағдарлау процессі кезінде қандай қарапайым әдістерін қолданады?

5. Жергілікте жердегі көзбен өлшеп бағдарлаудың қандай артықшылықтары бар?

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 61-68 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 75-81 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 325-334 беттер.
Дәріс № 13

Тақырыбы: Жергілікті жердегі топографиялық түсірістер.
Дәрістің мазмұны.

1. Жергілікті жердегі топографиялық – геодезиялық түсірістердің түрлері және анықтамалары.

2. Топографиялық – геодезиялық түсіріс приборларын қолдану және оларды сақтау ережелері.

Мақсаты: Студенттерге жергілікті жердегі топографиялық түсірістер және қолданатын приборлары туралы түсінік беру.

1. Жер бетінің телімдерін картографиялық бейнелеу үшін жүргізілген далалық және камеральдық жұмыстардың жиынтығын жергілікті жер түсірістері деп атайды. Топографиялық карталар жасақтауға арналған жергілікті жердің түсірістерін топографиялық деп атайды.

Топографиялық түсірістердің әдістері – жер бетіндегі олар (пландық, биіктік, пландық-биіктік және қашықаралық (аэротопографиялық және ғарыштық) болып екіге бөлінеді.

Карта жасақтаудағы жер беті түсірістердің барлық әдістерінің жергілікті жерде жүргізілетін өлшеу жұмыстары негізінде жасалады. Бұл өлшеу жұмыстары ірі көлемде адамның уақыты мен күшін қажет етеді. Сондықтан қазіргі кезде топографиялық карталар негізінен аэротопографиялық түсірістер мен ғарыштан алынған суреттер арқылы жасалады, бұл далалық түсіріс жұмыстарының көлемі шұғыл азайып және еңбек өнімділігінің артуына жағдай жасайды.

Әрбір түсірістің жалпы жұмысы, оның соңғы алынатын қортындысына байланысты болады.

Егер жер бетіндегі телімнің пландық бейнесі немесе нүктелердің пландық координаттарын алу керек болса және барлық жұмыстардың бәрі осы жағдайға бағынышты жағдайда түсірісті пландық немесе горизонтальдық деп атаймыз.

Жер бедерінің бейнесін немесе биіктік сипатын алатын болсақ, мұндай түсірістер биіктік немесе вертикальды деп аталады.

Ал, кейбір жағдайда планда немесе картада объектілердің және жер бедерінің пландық орналасуын бейнелейтін болса, бұл пландық-биіктік немесе біріккен түсірістер деп аталады.

Жер беті түсірістері ішінде кең түрде мензульдық түсіріс қолданылды, бұл түсіріс ұзақ уақыт топографиялық карталар жасақтаудағы негізгі әдіс қызметін атқарды. Қазіргі кезеңде мензульдық түсіріс аэротопографиялық түсіріс экономикалық немесе техникалық себептер бойынша қолдану мақсатсыз болған жағдайда қолданады. Бірақ, топографияда мензульдық түсіріс картаны оқығанда немесе картамен жұмыс жасаған кезде оқу әдісі ретінде өз орнын жойған жоқ. Тәжірибе көрсеткендей мензульдық түсірістің кіші-гірім практикасы арқылы картаның мәнін терең түсінуге және өндірісте арнаулы түсірістер арқылы жасалған топографиялық карталардың қолдану әдістерін үйренуге мүмкіндік береді.

Түсіріс жұмыстары «жалпыдан жекеге» ережесі бойынша жасалады. Осыған байланысты оларды үш кезеңге бөлуге болады: а) түсіріс жұмыстары жасалатын ауданды оқып зерттеу; б) геодезиялық негіздемені дайындау; в) жергілікті жердің бедерін және контурын түсіру.

Топографиялық түсірістер біртұтас ереже нұсқаулар бойынша жүргізіледі, ол топографиялық карталар мен пландар дәлдігі және толықтығында негізгі қойлатын талаптарында беріледі. Бірақ, кез-келген ереже нұсқаулар қандайда болсын дәл болғанмен де, картографиялық бейнелелердің жинақталуы бойынша барлық географиялық ландшафттардың әр түрлілігін толық түрде бере алмайды. Сондықтан далалық жұмыстар алдында түсіретін ауданда терең географиялық оқу зерттеу жұмыстары жүргізіледі, оның мақсаты картадағы жергілікті жердің бейнелері бойынша техникалық жоба құрастыру үшін және редакциялық нұсқаулар беруде материалдар жинақтау. Редакциялық нұсқаулардың негізі ретінде территорияны зерттеу бойынша алынған деректер және түсіріс бойынша ереже нұсқаудағы жағдай алынады.

2. Далалық жұмыс кезінде жергіліктіжерде түсіріс жасау үшінкеректі топографиялық құралдарды қолданады. Көптеген түсірістер қолданатын топографиялық құралдардың атымен аталады.

Далалық жұмыс кезіндегі жүргізілетін өлшемдердің бірі, бұл бұрыштарды өлшеу горизонтальды тегістікте жатқан. Жер бетінде жүргізілетін пландық түсірістер бұрыштарды өлшеу әдістеріне байланысты екі топқа бөлінеді: бұрыштық өлшеулер және бұрыштық сызықтық өлшемдер (углоначертательные).

Бұрышты өлшейтін түсірістер бұрышты өлшеу: далалық жұмыстың қортындысы бұл бұрыштың сандық сипаттамалары (градустың саны, минут, секунд), осы сандық деректер бойынша камеральдық жағдайда жергілікті жердің планын тұрғызу.

Ал бұрыштық сызықтық түсірістерде, керсінше далалық жұмыс кезінде бұрыштарды өлшемей бейнелеп алады; ал бұрыштардың сандық сипаттамалары керек болған жағдайда ғана картадан немесе планнан өлшеп алады.

Пландық түсірістердің геометриялық негізі бәріне де ортақ, ол топографиялық беттегі көптеген пландық нүктелердің өз-ара орналасуын анықтау. Бұл үшін жергілікті жерде белгіленген біршама нүктелері болуы қажет, олардың пландық орналасуын күні бұрын анықтап аламыз. Осы нүктелердің жиынтығын түсірістің пландық негізі немесе тірек торлары деп аталады.

Ал биіктік түсірістерде де осындай жағдайларды анықтауымыз қажет. Бұл нүктелердің жиынтығы түсірістің биіктік негізі деп аталады.

Көптеген түсірістерді тірек торларының нүктелерін анықтау үшін нүктелерді бірінен соң бірін қатысты түрде жүргізіледі, осы бағытта анықталған нүктелердің жиынтығын негізгі жүріс деп аталады. Бағытқа байланысты басқаша оны полигон деп аталады.

Далалық және камеральдық жұмыс кезінде түсірістердің іс-қағаздары жүргізілуі керек, яғни далалық түсіріс кезінде алынған мәліметтерді қағазға түсіру және т.б. Іс-қағаздарының негізгі түрлері бұл журнал мен абрис.

Журнал – бұл түсірістер кезінде өлшеп алынған сандық мәліметтерді әрбір графалар бойынша қағазға түсіру. Журналға мәліметтерді жазған кезде жазу ережелерін қатаң сақтауы керек, яғни жазылған санды кетіруге, оны түзетуге немесе басқа графаға жазуға тиым салынады. Дұрыс жазылмаған мәлімет тек қана үстінен бір сызықпен сызылып сол күйінде қалдыру қажет.

Абрис – бұл бағыттық сызыққа немесе полигонға жақын маңда жатқан телімнің және сол полигонның схема түрінде жасалған планы болып табылады. Абристі түсірген кезде масштаб сақталмайды, сонымен қатар абрисде нүктелердің өз-ара орналасуы және олардың белгісі берлуі керек.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 70 - 71 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 75-81 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 268 - 270 беттер.

5. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 193 - 198 беттер.

6. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 64 – 66 беттер.
Дәріс № 14

Тақырыбы: Биіктік топографиялық түсірістер.
Дәрістің мазмұны.

1. Биіктік түсірістердің түрлері және мәні.

2. Геометриялық нивелирлеу.

Дәрістің мақсаты: Студенттерге жер беті түсірістері ішіндегі биіктік түсірістер, оның әдістері және түрлері жөнінде түсініктер беру.

1. Жер бетінің кез келген биіктік белгілері екі пландық географиялық және тік бұрыштық координаттар жүйесі сияқты жер бетінің биіктіктерін анықтаудағы үшінші координаттар түрінде қарастыруға болады. Карта бетінде геоид (теңіз деңгейі) бетімен салыстырмалы түрде анықталатын абсолюттік биіктіктері жүргізіледі. Биіктік түсірісте әр нүктені түсірген сайын теңіз беті деңгейімен байланыстырып отыруға мүмкіндік болмайды, сондықтан бастапқы нүктенің биіктігі мемлекеттік биіктік торының абсолюттік биіктігімен алынады. ТМД- елдерінде бастапқы есептеу деңгейлік беті ретінде Кронштадтағы Балтық теңізінің көп жылғы деңгейімен сәйкес келетін беті алынған.

Көрші жатқан екі нүктенің биіктік айырмашылығы олардың арасындағы биіктігі h деп аталады. Жергілікті жердегі нүктенің биіктік белгісін анықтау бастапқы нүктемен анықталатын нүктенің биіктік айырмашылығын h анықтауымен жүзеге асады. Жергілікті жердегі элементтердің биіктік сипатын анықтаудағы жүргізілетін өлшеу жұмыстарының жиынтығын нивелирлеу деп атайды. Нивелирлеу бірнеше негізгі әдістерге бөлінеді: 1) геометриялық,, 2) тригонометриялық,, 3) физикалық; оның түрлері болып барометрлік, гидростатикалық, механикалық және аэрорадионивелирлеу саналады.

Нивелирлеу жергілікті жерде жолдар салуда, су және газ құбырларын жүргізуде, азаматтық, өнеркәсіптік және басқада объектілерді салуда мемлекеттік және түсіріс торының тірек нүктелерінің биіктіктерін анықтауда қолданады.

Жоғарыда аталған нивелирлеу принциптеріне тоқталатын болсақ, бұл жұмыста анықталайын деп отырған нүктенің В және биіктігі белгілі тірек пунктінің А биіктік айырмашылықтары өлшенеді, яғни һ АВ. Бастапқы нүктенің абсолюттік биіктігі В (НВ) табылған биіктік айырмашылықпен бастапқы нүктенің А биіктіктерінің алгебралық қосындылары арқылы анықталады: НВ = НА + һ АВ. Егерде В нүктесі А нүктесінен биік болса, бұндай жағдайда биіктік айырмашылық оң болады, ал керсінше болған жағдайда, ол теріс болады.

2. Геометриялық нивелирлеуде биіктік айырмашылықтар горизонтальдық сәулені бағыттау арқылы анықталады. Түсіріс геодезиялық прибор нивелир арқылы жасалады, ал бөліктердің шамасы а және в биіктік анықталатын нүктеге қойылған вертикальды рейканың көмегімен өлшенеді.

Нивелир А және В нүктелерінің дәл ортасына орнатылады және көру трубасын бастапқыда А нүктесінде тұрған рейкіге содан кейін В нүктесінде тұрған рейкага бағыттайды. Ал осы бағытталған сәуле рейкідегі бөліктер бойынша шамасы көру трубасындағы ортаңғы жіпшеге сәйкес келуі арқылы өлшеп алынады. Биіктік айырмашылығы анықталатын В нүктесі алдыңғы, ал осыған салыстырмалы түрде һ анықталатын А нүктесі артқы деп атайды. Осы нүктелерге сәйкес қойылған рейкалар орнын пикеттер деп атайды. Биіктік айырмашылықтары төмендегідей формуламен анықталады Һ= а – в, екі нүктенің биіктік айырмашылықтары артқы рейка есебінен алдыңғы рейка есебін алғанға тең болады. Жергілікті жерде пикеттерді жер бетімен бірдей қағылған қазықтармен белгілейді.

Нивелирлік түсіріс жасау үшін төмендегідей құралдар қажет: кез-келген түрдегі маркалы нивелир, штативке нивелир орнатылады, екі нивелирлік рейка және нивелирлік табандар (башмак). Қазіргі нивелирлер конструкциялық ерекшеліктеріне байланысты екі топқа бөлінеді: цилиндрлі деңгейі бар нивелирлер және компенсаторлы нивелирлер (тербелмелі призмалар жүйесі арқылы, бағыттау сызығы автоматты түрде горизонтальды жағдайға келеді.

Бірінші топтағы нивелирлер қатарына техникалық НВ – 1 – бекітілген (глухой) нивелир, бұл нивелирде көру трубасы мен цилиндрлі деңгей бір-бірімен ажыратылмайтындай етіп бекітілген. Екінші топқа Н-10КЛ компенсаторлы нивелирі көлбеу бұрышы және лимб, көру трубасымен бірге тура бағыттағы көрністі береді.

Қазіргі кезеңде құрлыста көптеген жағдайда лазерлі нивелирлерді қолданады, ондағы лазер сәулесі горизонтальды жағдайда рейкідегі фотоэлементтерге әсер етеді. Бұл фотоэлементтерді рейка бойымен қозғай отырып, горизонтальды лазер сәулесімен қилысқан жерінде автоматты түрде есеп алады.
Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 105 - 112 беттер.

2. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 165 – 179 беттер.

3. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

4. Андреев Н.В. Топография и картография. Москва. Просвещение, 1985. 129 – 135 беттер.

5. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

6. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 232 - 245 беттер.

7. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 103 – 114 беттер.

1. Картография пәнінің анықтамасы.

2. Картография пәннің мақсаты және міндеті.

Дәрістің мақсаты: Студенттерді картографияның мақсатымен және міндетімен таныстыру.

Тірек сөздері: картография, географиялық карта, топография.

1. Картографиялық терминдердің мемлекеттік стандарты картография ғылымын техникалық пәндердің қатарына жатқыза отырып, картографиялық шығармаларды құрастырумен және қолданыуымен айналысатын ғылым деп атайды. Бұл анықтама, сонымен қатар картография ғылымы географиялық карталарды жасақтау әдістерімен және пайдалануымен де сәйкес келеді. Сондықтан географиялық карталар шын күйіндегі құбылыстарды бейнелеу әдісі және оқып-үйрену құралы тұрғысынанда қарастырлады. Қазіргі карталардың басты ерекшеліктері, бұл оның белсенді танымдық қызыметінің дамуы, ол қоршаған ортаны объективті түрдегі зерттеу құралы және жаңа білім негіздерін алу тұрғысындағы қызметінен байқалады.

Географиялық карталардың танымдық қасиеті белгілі бір территорияны картографиялауда (географиялық карталарды жасақтаудағы кешенді процесс), яғни моделдеудің бір түрі ретінде шын күйіндегі құбылыстарды оқып-үйренуде, оларды орналастыруда, сонымен қатар кейбір көрністерді схемалық жалпылама жеткілікті түрінде бере алады. Карталар белгілі-бір математикалық ережелерге сүйене отырып жасақталады, ол картаға түсірейін деп отырған көрністерді сұрыптау және тұжырымдау негізінде жүзеге асады, сонымен қатар бұл картографиялық шығарманың қолдану бағытына сәйкес келуі қажет. Бұл көрністер кеңістік образдық-белгілер түріндегі моделдермен беріле отырып, білімнің жиналуына және жаңа білімдерді алуға септігін тигізеді.

Қазіргі картографияның тағы да бір ерекшелігі, бұл тез кеңістік бағыттағы қызметтің кеңейуі. Осы бағытта жаңадан космостық ұшуларды қамтамасыз ететін карталардың пайда болуы, сонымен қатар дәл Айдың картасының жасақталуы және тағы да басқа планеталардың картографиялық шығармалары пайда болды.

Жоғарыдағы айтылған ойлардың бәрі картографияны терең түсінуге мүмкіндік жасайды. Картография – бұл табиғи және қоғамдық құбылыстарды зерттеу және оны картографиялық бейнелеуде кеңістіктегі образдық-белгілік модель ретінде құбылыстардың уақыт бойынша орналасуын, қасиетін, бір-бірімен байланысын қарстыратын ғылым.

Осындай түсінік картографияның зерттеу ауқымын кеңейте түсе отырып, барлық картографиялық бейнелену түрлері жаратылыс тану және қоғамдық ғылымдардың бір-бірімен байланысына да таралады, бұл яғни картография мамандарының техникалық ғылымдар саласындағы инженерлік әзірлігі міндетінде картография ғылымына жүктеледі.

Географиялық картографияны алатын болсақ, ол территориядағы табиғи және әлеуметтік-экономикалық кешендерді, түрлі кеңістіктегі, яғни аймақтықтан бастап планетарлық деңгейдегі геожүйелерді картаға түсіруде айқын көрінеді. Осындай тұрғыдан картографиялау географиялық құбылыстардың сыртқы байланысын, олардың құрлымын, элементтерін, ішкі байланыстарын, сонымен қатар оның қызыметін анықтайтын факторлармен процестерді бейнелеу болып табылады. Географиялық картографияға қысқаша түрде төмендегідей анықтама беруге болады, бұл георафиялық карталар және басқа да картографиялық шығармалар арқылы геожүйелерді зерттеу мен, оларды бейнелеумен айналысатын ғылым ретінді қарастырады.
2. Картографияның пәнінің негізі бұл шындықты бейнелейтін ерекше әдісі болып табылатын географиялық карталар алынады. Картографияның міндетіне географиялық карталардың мәнін жан-жақты зерттеу және осы географиялық карталарды құрастырудың әдістерімен процесстерін жасақтау және оларды қолдану кіреді.

Картография өз міндетіне жеке табиғи және қоғамдық пәндерге кіретін

құбылыстарды зерттеуді алмайды, ол тек осы құбылыстарды зерттеуде картографиялық әдіс тұрғысын қолдана отырып зерттейді және бейнелейді. Мысалға, география ғылымы картаны географиялық зерттеулерде басты құрал ретінде пайдаланады, ал топография жер бетінің топографиялық карталарын жасақтауда және сипаттауда, картография ғылымының картографиялық жинақтаудағы, картаны безендірудегі және редакциялаудағы жетістіктерін қолдан
Өзін тексеру сұрақтары:

1. 
   Картография ғылымы нені зерттейді?
   
2. 
   Картография пәнінің анықтамасы қандай?
   
3. 
   Картография ғылымы қандай ғылымдардың жетістіктеріне сүйенеді?
   
4. 
   Картографияның міндетіне не жатады?
   
5. 
   Географиялық карталардың танымдық қасиеті қандай?
   

4. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 4-6 беттер.
   
5. 
   Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 21-23 беттер.
   
6. 
   Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 13-15 беттер
   

1. Географиялық глобус.

2. Ұсақ масштабты карталардың масштабы. Басты және жеке масштаб.

Мақсаты: Студенттерге географиялық глобустың негізгі қасиеттерімен және ұсақ масштабты карталардың масштабтарымен таныстыру.

1. Географиялық глобус жер бетінің шарда кішірейтілген бейнесі. Жер эллипсойды шардан айырмашылығы шамалы, сондықтан ұсақ масштабты географиялық глобустар жасалады. Географиялық карталардағы сияқты глобус беті тегіс болғандықтан жер бедері шартты түрде бейнеленеді.

Глобус Жердің моделі ретінде бірқатар маңызды қасиеттерге ие болады. Глобус радиусының Жер радиусына қатынасы глобус масштабын және Жер шарына сәйкес келетін сызықтардың глобуста қанша есе кішірейтілуін көрсетеді.

Глобус бетін географиялық тордың сызықтары бөліктерге бөледі. Параллелдер арасында сферойдты белдіктер пайда болады да, олардың көлемі полюстерге қарай кішірейе түседі. Меридиандар глобусты бірдей екі бұрыштарға бөледі. Меридиандар мен параллельдер қосыла отырып глобус бетін сферойдты трапецияларға бөледі, олардың көлемі бір сферойдты белдіктің ішінде бірдей болады.

Глобус географияны оқытумен қатар теңіз және әуе қозғалысында бағытты анықтауда үлкен роль атқарады.

Шар бетіндегі екі нүкте арасындағы қысқа қашықтық үлкен шеңберде доға түрінде бейнеленеді. Картографияда үлкен шеңбердің доғасы ортодромия деп аталады.

Тұрақты сызықтық бағытты немесе Жер эллипсойдындағы барлық меридиандарды бір бұрышта қиып өтетін сызықты локсодромия деп атайды. Бұл спираль түріндегі қисық сызық. Экватор бір кезеңде ортодромия және локсодромия бола алады. Сонымен қатар, полюстер арсында жатқан жартылай меридиандарда ортодромия және локсодромия болады.

2. Ұзындық масштабы дегеніміз кішкентай бөліктің ұзындығы картадағы берілген нүктенің, берілген бағытының горизонтальды проекцияның жергілікті жердегі бөлікке қатынасын айтады.

Ұзындық масштаб картадағы бөліктерде бұрмалану ұзындығы болмаса оны картаның басты масштабы деп атайды.

Егер картадағы ұзындық сызықтары масштабы бірдей глобустағы ұзындық сызықтарына сәйкес келмесе, оны жеке масштаб деп атаймыз.

Математикалық картографияда жеке масштабтың ұзындықтарының мағанасы арнаулы формулалармен есептеледі. Картадағы көрсетілген кез келген нүктенің әр түрлі бағыттарда жеке масштабының ұзындықтарының мағанасын есептеген кезде, олардың арасында кейбір бағыттар үлкен масштабпен, ал басқалары кіші масштабпен берлетіні байқалады.

Ірі масштабтың мағанасы басты масштабтың бөлігімен берледі де, а- әрпімен, ал кіші масштаб в-әрпімен белгіленеді. Ірі және кіші масштабтың бағыттарын басты бағыттар деп атайды.

1. 
   Географиялық глобус Жердің кішрейтілген бейнесі ретінде қандай қасиетке ие болады?
   
2. 
   Глобус көрнекілік құралы ретінде қандай ерекшеліктерге ие болады?
   
3. 
   Ұсақ масштабты карталардың масштабы неліктен тұрақсыз болып келеді?
   
4. 
   Басты масштаб дегеніміз не?
   
5. 
   Жеке масштаб дегеніміз не?
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 138-142 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 3-13 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 53-55 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 40-46 беттер.
Дәріс № 17

Тақырыбы: Географиялық карталардың математикалық негізі. Картографиялық проекциялар.

Дәрістің мазмұны.

1. Көмекші беттің түріне және оның сызықтары бағытына байланысты картографиялық проекциялардың жіктелуі.

2 Бұрмалану сипатына байланысты картографиялық проекциялардың жіктелуі.

Мақсаты: Студенттерге қалыпты тордағы картографиялық проекциялардың түріне және бұрмалану сипатына байланысты жіктелуі туралы түсінік беру.

1. Картографиялық проекция дегеніміз жер эллипсойдының бетін жазықтықта немесе географиялық картада бейнелеу әдісі. Картада меридиандар мен параллельдердің бейнеленуі картографиялық тор деп, ал олардың қию нүктелері – түйінді нүктелер деп аталады.

Қалыпты тордағы меридиандар мен параллельдер бойынша картографияциялық проекциялар төмендегідей класстарға бөлінеді.

1. Цилиндрлік проекция, қалыптьы торда меридиандар тең қашықтықта бір-біріне параллель, ал параллельдер – меридиандарға перпендикуляр тік орналасқан.

2. Конустық проекция, қалыпты торда параллельдері жартылай шеңбердің доғасын құрайды, ал меридиандар тік бір нүктеден таралып бұрыштық параллельдер түзеді, бойлықтардың айырмашылығы бір-біріне пропорционал болып келеді.

3. Азимутальдық проекция полярлық, көлденен және қисық азимутальды болып бөлінеді. Полярлық азимутальдық проекцияда параллельдер толық шеңбер құрайды, ал меридиандар бір орталықтан таралып бұрыштық параллельдер құрайды, ендіктердің айырмашылығы тең болады.

4. Көп конусты проекцияда қалыпты торда параллельдері шеңбердің экцентрлік доғасы түрінде болады, ортаңғы меридиан тік болып келеді, де осы жерде барлық параллельдердің ортасы орналасады, ал қалған меридиандар қисық сызықты.

5. Жалған цилиндрлі проекция қалыпты торда параллельдері тік параллельді (кей жағдайда тең қашықтықты) орталық меридиан параллельдерге перпендикуляр тік орналасады, ал қалғандары қисық сызықты.

6. Жалған конусты проекцияда қалыпты тордағы параллельдер жартылай шеңбердің доғасын құрайды, орталық меридиан тік болып келеді, де жалпы орталық бөлігі арқылы өтеді, ал қалғандары қисық сызықты.

7. Шартты проекциялар, бұл проекцияларда жоғарыда аталған проекциялар класының бірде-біреуінің қатарына жатпайды, параллельдері мен меридиандары әр түрлі орналасады.

2. Барлық картографиялық проекциялар бұрмалану сипатына байланысты төмендегідей үш топқа бөлінеді:

Тең бұрышты – бұнда картадағы бұрыштар, берілген нүктенің барлық бағыттарының ұзындық масштабтары және шексіз кіші-гірім фигуралардың пішіндері сақталады.

Тең ауданды – картаның барлық жерінде бір текті аудан масштабы сақталады, сондықтан фигуралардың ауданының қатынасы дұрыс беріледі.

Ерікті – картада бұрыштар және аудандар бұрмаланады, соның ішінде басты бағыттарының бірінің ұзындық масштабтары сақталатын тең қашықты деп аталады.

Картадағы барлық ұзындық сызықтарының қатынасын картаның барлық жерінде біртекті масштабты және бағыттарын дұрыс беретін картографиялық проекциялар жоқ. Тек қана глобуста ұзындық масштабы барлық сызықтарда бірдей болады.

1. 
   Қалыпты тордағы картографиялық проекциялар қандай класстарға бөлінеді?
   
2. 
   Цилиндрлік проекцияның торларының орналасуы қалай болады?
   
3. 
   Конустық прооекциялардың торының орналасуы қандай орналасады?
   
4. 
   Азимутальды проекциялардың торы қандай көрніс береді?
   
5. 
   Көп конусты проекцияда меридиандар мен параллельдер қалай орналасады?
   
6. 
   Бұрмалану сипатына байланысты картографиялық проекциялар қандай класстарға бөлінеді?
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 149-157 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 26-37 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 23-37 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 52-60 беттер.
Дәріс № 18

Тақырыбы: Картографиялық бұрмаланулар.

Дәрістің мазмұны.

1. Ұзындық сызықтарының, ауданның, бұрыштардың және картографиялық проекциялар пішіндерінің бұрмалануы.

1. Жердің сфералық бетін жазықтықта немесе картада бейнелген кезде үзіктер пайда болады. Сондықтан жазықтықта кескіндеу барысында жердің физикалық бетінің пішіні мен ауданының, бұрыштарының табиғи қалпын сақтау үшін картаның белгілі-бір бөлігін қысып немесе созуға тура келеді. Бұл өз кезегінде бейнеленген беткі беттің геометриялық ерекшеліктерінің бұзылуына әкеледі, яғни бұрмаланулар пайда болады.

Картографиялық бұрмаланулар дегеніміз – жазықтықта бейнеленген жер беті телімдерінің және онда орналасқан нысандарының геометриялық ерекшеліктерінің бұзылуын айтады.

Жер бетін жазықтықта кескіндеу барысында ұзындықтар, белгілі-бір бағытының арасындағы көлденең бұрыштар, географиялық нысандардың ауданы мен пішіндері алып жатқан орындары бұрмаланады. Сонымен, картографиялық бұрмаланудың төрт түрі болады. Олар: ұзындықтың, көлденең бұрыштардың, географиялық нысандардың пішіндері мен аудандары бұрмаланады.

Сызықтардың ұзындықтарының бұрмалануы жер бетінің белгілі бір бөлігін жазықтыққа көшіргенде ұзындық масштабының өзгеруінен пайда болады. Жердің деңгейлік бетінің картада кескінделген бөлігінің ұзындығы әр түрлі болады.

Географиялық картадағы ұзындықтардың бұрмалануын көршілес жатқан екі параллельді қиып өтетін меридиандарды салыстыру арқылы анықтауға болады. Егер барлық жерде меридиан бойынша ұзындықтар тең болса, ұзындықтардың бұрмалануы болмайды, ал тең болмаса бұрмалану болғандағысы. Сонымен қатар, жердің ірі аумағы қамтылған картада экватор мен 60º ендіктер көрсетілсе параллельдердің бойындағы бұрмаланулар өзгеруін экватор мен 60º ендіктегі параллельдің ұзындығын салыстыру арқылы анықтауға болады, өйткені 60º ендіктегі параллель экватордан екі есе қысқа болып келеді. Егер картада осындай көрсеткіш байқалса ұзындықтардың бұрмалануы болмағаны, егер бұндай көрсеткіш байқалмаса бұрмаланудың болғанын көрсетеді.

Бұрыштардың бұрмалануы жер эллипсойдының белгілі бір нүктелерінің көлденең бұрыштарының географиялық картаның бетіндегі сол нүктенің көлденең бұрыштарымен сәйкес келмеуі арқылы анықталады. Бұрыштардың бұрмалануын бір ендіктің бойындағы екі түрлі бойлықта орналасқан меридиандар мен параллельдердің қиылысындағы бұрыштарды салыстыру арқылы анықтайды.

Пішінннің бұрмалануы картада кескінделген телімнің немесе аумақтың алып жатқан нысанның пішіндерінің Жердің деңгейлік бетіндегі пішіннен айрмашылығы болуы арқылы анықталады. Картадағы бұл бұрмалану түрін бір көршілес ендікте жатқан екі параллель мен әр түрлі бойлықта қиып өтетін меридиандардың градус торларын бір-бірімен салыстыру арқылы анықтайды. Бұдан басқа белгілі бір нысанның пішінін бұрмалануын (материктің, аралдың, теңіздің), оның карта мен глобустағы ені мен ұзындықтарынң қатынасы бойынша анықтауға болады.

Ауданның бұрмалануы картанвң әр түрлі бөліктеріндегі аудан масштабының өзгеруіне байланысты туындайды. Картаның барлық бөлігінде ауданның масштабы тең болғанда ауданның бұрмалануы болмайды. Ауданның бұрмалануын анықтаудың ең қарапайым әдісіне көршілес жатқан параллельдері әр түрлі бойлықтарда қиып өтетін меридиандар түзетін картографиялық торды бір-бірімен салыстыру арқылы алады. Географиялық картаның әр түрлі бөлігінде ауданның масштабы бірдей болғанда, ауданның бұрмалануы болмайды.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 142 - 147 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 20 - 26 беттер.

3. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 27 - 30 беттер.

4. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 35 – 39 беттер.

5. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 33 – 37 беттер.

6. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, «Дәуірә, 2012. 59 – 61 беттер.
Дәріс № 19

Тақырыбы: Картографиялық жинақтау (генерализация). Географиялық карталардағы жазулар.

Дәрістің мазмұны.

1. Картографиялық жинақтаудың факторлары мен мәні.

2. Жинақтау түрлері.

3. Географиялық картадағы жазулардың түрлері.

1. Географиялық карталардың басты қасиеті, бұл кеңістіктегі ұзындық және аудандық көрністі оқып үйренуге жағдай жасайды. Мысалы, ауданның, областың, елдің, материктің және бүкіл Жер бетін тұтас алғанда қарастырады. Олар картографиялық проекцияларды қолдану және басқада картографиялық бейнелердің ерекшеліктеріне негізделеді: олар объектілерді кішірейтіп жинақтап береді және зерттейді.

Жинақтаудың өзінің анықтамасында негізгі факторлері көрсетілген, оған әсер ететіндер: картаның қолданылуы, оның масштабы және картографиялық шындықтың ерекшеліктері, сонымен қатар оған картаның тақырыбын қосуға болады.

2. Картаның түрлі типтері әр түрдегі жинақтауларға ие болады. Бұлардың ішіндегі дәлірегі инвентаризациялық типтегі аналитикалық карталар, ал көбірек тұжырымдалған және жинақталған бұл синтетикалық карталар (мысалға, аудандастыру карталары) осы карталар тұжырымдауымен, ойды қортуымен ерекшеленеді.

Картаға түсіретін объектінің ерекшелігі (немесе территорияның). Бұл фактордың картадағы берлетін объектінің немесе территорияның негізгі көрністерін және басты элементтерін беруді талап етеді. Мысалға, құрғақты далалардағы немесе шөлейтті аудандарда басты берілетін объектілер барлық кіші-гірім көлдер тіпті бұларды жинақтаған кезде үлкейтіп көрсетеді.

Объектінің зерттелуі. Объектінің жан-жақты зерттелуі (картаның масштабы және қолданылуы) бейнеленген кезде дәл болуы мүмкін, ал фактілік материалдың жетіспеуі схемалық қарапайым тұжырымдалған түрде болады.

Картаның безендірлуі. Көп бояулы карталар, бір түсті карталарға қарағанда көп санды белгілерді бере алады. Картаны жақсы басылуында және дұрыс түсті бояуларды, изосызықтарды, белгілерді таңдағанда, бір картада оқылуына кедергі жасамайтын бір-бірін жапайтын алты түрлі белгіге дейін бейнелеуге болады. Бір түсті картада немесе бояуы шектелген карталарда бұндай көрністі беру мүмкін болмайды, яғни мазмұнын жинақтауды талап етеді.

3. Жазулар географиялық картаның негізгі басты элементтерінің бірі болып табылады.

Картаның басты қолданылуы, бұл географиялық атаулардан арылған тілсіз карталарға қарағанда анықтама алу қызыметін атқарады. Картографиялық атаулар картада жалпы көрнісінде және картаның жеке бөліктері мен элементтерін оқып үйренгенде қажет болады. Олар карта бойынша жол серік қызыметін атқарады. Атаулар жергілікті жерде картамен жұмыс жасаған кезде ерекше маңызға ие болады.

Жазулар картаны байытады, бірақ оқлуын төмендетуі мүмкін. Жазулар көп болған жағдайда карта бетінде түрлі шұбарлы көрністер береді де, картаның негізігі мазмұнын екінші кезекке ығыстырады. Сондықтан картаны жасақтаған кезде тек қана қажетті жазулармен ғана шектелген маңызыды.

1. 
   Картографиялық жинақтаулар дегеніміз не?
   
2. 
   Картографиялық жинақтаудың негізігі факторлері қандай?
   
3. 
   Картографиялық жинақтаудың қандай түрлері бар?
   
4. 
   Географиялық картада қандай жазу түрлеріне бөлінеді?
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 185-194 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 89-102 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149, 162 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 26-31 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 200-202 беттер.

1. Географиялық картадағы жазулардың түрлері.

2. Жазылу шрифттары.

Дәрістің мақсаты: Студенттерді картадағы жазулардың жазылу әдістерімен және олардың шрифттарымен таныстыру.

1. Жазулар географиялық картаның негізгі басты элементтерінің бірі болып табылады.

Картаның басты қолданылуы, бұл географиялық атаулардан арылған тілсіз карталарға қарағанда анықтама алу қызыметін атқарады. Картографиялық атаулар картада жалпы көрнісінде және картаның жеке бөліктері мен элементтерін оқып үйренгенде қажет болады. Олар карта бойынша жол серік қызыметін атқарады. Атаулар жергілікті жерде картамен жұмыс жасаған кезде ерекше маңызға ие болады.

Географиялық атаулардың ішінен олардың маңызы және осы маңызын өзгертілуі бойынша ажыратуға болады.

а) объектінің сапалық жағын немесе оның орнын анықтайтын атаулар, - Белая өзені, Ойпатты түбегі, Лысая тауы т.б.

б) өзіндік атаулар, яғни мазмұны жағы өзгерген атаулар – Рязань, Хуанхэ, Азия және т.б.

в) белгілі бір оқиғаларға байланысты атаулар – Жеңіс шыңы, Ленинград т.б

г) көрсеткіш атаулар – Севастополь бухтасы, Тула облысы және т.б.

д) атаққа байланысты атаулар – Америка Құрама Штаты, Бразилия Федеративтік Республикасы және т.б.

Басқада әр түрлі жазулар топтарын түсініктеме жазулары құрайды, оларға төмендегідейлер жатады;

Географиялық объектілердің түрін анықтайтын географиялық терминдер (мысалғы, теңіз, шығанақ, көлтабан, құдық, тау және т.б.).

Объектілердің сапалық ерекшеліктерін көрсететін, бірақ шартты белгілермен берілмейтін жазулар (мысалғы, ормандағы ағаштардың басым түрлерін бейнелейтін жазулар, көлдегі және құдықтағы сулардың сапасын көрсететін жазулар және т.б.).

Объектілердің сандық сипатын бейнелейтін жазулар (мысалға, сарқырамадағы судың құлау биіктігін көрсететін сандар, ормандардағы ағаштардың орташа биіктігін және діңінің жуандығын, орташа қашықтығын көрсететін сандар және т.б.).

Болған оқиғалардың даталарын немесе хронологиялық көрнісін бейнелейтін сандар (мысалға, аралдардың ашылған уақыты және т.б).

Қозғалыс белгілеріне түсініктеме жазулар (мысалға, «Солтүстік полюс – 1 дрейф станциясы» көрсететін жазулар т.б.).

Географиялық объектілерге жатпайтын өз аттары мен атаулары (мысалға, бастықтардың фамилиясы және кемелердің аттары, картадағы океонографиялық зерттеулердің маршруттарының жазулары).

Картографиялық тор сызықтарына түсініктемелер (мысалға, «Солтүстік поляр шеңбері» жазуы және т.б.

Жазулар картаны байытады, бірақ оқлуын төмендетуі мүмкін. Жазулар көп болған жағдайда карта бетінде түрлі шұбарлы көрністер береді де, картаның негізігі мазмұнын екінші кезекке ығыстырады. Сондықтан картаны жасақтаған кезде тек қана қажетті жазулармен ғана шектелген маңызыды.

2. Географиялық картадағы жазулар шрифттардың сипатына, оның мөлшеріне, әріптердің салныуына (тура немесе көлбеу), әріптердің жазылуына және оның түсіне байланысты ажыратылады. Мысалға, масштабы 1: 1 000 000 картада қалалардың және қала типтес поселкалардың аттарын тура шрифті жазу әріптерін, ал ауылдық жердегі елді-мекендердің атауларының жазылуы көлбеу жолды әріптермен беріледі, әріптердің мөлшері сол елді-мекендердегі халықтың санына байланысты бейнеленеді. Сонымен, жазулар қосымша шартты белгілер қызметін атқара отырып олардың маңызын арта түседі.

Картадағы жазулар жылдам қатесіз, көзге салмақ түспейтіндей тез қабылдануы тиіс.Картаның ерекшелігіне байланысты күрделілік туындайды.

Шрифтің жинақы (компактілігі) картаны жазулармен толтыруға жағдай жасайды немесе жазулардың аздаған сандары кеңістіктегі орнын азайтады және негізгі мазмұнын оқуға жеңілдік жасайды.

Қазіргі уақытта картадағы жазуларды қолмен және автоматтандырылған фотожинақтаушы қондырғылар арқылы әзірлейді, олар үшін арнаулы картографиялық шрифттер жасақталған. Бұл шрифттердің жаңа бейнелік өзгерістері картаны автоматты түрде санауға жағдай жасайды.

Шрифтердің суреті және жазулардың бояулық түсімен объектінің сапалық айырмашылықтарын байланыстырса, ал әріптің мөлшерімен оларыдың шамасы немесе салыстырмалы маңызын байланыстырады. Жазулардың бояулық түсі белгілі-бір құбылысты немесе олардың категориясын анықтауға мүмкіндік береді, мысалыжалпы географиялық карталардағы көк бояу гидрографияға, қоңыр бояу – жер бедеріне, қызыл бояулар саяси-әкімшілік бөлнуіне сәйкес келеді және т.б.

Картада жазуларды орналастырғанда объектілердің шоғырлану сипатын ескереді: нүктелік, сызықтық немесе аудандық. Масштабтан тыс бейнеленетін немесе кіші-гірім ауданды қамтитын объектілердің жазулары (мысалға, кіші-гірім аралдар, көлдер және т.б), олар параллель немесе горизонталь бойымен картаның рамкасына параллель орналастырады. Кей жағдайларда кейбір бөлек жазулардың жақсы оқылуы үшін көлбеу бағытта орналастырады.

Сызықтық және созылмалы объектілер (өзендер, экспедицияның маршруттары, бұғаздар және т.б) объекті белгісіне немесе оның осі бойымен параллель жазылады. Картада ірі көлемді алып жатқан объектілер жазулары (мысалға, мемлекеттің, теңіздің, таулы жүйенің атаулары және т.б) түгел алып жатқан контурға біркелкі тең бағытта орналастырады.

Картадағы жазуларды орналастыру екі негізгі талаптарға сай болу қажет: яғни географиялық объектінің атауы өзінің атауы жазылуы тиіс, жазуларды мүмкіндігіне байланысты бос жерлерге орналастырлуы қажет, өйткені картаның басқа детальдарын басып көрсетпеуін болдырмау керек.

Картадағы берілген географиялық атауларға дұрыс көзқараспен қаралуы тиіс. Географиялық атаулардың шығуы, мазмұны, өзгеруі, жазылуы, айтылуы және т.б жан-жақты зерттелуі қажет, сонымен қатар география мен лингвистикада қолданатын ерекше көмекші пәндердің қатарына жататын топонимикасы да терең оқылып зерттелуі тиіс.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 191-194 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 102-105 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149-153 беттер.

4. Салищев К.А. Картография. Москва, 1982. 98 - 100 беттер.

5. Салищев К.А. Картография. Москва, 1966. 86 – 91 беттер.

1. Географиялық карталардың масштабына және территорияны қамтыу дәрежесіне байланысты классификациялануы.

2. Географиялық карталардың мазмұнына байланысты классификациялануы.

Дәрістің мақсаты: Студенттерге картографиялық шығармаларды классификациялаудың жалпы принциптері жөнінде мағұлматтар беру.

1. Географиялық карталардың көп түрлілігі, оларды классификациялаудың қажеттілігі туады, яғни белгілі-бір белгілеріне қарай отырып карталарды топтарға (түрлерге) бөлу. Карталардың ғылыми классификациясы: карталардың бөлек түрлерін оқып үйренуге және қасиеті мен заңдылықтарын белгілеуге жағдай жасайды; картографиялық өндірісті ұйымдастыруға және оны тиімді жолға қоюға септігін тигізеді; картолардың каталогон жасау үшін және оларды жүйелі түрде карта сақтайтын жерлерге орналастыру, сонымен қатар картографиялық ақпараттарды іздеуге және өңдеуге қажет етеді; классификацияның маңызы соңғы кезеңдерде ақпаратты-картографиялық қызметке автоматтандыруды енгізуге байланысты жедел түрде өсуде.

Карталар төмендегідей белгілеріне байланысты ажыратылады: масштабына, территорияны қамту дәрежесіне, тақырыбына (яғни пәннің мазмұнына), қолданылуына, математикалық негізіне, кезеңіне, тіліне және т.б. Осы аталған белгілері ішіндегі бастылары алғашқы төртеуі, карталардың мазмұны мен сипатын анықтайды. Басқа белгілері бойынша классификациялау көмекші бағытта болады, оны арнайы мақсаттарда қолданады.

Карталардың масштабы бойынша классификациялаудың маңызы картаның мазмұнына және қолдану ерекшелігіне масштабтың әсерімен анықталады. Картографияда масштабына байланысты карталар; ірі масштабты (1: 200 000 және ірілері), орта масштабты (1: 200 000 ұсақтары 1: 1 000 000 – ға дейінгілер кіреді), ұсақ масштабты (1: 1 000 000 ұсақтары).

Географиялық карталарқолдану тәсіліне байланысты жар, стол және текстік карталар болып бөлінеді. Жар карталары – жарға ілінетін карталар, стол карталары бөлек жинақ және оқулықтың соңында қосымша жинақ карталары түріндегі оқу құралы ретінде басылып шығады, ал текстік карталар бұл оқулықта белгілі-бір тақырыптағы текстпен бірге беріледі.

2. Карталарды мазмұны (тақырыбы) бойынша классификациялауда карталар жалпы географиялық және тақырыптық болып бөлінеді. Карталарды қолданылуы бойынша классификациялауда арнаулы карталарға бөледі, олар белгілі-бір тұтынушыларға арналады және белгілі-бір міндеттерді шешеді, мысалға оқу карталары, саяхат навигациялық карталар және т.б. Арнаулы карталар қатарына кейбір жалпы географиялық карталар (мысалға, саяхат) және тақырыптық карталар (мысалға, оқу; климат, өсімдік, экономикалық және басқалар) бола алады.

Жалпы географиялық карталарға территорияның сыртқы көрнісі бейнеленген карталар жатады, яғни табиғи жағдайы, елді-мекенді пункттері, транспорттық жолдар және кейбір басқа да шаруашылық, мәдени объектілері бейнеленеді. Жалпы географиялық карталарға топографиялық және топографиялық шолу карталары да жатады. Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды да шолу карталары деп те атайды.

Тақырыптық немесе арнаулы карталар деп бір немесе бірнеше табиғи немесе әлеуметтік-географиялық элементтер тереңде және жоғарғы дәлдікпен беріліп сол картаның тақырыбын көрсететін географиялық карталарды айтады.

Тақырыптық карталар мазмұнына байланысты физикалық географиялық немесе табиғи көрністерді беретін және әлеуметтік-географиялық көрністерді беретін карталар болып бөлінеді.

Тексеру сұрақтары:

1. 
   Географиялық карталар территорияны қамтыу дәрежесіне байланысты қандай топтарға бөлінеді?
   
2. 
   Масштабына байланысты географиялық карталар қандай топтарға бөлінеді?
   
3. 
   Қолданылуына байланысты географиялық карталар қандай топтарға бөлінеді.
   
4. 
   Географиялық карталар мазмұнына байланысты қандай бөліктерге бөлінеді?
   
5. 
   Кешенді карталар қандай құбылыстардан тұрады?
   
6. 
   Тақырыптық карталар қандай топтарға бөлінеді?
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 194-199 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 89-94 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 193-198 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 31-35 беттер.

5. Южанинов С.В.Картография с основами топографии. Москва, 2001. 202-203 беттер.

1. Картаны талдау мен баға берудің әдістемесі.

1. Географиялық атластар деп жалпы қолдану бағыты және картографиялық шындықты бейнелеу жолы бір болып келетін карталар жиынтығынан тұратын картографиялық шығарманы айтады. Географиялық атластың тұтас бір шығарма екендігін, оның карталар масштабтарының келсімділігінен, картографиялық проекцияларынан, бейнелеу әдістерінен және картаның мазмұнынан көруімізге болады.

Басқа географиялық карталармен салыстырғанда атластағы географиялық карталардың территорияның географиялық ерекшеліктерін бейнелеудегі ауқымы үлкен болады. Карталардан басқа, көптеген атластар картаға түсіретін территорияның географиялық сипаттамасы және атласты тұрғызудағы ерекшеліктер жөнінде деректер береді. Сонымен қатар, атласта көптеген әртүрлі таблицалар, графиктер және түрлі түсті иллюстрациялар беріледі. Атласта тараулар және тарауды қолданған кезде жеңілдік туғызатын көрсеткіштер, атласты әзірлеудегі деректер, шартты белгілер таблицасы және картадан тез тауып алуға көмектесетін географиялық атаулар жазылған көрсеткіштері беріледі.

Географиялық атластарды жасауда көптеген мамандар мен картографиялық кәсіпорындар, ғылыми-зерттеу орындары, соның ішінде академиялар, университеттер т.б. қатысады.

Атластарды негізінен белгілі-бір территорияның табиғи жағдайына баға бергенде, халық шаруашылығының табиғи ресурстарын анықтағанда кеңінен қолданады.

Атластар бір-бірінен оның қолдануына, құрлымына, карталардың мазмұнына және олардың безендіруіне, жалпы сыртқы түріне байланысты ажыратылады. Қолданылуына байланысты анықтама, оқулық, саяхат, әскер және т.б. болып бөлінеді.

Атластың құрлымы дегеніміз белгілі бір карталар топтары және тарауларының кезектесіп берлуі, яғни қандай да болса тақырыпқа байланысты, сонымен қатар легендісінің, текстісінің, түсіндірме таблицаларының және бейнеленуі т.б. негізігі бөліктерінің орналасуын айтады. Атластағы карталарды аймақтық белгісіне қарай отырып топтайды, дүние жүзілік карталардың тарауларын материктер бойынша, елдер бойынша және олардың бөліктеріне байланысты құрастырады. Сонымен қатар, тараулар тақырыптық принципке байланысты да болуы мүмкін, яғни – табиғат, халық шаруашылығы және т.б. Мектепке арналған оқулық атластарда әдістемелік тараулар болады.

Атластағы карталардың мазмұнына қарай жалпы географиялық, тақырыптық және кешенді карталар болып бөлінеді.

Картадағы бейнеленетін территория бойынша атластар дүние жүзілік, бөлек елдердің, елдердегі бөлек аудандардың – область, провинция және т.с.с болып бөлінеді. Сонымен қатар, атластар қолданыу әдісіне қарай стол, кітап мөлшеріндей, қалта атластарына бөлінсе, тағы да басқа уақытына және шығарылған жеріне т.б. белгілері бойынша бөлінеді.
Әдебиеттер:

1. 
   Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 279 – 282 беттер.
   

1. Жалпы географиялық карталарының мәні және элементінің мазмұны.

2. Жалпы географиялық карталардағы жер бедерінің бейнеленуі.

Дәрістің мақсаты: Студенттерге жалпы шолу географиялық карталары туралы сипаттама беру және оның мазмұнының элементтерімен таныстыру.

1. Жалпы географиялық карталар дегеніміз ландшафт элементтерін құрайтын су объектілері, жер бедері, өсімдік және топырақ жамылғысы, сонымен қатар әлеуметтік-географиялық элементтерді құрайтын елді-мекенді пункттер, жол қатынастары және байланыс құралдары, саяси-әкімшілік элементтер, эконмикалық және мәдени элементтер бірдей дәрежеде бейнеленіп жалпылама негізде сипатталатын карталарды айтады.

Жалпы шолу карталарының масштабы ұсақ болғандықтан жер бетіндегі географиялық объектілерді бейнелеуде және оларды орналастыруда үлкен дәрежедегі жинақтаумен қорытуымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, масштабтың ұсақтығы жалпы географиялық карталар топтарында табиғи және әлеуметтік-географиялық элементтерді бейнелеуде топографиялық карталармен салыстырғанда саны жағынан аздаған мөлшермен шектеледі.

Жалпы географиялық шолу карталарының мазмұнына табиғи ландшафтары элементтерінен су объектілері, жер бедері, жағалау сызықтары, ал әлеуметтік-географиялық элементтерден елді-мекенді пункттер, жол қатынастары және территорияның саяси-әкімшілік бөлнуін көрсететін шекаралар кіреді. Сонымен қатар, кей жағдайда, бірақ сирек өсімдік жамылғысының (ормандар), грунттар, мәдени және шаруашылық объектілерінің кейбір элементтерін көрсетеді.

2. Жер бетінің пішіні ірі көлемде болғандықтан, оны жазықтықта бейнелеу, сонымен қатар картада жер бедері құрлықтағы басқа элементтердің мазмұнын алмауы қажет. Сондықтан географиялық картада құрлықтың жер бедерін көрсету күрделі жұмыстардің бірі.

Картографияда жер бедерін бейнелеу үшін бірнеше әдістер құрастырылған. Бірақ, бұл әдістердің біреуіде толық қанағаттандыра алмайды. Сондықтан қазіргі кезеңде жалпы географиялық және тақырыптық карталарда жер бедерін бейнелеу үшін бірнеше әдісті пайдаланады, соның ішіндегі бастылары гипсометриялық әдіс және шаю әдісі (отмывка).

Жоғарыда аталған әдістердің әрбіреуінің белгілі-бір жетістіктерімен қатар кемшіліктеріде болады.

Тексеру сұрақтары:

1. 
   Жалпы географиялық карталарға қандай карталар тобы кіреді?
   
2. 
   Жалпы географиялық карталардың мазмұны қандай?
   
3. 
   Географиялық карталарда жер бедерін қандай әдістерді қолданады?
   
4. 
   Жер бедерін бейнелеудің гипсометриялық әдісі қалай жасалады?
   
5. 
   Жер бедерін бейнелеудің шаю әдісі қалай жасалады?
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-201, 205-209 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 105-107, 110-115 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 117-149 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 122-125 беттер.
Дәріс № 24

Тақырыбы: Жалпы географиялық шолу карталары.

Дәрістің мазмұны.

1. 
   Жалпы шолу карталарындағы географиялық объектілердің бейнеленуі.
   

• 
  жер бедері
  
• 
  су объектілері
  
• 
  елді-мекенді пункттер
  
• 
  жол қатынастары
  

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 201-205, 210-212 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 107-110, 115-117 беттер.
Дәріс № 25

Тақырыбы: Тақырыптық карталар.

Дәрістің мазмұны.

1.Тақырыптық карталардың ерекшеліктері.

2. Тақырыптық карталарды картографиялау әдістері. Ареалдар әдісі. Түрлі-түстік әдіс.

3. Нүктелік әдіс. Қисық сызықтар (изолиний) әдісі.

1. Тақырыптық карталар шартты түрде екі бөлікке бөлінеді, олардың әрбіреуі қолдану бағытымен ерекшеленеді. Бірінші, негізігі бөліміне картаның тақырыбына байланысты бейнеленген құбылыстар жатады. Мысалы, метерологиялық картада бейнеленген құбылыстарды көрсететін арнаулы мазмұнын изобарлар, изобарлар арасындағы түрлі-түсті бояулар және желдің бағытын көрсететін стрелкалар құрайды. Ал тақырыптық картаның тақырыбына қатысы жоқ барлық қалған мазмұны, оның географиялық негізін құрайды. Жоғарыда айтылған метерологиялық картаның географиялық негізіне мұхиттың жағалау сызықтары, теңіздер және көлдер, сонымен қатар өзендердің бейнеленуі, елді-мекенді пункттерді көрсететін пунсондар, олардың жазылған аттары және мемлекеттік шекаралар жатады.

Кез келген тақырыптық картаны жалпы географиялық картамен салыстырғанда тақырыптық карталарда кұбылыстар негізінен тар шеңберде ғана бейнеленеді. Бірақ, тақырыптық картадағы бейнеленген көрністің ерекшелігін ашуы кең көлемде болады. Әсіресе мұндай айырмашылық ұсақ масштабты жалпы географиялық және тақырыптық карталарда көрінеді. Мысалы, жалпы географиялық карталарда жер бедері негізінен жер бетінің пішіндері және теңіз деңгейінен биіктіктері көрсетілсе, ал жер бедерін бейнелейтін тақырыптық карталарда жер бедерін құрайтын пішіндердің пайда болу факторлары, құрлықтың белгілі-бір сапасына қарай аудандастыру, жер қыртысының вертикальды бағытта қозғалуын және жер бедерін халық шаруашылығында пайдалану көрністері берледі.

2. Тақырыптық карталарда құбылыстардың ерекшеліктерін бейнелеу үшін әр түрлі картографиялық бейнелеу әдістерін қолданады., олар ареалдар, түрлі-түсті, нүктелік, изосызық, белгілік, шоғырланған диаграммалар, картограмма, картодиаграмма, сызықтық белгілер және қозғалыс белгілер.

3. Нүктелік әдісті қолдану арқылы картада бейнеленетін құбылыс орналасқан территорияға нүктелерді түсіреді. әрбір нүкте белгілі-бір сандық мәнге ие болады да, құбылыстың мөлшерін көрсетеді. Мысалға, картадағы 1-нүкте 1000 адам, басқа карталарда нүкте 100га егістікті немесе 10000 бас мал санын көрсетуі мүмкін.

Картада нүктені салудың екі әдісі бар. Бірінші жағдайда статистикалық әдіс. .Екінші жағдай, географиялық әдіс.

Қисық сызық әдісі (изосызық) деп картада жүргізілген қисық сызықтар, осы сызық бойындағы құбылыстың сандық көрсеткіштері өзгеріссіз қалады. Қисық сызық әдісін ірі көлемде тегіс алып жатқан құбылыстың сандық сипатын беру үшін қолданады. Бұл әдіс арқылы көптеген тақырыптық карталарды тұрғызуда кеңінен қолданады.

Тексеру сұрақтары:

1. 
   Тақырыптық карталар қандай болып келеді?
   
2. 
   Тақырыптық карталардың арнаулы иазмұны дегеніміз не?
   
3. 
   Географиялық негізге қандай географиялық элементтер жатады?
   
4. 
   Ареалдар әдісі құбылыстың қандай жақтарын бейнелейді?
   
5. 
   Түрлі-түсті әдіспен қандай құбылыстарды бейнелеуге болады?
   
6. 
   Нүктелік әдістегі нүтені географиялық жолмен қалай салады?
   
7. 
   Қисық сызық әдісін қандай жолмен жасайды?
   

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-224 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-128 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 77-85, 88-94 беттер.

1. Тақырыптық карталарды картографиялау әдістері.

- нүктелік әдіс

- қисық сызықтар (изолиний) әдісі

- белгілік әдіс

- шоғырланған диаграммалар әдісі

- картодиаграмма әдісі

- картограмма әдісі

- сызықтық әдістер

- қозғалыс белгілер әдісі.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-224 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-128 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 77-85, 88-94 беттер.

1. Арнаулы және кейбір басқа да мектепке арналған карталар.

1. Арнаулы және басқада мектеп карталары өзіне тән оқу мақсатына арналған картграфиялық шығармалар жатады, оған контурлы карталар, сақау және жартылай сақау карталар, сонымен қатар эскизді картосхемалар жатады.

Контурлы карталар – бұл осы негіздегі карталарды тұрғызуда оқушылардың есте сақтау қабілетін бекіту мақсатында түрлі географиялық объектілердің жалпы контурын енгізіп толтыратын карталар жатады. Контурлы карталарда картографиялық тор, мемелекеттік шекаралар, теңіздердің жағалау сызықтары, негізгі басты өзендер мен көлдер және кейбір қалалардың пунсондары беріледі. Контурлы карталар мен жұмыс жасау мектеп бағдарламасында барлық кластарда географияны оқытуда міндетті жұмыс ретінде қаралады. Сондықтан карталар жеке түрде де, сонымен қатар әрбір классқа арналған жинақ түрінде де жасалады. Мектеп оқушылары контур картаға географиялық объектілерді белгілей отырып, олардың атауларын жазып белгісін бояу арқасында оқу материалын игеруге және картадан есте сақтауға септігін тигізеді. Соңғы міндет, яғни географиялық объектілерді жар карталарынан тауып белгілейді, олардың атауларын жазады. Мектеп бағдарламасында төменгі кластардан жоғарыға қарай бірте-бірте күрделендіре түседі. Контурлы картаның педагогикалық тұрғыдан алғандағы басты құндылығы, бұл оқушылар өздігінен толтырып сурет сала алады. Бұл оқушылардың өзіндік жұмыс жасауға және шығармашылығын арттыруға жағдай жасайды. Контурлы карталарға саяхатшылардың жүрген маршруттарын, түрлі ареалдар шекараларын және олардың мөлшерін өлшеп алынған деректерді тұрлі мазмұндағы карталарды жасақтауға мүмкіндік береді.

Класта барлық оқушылармен жұмыс жасау үшін линолеумнен немесе дермантиннен тұратын ерекше жар контур картасы болады, оны индукциондық карталар деп атайды. Бұл картаға бормен жазуға, сурет салуға болады. Мұғалім осы карталарға жаңа түсіндіріп отырған материалдың объектілерін салады, сонымен қатар тапсырманыы түсіндіргенде стол контур карталарын қолданады.

Сақау карталары – бұл кәдімгі жалпы географиялыық немесе саяси карталар, бірақ жазулардың бәрінен айырылған ол географиялық номенклатураларды тексергенде және бекітуде, яғни картаны білуде қолданады.

Жартылай сақау карталарында географиялық объектілердің бастапқы бір-екі әріптері ғана беріледі. Осы карталардан қажетті объектіні табыу сақау карталарға қарағанда табыу жеңілге түседі.

Мұғалімдердің жұмыс тәжірибесі көрсеткендей сақау және жартылай сақау карталары географиялық номенклатураны игеруде және бекітумен қатар картаның шартты белгілерін игеруде де үлкен көмегін тигізеді. Сақау және жартылай сақау карталары жазуы бар карталармен қатар пайдалана отырып географиялық білімдердің деңгейін көтеруге және географиялық ойлауды арттыруға септігін тигізеді.

Эскиздік картосхемалар – бұл масштабтан тыс салынған суреттер, оны мұғалім тақтаға, ал оқушылар өз дәптерлеріне салады. Онда сол кезеңде оқушылардың көңілін аударатын кажетті объектілер салынадыы. Картографиялық бейнелер схемалық түрде салынады. Картосхеманың басты құндылығыы тақтада өзінің айтылып отырған материалдары салнуы арқылы қоса жүргізіледі, ол құбылыстың динамикасын, мысалға территорияның қоныстануына байланысты елді-мекенді пункіттер және жолдар, жүк тасымалын көрсетуге болады. Тәжірибелі мұғалім эскиздік картосхеманы пайдалана отырып, оны жай карталармен, дипазотивтермен, суреттермен, әдебиеттермен және басқа да материалдармен толықтырып пайдаланады. Бұл салынған картосхемалар оқушыларға көптеген пайдасы зор болады: олар ойлау түйістігін дамытады, кеңістіктік түсінігін байытады, географиялық объектілердің кеңістік қатынасын көрсете отырып чертеж сызу дағдысына ие болады.

Енді жоғарғы деңгейдегі шындық көрністі бере алатын көрнекілік негіздегі карталарға тоқталатын болсақ, оларға иллюстрациялар немесе картиналар, карталар жатады, мұнда перспективтік немесе картиналық өсімдіктердің, жануарлардың, адамдардың, қалалардың, кемелердің және басқада объектілердің пландық бейнелері жағалау сызықтардың, өзендердің және т.б. қоса бейнеленеді. Кейде объектілердің немесе ландшафттардың картиналық бейнелері карта бетінде бейнеленеді.

Жеке объектілердің суреттері негізгі географиялық көрністермен қоса аздаған біріккен түрінде беріледі, бұны физиографикалық карталар деп атайды. Бұл карталарда жер бедерінің пішіндерінің және типтерінің перспективтік суреттері таралу шекарасы түрінде бейнеленеді. Панорамалық карталарда жер бедерімен қатар, барлық бейнелер толығымен көркемдік перспективалық әдісімен тұрғызылады.

Қазіргі кезеңде мектеп атласында бөлек беттер түрінде анаглификалық карталар беріледі оны екі түсті көзірліктің көмегімен стереоскопикалық эффект алуға болады, яғни жергілікті жердің көлемдік көрнісін алуға болады. Көлемдік бейнелік көрністі жер бедерлік карталар арқылы алуға болады.

Жоғарғы көрнекілік деңгейдегі роль атқаратын карталар бейнеленген көрністің шындық бейнесін қабылдаумен қатар, карталарды безендірудегі және күрделі мазмұндағы объектілердің символикалық бейнесінің ерекшелігін түсінуге көмектеседі. Сонымен, қарастырылып отырған карталар дидактикалық құралдар ролін атқарады, яғни мектеп оқушыларын шартты картографиялық бейненің ерекшеліктерін түсінуге әзірлейді.

Танымдық негіздегі құрал ролін атқаратын карталарға электрленген және магниттік карталар жатады, олар негізінен кәдімгі жар карталарына арнаулы құралдар қою арқылы жасақталады. Олар мектепте бар құралдар арқылы жасалады, ол географиялық объектілердің орналасу орнын есте сақтауды бекіту үшін пайдаланады.

Танымдық құрал ретінде жарақталған көрністік стендіде жар карталарында оқушылар белгілі-бір атақты саяси оқиғаларды немесе басқа да оқиғаларды белгілейтін «кезекші» карталар алынады.

Қортындылай келе оқулықтардың текстілерінде берілетін карталардың екі мәселесіне тоқталайық. Картадан және тексттен алынатын ақпараттың салыстырмалы салмағы бойынша үш жағдайға бөледі: 1) карта басты негізгі ақпараттың бөлігін береді, ал текст оны толықтырады; 2) текст және карта тең бағыттағы ақпаратты алады; 3) текст ақпараттың негізгі бөлігін береді, ал карта иллюстрация ретінде оны толықтырады. Мұғалім оқулықтағы тексті оқыған кездегі әрбір текстік картадағы негізгі қажетті жақтарына көңіл аударуын көрсету керек.

Әдебиеттер:

1. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 184-190 беттер.

1. Экологиялық картографиялаудың ғылым мен практикадағы ролі.

2. Экологиялық және эколого-географиялық картографиялау.

Дәрістің мақсаты: Студенттерге экологиялық картографиялау пәнін және оның мақсат, міндетімен, эколого-географиялық картографиялаумен таныстыру.

1. Экологиялық картографиялаудың мақсаты, бұл экологиялық жағдайды және оның өсуін талдау, яғни табиғи ортаның кеңістіктегі және уақыт бойынша өзгерісін анықтау , оның адам ден саулығына, экологиялық жүйеге әсерін қарастырады. Осы мақсатты орындау үшін жан-жақты материалдарды, соның ішінде территориядағы өзгерістер жөніндегі материалдарды жинау, оларды талдау, бағалау, осылардың негізінде географиялық кең түрдегі картографиялық түсінік қалыптастыру.

Экологиялық картографиялау дәстүрлі көптеген жағдайда мемлекеттік, аймақтық және жергелікті табиғатты қорғау жобаларын қамтамасыз ету бағытындағы қызметтермен айналысады. Табиғатты қорғау қызметі белгілі-бір территорияда жүзеге асады. Сондықтан табиғатты қорғау шараларының нәтижелерін бақылау, оны іске асыру, жобалау әр түрлі территориядағы экологиялық жағдайы, оның динамикасы туралы объективті деректерді талап етуі, яғни картографиялық тұрғыдан ақпараттық түсініктерсіз қолдану мүмкін емес.

Практикалық табиғатты қорғау қызметін картографиялық материалдарымен қамтамасыз ету, бұл шара толық деңгейде жүзеге асыу үшін белгілі-бір территориялық толық бағдарлама жасақталып жүзеге асыру қажет. Экологиялық карталар, практикалық қызмет үшін және бағыты бойынша төмендегідей түрлерге бөлінеді:

• 
  инвентаризациялық – бағалау карталары (бұл карталарда бөлек компоненттер мен ландшафттардың бағалау жағдайы, әсер етуші факторлердің территорияға таралу сипаты көрсетіледі).
  
• 
  болжам карталары (болашақ кезеңдегі болатын көрністердің нәтижелері, белгілі-бір тенденциялар арқылы беріледі).
  
• 
  нұсқаушы карталар (экологиялық жағдайды оптимизациялау шараларының территориялық орналасу көрсеткіштерін береді).
  
• 
  бақылау немесе мониторинг карталары (бұл карталар нұсқаушы берілген шаралардың орындалу барысын бақылап отыруға арналады).
  

2. Карталарды классификациялаудағы дәстүрлі көзқарас бойынша карталардың тақырыбы бойынша екі бөлікке бөлнетіні белгілі, олар табиғи құбылыстарды бейнелеу және қоғамдық көрністерді бейнелейтін карталар.

Өткен ғасырдың 1970-80 жылдары әлеуметтік-экономикалық және физикалық-географиялық картографияның тоғысқан жерінде адам мен қоршаған ортаның арасындағы жаңа байланысы жөнінде қазіргі кездегі түсінік бойынша экологиялық картография пайда болды.

Экологиялық карталардың мазмұнын түсінуде екі баламалық түсінік қалыптасты:

• 
  кең түрдегі, бұған барлық географиялық карталар түрлерін қамтиды.
  
• 
  тар шеңберде, бұл түсінікке басқа да қолданылуы шектелген, карталар типтері басқаларына қарағанда ірі көлемдегі өзгеріспен ерекшеленетін түрлері жатады.
  

Эколого-географиялық карталардың мазмұнына ландшафттық карталардың қазіргі көрнісін көрсету, сонымен қатар адамның қызметінің қалай жүріп жатқанын және қалай жүргізіп жатқанын білу.

Сонымен, экологиялық картографиялау адам қызметының қоршаған ортамен аралық әсерін кеңістіктегі сипатына арналады.

Тексеру сұрақтары:

1. 
   Экологиялық картографиялаудың мақсаты қандай?
   
2. 
   Экологиялық картографиялау пәні нені қарастырады?
   
3. 
   Табиғатты қорғау бағытында ғылыми-зерттеу жұмысы кезінде карталар қандай қызметтер атқарады?
   
4. 
   Экологиялық карталар практикалық қызметі үшін және бағыты бойынша қандай түрлерге бөлінеді?
   
5. 
   Экологиялық карталардың мазмұнын түсінуде қандай баламалық түсініктер қалыптасты?
   
6. 
   Эколого-географиялық картографиялау нені қарастырады?
   

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 6-12 беттер.

1. Атмосфера ластануының жалпы заңдылықтары.

2. Беткі сулардың ластануын картографиялық әдістері.

Дәрістің мақсаты: Студенттерге экологиялық карталардың мазмұнымен және құрастыру әдістерімен таныстыру.

1. Атмосфера қозғалмалы орта болғандықтан күрделі кеңістіктегі-уақыттық динамикалық деңгейдегі қоспалармен сипатталады. Әрбір белгілі-бір уақыт кезеңіндегі атмосфераның ластану деңгейі кейбір территориялар үстінде немесе белгілі-бір нүктеде жеке поллютанттар бойынша және олардың жиынтығы балансымен анықталады. Баланстың кіріс бөлігінде мыналар болады:

- қарастырлып отырған территориядағы техногендік және табиғи көздердің жиынтығынан түскен ластанушы заттар;

- қарастырылып отырған территориядан тыс жерден келген көздерден ластанушы заттар;

- атмосферадағы өтіп жатқан екінші кезектегі химиялық үрдістердің нәтижесіндегі пайда болған ластанушы заттар;

Баланстың шығыс бөлігінде мыналар болады;

• 
  ластанушы заттардың қарастырылып отырған территориядан шығарлуы;
  
• 
  ластанушы заттардың жердің бетіне шөгуі;
  
• 
  ластанушы заттардың өзінен-өзі тазалану үрдісі нәтижесінде бұзылуы.
  

2. Ақпараттық көздер және беткі сулардың ластануын картографиялау әдістері түрлі масштабтағы карталарда түрліше болады. Ұсақ масштабтағы шолу карталарын жасақтау үшін гидропостар бойынша алынған көп жылдық ластану деңгейінің орташа даректері жаряланған жылдық басылымдардан, сонымен қатар қалалар бойынша лақтырылған ластаудың құрлымы мен көлемінің мәліметтері жеткілікті болады. Бұл жағдайда сызықтық белгілер (өзендер үшін) және ареалдар (көлдер және су қоймалары, картаның масштабында көрсетілген) әдістерімен ірі өзендер мен көлдеодің ұзына бойы сызылған телімдер үшін судың сапалық классын сипаттайды, ал құрлымдық белгілермен ластанудың деңгейі мен құрлымын, көлемін және ластаушы заттардың құрамын, ал картограммамен өзен бассейніне түсетін техногендік күштерді бейнелеп көрсетуге болады.

1. 
   Атмосфераның ластану деңгейі территорияда қандай көрністерімен анықталады?
   
2. 
   Ластанудың баланс кірісі бөлігіне қандай жағдайлар кіреді?
   
3. 
   Техногендік көздерден бөлінетін ластаушы заттардың жоғарлауы қандай жағдайларға байланысты.
   
4. 
   Атмосфераның ластануын картографиялау қандай жағдайлардың жиынтығынан тұрады?
   
5. 
   Ұсақ масштабтағы ластанған беткі суларды картографиялау үшін қандай деректеді пайдаланады?
   
6. 
   Су жинаушы бассейндер бойынша қосымша көрсеткіштерді үстемелеуді картографиялауда қандай картографиялық әдістерді қолдануға болады?
   

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 90-107 беттер.

1. Географиялық карта және оның қасиеті.

2. Географиялық картаның негізгі элементтері.

3. Географиялық картаны қолдану әдістері.

4. Картографиялық зерттеу әдістері туралы түсінік

Әдістемелік нұсқау:

1. Көрсетілген оқулықтар бойынша берілген сұрақтарды қысқаша конспект құрастыру, сонымен қатар географиялық карталардың түрлерін қарастыру негізінде оның негізгі элементтерін анықтау және қасиеттерімен танысу.

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 8-10 беттер.

2. Салищев К.А. Картоведение. Москва, 1976. 20-230беттер.

3. Справочник по картографии. Под ред.Халугина Е.И. Москва, Недра, 1988. 4-10 беттер.

4. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 11 -14 беттер.

5. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 13 -15 беттер.

6. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. Алматы, 2012. 11-16 беттер.
Практикалық жұмыс – 2

Тақырыбы: Топографиялық карта және оны қолдану.

Практикалық жұмыстың мазмұны.

1. 
   Сандық масштабтан атаулық масштабқа және керсінше айналдыруға арналған жаттығулар.
   
2. 
   Масштабтың ақырғы дәлдігін анықтау.
   

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Оқулығындағы 1-4 тапсырмаларды орындау. Берілген сандық масштабты атаулыққа және керсінше айналдыру. Картада және жергілікті жерде берілген қашықтықтар бойынша масштабты анықтау.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 16-18 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 1-4. 5-6 беттер.

1. Топографиялық картадан нүктенің географиялық координатын анықтау.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии оқулығында берілген 13 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша және дәрісте берілген жолдармен орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 28 бет.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 13. 22 бет.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Азимуттар мен дирекциондық бұрыштарды есептеуге арналған жаттығулар.

2. Берілген азимуттар бойынша румбаларды есептеу және керісінше.

3. Топографиялық карта бойынша географиялық азимут және дирекциондық бұрыш бағыттарын есептеу.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 25-31 беттерде берілген 17-22 тапсырмаларды, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқаулар бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 36-38 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 17,18,19,20,21,22 тапсырмалар, 25-31 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

4. Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, «Ана тілі», 1993. 38 – 39 беттер.
Практикалық жұмыс – 5

Тақырыбы: Топографиялық карталардың номенклатурасы және жіктелуі.

Мақсаты. Географиялық карта бойынша белгілі-бір нүктенің номенклатуралық бетін анықтау жолдарын үйрету.

Практикалық жұмыстың тапсырмасы:

1. Масштабы 1:500 000 топографиялық картадан георафиялық объекті орналасқан карта бетінің номенклатурасын және масштабы 1:50 000 картадан берілген ендіктер мен бойлықтар бойынша географиялық объекті жатқан карта бетінің номенклатурасын анықтау.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии оқулығында берілген 23 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша және дәрісте берілген жолдармен орындалады. Сонымен қатар, оқулықтағы масштабы 1:1 000 000 карта пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 23, 31-34 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Топографиялық карта бойынша белгілі бір телімге географиялық сипаттама құрастыру.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 58-61 беттерде берілген 34 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және белгілі-бір географиялық жоспар бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 34 тапсырма , 58-61 беттер.

2. Масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, Изд-во МГУ, 1974. 128 - 144 беттер.

4. Топография с основами геодезии. / Под. ред. А.С.Харченко, А.П.Божок, Москва, Высшая школа, 1986. 121 - 123 беттер.
Практикалық жұмыс – 7

Тақырыбы: Биіктік топографиялық түсірістер.

Мақсаты. Жергілікті жердегі биіктік түсірістердің құрал-жабдықтарымен танысу және онымен жұмыс жасай білуге, алынған мәліметтер бойынша жергілікті жердің биіктік қимасын тұрғызуды үйрету.

Практикалық жұмыстың тапсырмасы:

1. Нивелирдің құрлысымен танысу және нивелирлік рейка бойынша есеп алып үйрену.

2. Ватерпастық түсіріс журналындағы мәліметтер бойынша сайдың көлденен қимасын тұрғызу.

Әдістемелік нұсқау:

Бұл лабораториялық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии оқулығында берілген 41 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша және дәрісте берілген жолдармен орындалады. Сонымен қатар, Н-3 маркалы нивелир қолданылады.

Екінші тапсырма бойынша белігі-бір ватерпастық түсірістің журналы бойынша П.П. Никитин «Полевая практика по топография» оқулығы бойынша берілген әдістерді пайдалана отырып жергілікті жердің биіктік қимасы тұрғызылады.

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 105-112 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 235-253 беттер.

4. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 108-121 беттер.

5. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

6. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

7. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 41 тапсырма , 74-75 беттер.

1. Ламберттің тең ауданды көлденен азимутальды проекциясымен жасалған жарты шарлар картасынан меридиандар мен параллельдердің доғалық ұзындығын өлшеу негізінде ұзындық масштабтарды анықтау.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 80-85 беттердегі 3 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша орындалады, ал алынған нәтижелер кесте түрінде тұрғызылады. Сонымен қатар, тапсырманы орындауда ұсақ масштабты карталар пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 140, 142, 157 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 3, 20,38 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 33-37 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 100 бет.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 2,3 тапсырмалар , 77-85 беттер.

1. Антарктида материгінің картасына арналған азимутальдық проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

2. ТМД- елдерінің картасына арналған тең қашықтықты конустық проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

Әдістемелік нұсқау:

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 89-93 беттердегі 6,8 тапсырмалар, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және дәрісте айтылған жолдар арқылы орындалады. Нәтижесінде тапсырмада берілген картографиялық торлардың торы қағаз бетіне түсірліп белгілі-бір географиялық объектілер берлуі тиіс.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 157-164, 169-174 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 69, 72-82 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 72-80 беттер.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 6,8 тапсырмалар, 89-93 беттер

1. Әр түрлі масштабтағы және қолданылуы әр түрлі жалпы географиялық шолу карталарынан өзендер мен елді - мекенді пункттердің жинақталу айырмашылықтарын анықтау.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 106-111 беттердегі 11 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және дәрісте айтылған жолдар арқылы орындалады. Тапсырма қолданылуы және масштабы әр түрлі карталарды салыстыра отырып орындалады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 185-191 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 94-102 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 169-174 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 26-31 беттер.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 11 тапсырма , 106-111 беттер.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 130-133 беттердегі 21 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және белгілі географиялық жоспар арқылы орындалады. Тапсырма орындауда анықтама және кешенді географиялық атластар қолданылады.

1. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атластағы жалпы географиялық және тақырыптық карталардан белгілі бір әкімшілік облыстың табиғатына, халқына және шаруашылығына кешенді түрде сипаттама беру.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-246 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 137-158, 162-164 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 21 тапсырма, 130-133 беттер.

4. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
Практикалық жұмыс – 12

Тақырыбы: Жалпы географиялық карталар.

Мақсаты. Жалпы географиялық картадан белгілі-бір ауданға сипаттама бере отырып, оның мазұмынымен, белгілеу әдістерімен, қасиеттерімен танысу.

Практикалық жұмыстың тапсырмасы:

1. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атластағы жалпы географиялық карта бойынша белгілі бір ауданға сипаттама беру.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 115 беттегі 14 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау арқылы орындалады.

Ауданға сипаттама беру төмендегідей жоспар бойынша жасалады:

1. Ауданның географиялық орны, территориясының пішіні, мөлшері (ауданы, ұзындығы, ені).

2. Аудан табиғатының ерекшелігі: жер бедерінің пішіні, сулары, өсімдік-топырақ жамылғысы элементтері; сулары мен жер бедері арасында, жер бедері мен өсімдік жамылғысы арасында қандай байланыстар бар?

3. Әлеуметтік-экономикалық элементтерінің ерекшеліктері: саяси-әкімшілік бөлімдері, елді-мекенді пункттері – олардың типтері, халқы, қоныстану ерекшеліктері, жол қатынастары – типтері, транспорт торы, жер бедерімен жол қатынастары арсындағы байланысы.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 14 тапсырма, 115 бет.

2. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
Практикалық жұмыс – 13

Тақырыбы: Тақырыптық карталарды құрастыру.

Мақсаты. Тақырыптық географиялық карталарда қолданылатын белгілеу әдісітерін пайдалана отырып тұрғызу және оның есептеу жолдарымен танысу.

Практикалық жұмыстың тапсырмасы :

1. Берілген мәліметтер бойынша картодиаграмма әдісімен тақырыптық карталарды құрастыру.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 125-126 беттердегі 17 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау арқылы орындалады. Тапсырма белгілі-бір деректерді пайдалана отырып және оны өңдеу негізінде жасалады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-238 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-141 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 17 тапсырма, 125-126 беттер.

1. Бастауыш және орта мектепке арналған бір тақырыптағы географиялық карталарды салыстыра отырып талдау жасау.

Бұл практикалық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 134-138 беттердегі 22- тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау арқылы орындалады.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 22 тапсырма, 134-138 беттер.

2. Мектепке арналған географиялық атластар.
Практикалық жұмыс – 14

Тақырыбы: Картографиялық бейнелеу әдістері және оларды экологиялық картографиялауда қолдану.

Мақсаты. Экологиялық карталарда қолданылатын бейнелеу әдістерімен және оның қасиеттерімен танысу.

Практикалық жұмыстың тапсырмасы :

1. Экологиялық карталарда қолданылатын картографиялық бейнеленулердің белгілерін және қасиеттерін оқып үйрену.

Тапсырма В.И. Стурманның «Экологическое картографирование» оқулығында берілген №1 практикалық жұмыс, сол оқулықтағы берілген әдістемелік нұсқау бойынша орындалады.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 82-89 беттер.

Практикалық жұмыс №1
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 2.

Тақырыбы: Жалпы жердің пішіні және мөлшері туралы түсінік.

Мақсаты: Жердің пішіні және мөлшері туралы түсінік беру және оларды анықтау әдістерімен, сонымен қатар географиялық карталармен және басқа да картографиялық шығармалармен таныстыру.

СӨЖОҚ – ның сұрақтары.

1. Жер планетасының пішіні және мөлшері туралы түсінік.

2. Географиялық карталармен, басқада картографиялық шығармалардың түрлері.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көздерден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша есеп беру. Түрлі масштабтағы карталарды, географиялық глобустарды, бедерлік карталарды, блок-диаграммаларды пайдалана отырып олардың ерекшеліктері мен қасиеттерін анықтау.

1. Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 10-13 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 7-9 беттер.

4. Қалыбаев Т. Геодезия мен топография негіздері. Алматы, 1993. 9-11беттер.

5. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Изд-во МГУ, 1974. 6-10 беттер.

1. 
   Сандық масштабтан атаулық масштабқа және керсінше айналдыруға арналған жаттығулар.
   

3. Картадағы өлшенген қашықтықтың жергілікті жердегі қашықтыққа сәйкестігі негізінде картаның масштабын анықтау.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 5-6 беттердегі 1-4 тапсырмалар, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау арқылы орындалады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 14-18 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 1-4. 5-6 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001.

1. Сызықтық масштабты тұрғызу. Тура және қисық сызықты ұзындықтарды өлшеуде сызықтық масштабты қолдануға арналған жаттығу.

2. Топографиялық карта бойынша өлшегіш циркульдің кіші ашасын және курвиметрді пайдалана отырып өзеннің ұзындығын өлшеу.

3. Карта бойынша торлы палетка әдісімен участоктің ауданын есептеу.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 9, 10, 12 тапсырмалар сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады. Бұл жұмыс №2 лабороториялық жұмыста орындалған тапсырмаларды қайталай отырып бекіту.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 18-23 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. Тапсырма 9-12, 14-21 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 45-48 беттер.

1. Топографиялық картада берілген географиялық координаттар бойынша нүктені белгілеу.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 22-23 беттерде берілген 14 тапсырма сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 14. 22 бет.

1. Топографиялық картадан нүктенің тік бұрыштық координатын анықтау.

2. Масштабы 1: 25 000 топографиялық картаға берілген тік бұрыштық координаттары арқылы географиялық объектіні белгілеу.

Қажетті құралдар: карандаш, сызғыш, масштабтары 1: 10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

Әдістемелік нұсқау:

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 23-25 беттерде берілген 15-16 тапсырмалар, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқаулар бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 15-16. 23-24 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Әр түрлі масштабтағы екі беттегі картаның номенклатурасы бойынша ендік және бойлық рамкілерін анықтау.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 34-36 беттерде берілген 24 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқаулар бойынша орындалады. .

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 30-35 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. тапсырма 24, 34-36 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Азимуттар мен дирекциондық бұрыштарды есептеуге арналған жаттығулар.

2. Берілген азимуттар бойынша румбаларды есептеу және керісінше.

3. Топографиялық карта бойынша географиялық азимут және дирекциондық бұрыш бағыттарын есептеу.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 25-31 беттерде берілген 17-22 тапсырмаларды, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқаулар бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 36-38 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 17,18,19,20,21,22 тапсырмалар, 25-31 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 33-35 беттер.

1. Топографиялық картадан екі нүктенің абсолюттік биіктіктерін және олардың биіктік айырмашылықтарын анықтау.

2. Топографиялық картадан белгілі бір участоктегі су объектілеріне сипаттама беру.

Әдістемелік нұсқау:

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 48-51 беттерде берілген 29-31 тапсырмаларды, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқаулар бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 51-54 беттер.

2. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 29,30,31 тапсырмалар, 48-51 беттер.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 56-60 беттер.

4. Топографиялық пландарға арналған шартты белгілер. Москва, Изд-во «Недра», 1989.

5. Масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.

1. Топографиялық карта бойынша белгілі бір участокке географиялық сипаттама беру.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 58-61 беттерде берілген 34 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және белгілі-бір географиялық жоспар бойынша орындалады. Сонымен қатар, масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар пайдаланылады.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 34 тапсырма , 58-61 беттер.

2. Масштабтары 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 топографиялық карталар.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 11.

Тақырыбы: Жергілікті жерде бағдарлау.

Мақсаты: Студенттерге жергілікті жердегі бағдарлау әдістері туралы түсінік беру және оларды қолдана білуге үйрету.

СӨЖОҚ – ның сұрақтары.

1. Компас бойынша бағытты анықтау әдістері.

2. Табиғи объектілер мен аспан денелері бойынша бағытты анықтау.

Әдістемелік нұсқау:

1. Берілген әдеби көздер бойынша берілген сұрақтарды қолдана отырып қысқаша конспект құрастыру негізінде жергілікті жердегі бағдарлау әдістерімен танысу және оларды іс жүзінде қолданау. Өзіндік жұмыс кезінде есеп беру түрінде қысқаша баяндама әзірлеу.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 61-63 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 75-77 беттер.

4.Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 334-338 беттер.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 12.

Тақырыбы: Жергілікті жердегі топографиялық түсірістер.

Мақсаты. Жергілікті жердегі пландық түсірістердің құрал-жабдықтарымен танысу және онымен жұмыс жасай білуге, алынған мәліметтер бойынша жергілікті жердің планын құрастыруға үйрету.

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. ТТ-50 немесе Т-30 теодолитінің құрлысымен танысу және верньерлер немесе штрихті микроскоп бойынша есеп алып үйрену.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 72 бетте берілген 38 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша және дәрісте берілген жолдармен орындалады. Сонымен қатар, ТТ-50 немесе Т-30 теодолиті қолданылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 85-95 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 82-90 беттер.

4. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

5. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.

6. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 38 тапсырма , 72 бет.

Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 13.

Тақырыбы: Жергілікті жердегі биіктік топографиялық түсірістер.

Мақсаты. Жергілікті жердегі биіктік түсірістердің құрал-жабдықтарымен танысу және онымен жұмыс жасай білуге, алынған мәліметтер бойынша жергілікті жердің биіктік қимасын тұрғызуды үйрету.

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. Нивелирлік түсіріс журналындағы мәліметтерді пайдалана отырып жергілікті жердің биіктік қимасын тұрғызу.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген әдістемелік нұсқау бойынша және дәрісте берілген жолдармен орындалады. Сонымен қатар, Д.Д. Лавров, Н.В.Малахов, М.И.Малых «Контрольные работы по топографии и картография» оқу құралындағы нивелирлік түсірістің журналын толтыру негізінде жергілікті жердің қимасы, П.П. Никитин «Полевая практика по топография» оқулығында берілген әдістер жолын пайдалана отырып тұрғызылады.

1. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

2. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 14.

Тақырыбы: Пландық-биіктік түсірістер.

Мақсаты. Жергілікті жердегі пландық түсірістердің құрал-жабдықтарымен танысу және онымен жұмыс жасай білуге, алынған мәліметтер бойынша жергілікті жердің планын құрастыруға үйрету.

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. Мензульдық түсіріс журналындағы мәліметтер бойынша жергілікті жердің планын құрастыру.

Бұл өзіндік жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында 73-74 беттерде берілген 40 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау бойынша және Малых М.И. «Полевая практика по топографии» оқулығында берілген әдістер жолын пайдалана отырып жергілікті жердің планы тұрғызылады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 117-124 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 1. Москва, Просвещение, 1973.

3. Господинов Г.В., Сорокин В.Н. Топография. Москва, 1974. 270-284 беттер.

4. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 90-100 беттер.

5. Никитин П.П. Полевая практика по топографии. Москва, 1967.

6. Малых М.И. Полевая практика по топографии. Москва, 1981.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 15.

Тақырыбы: Географиялық карталарды қолданудағы және тұрғызудағы картография ғылымының ролі.

Мақсаты: Картография пәнінің анықтамасымен және оны құрайтын пәндер саласымен танысу.

СӨЖОҚ – ның сұрақтары.

1. Картографияның анықтамасы.

2. Картографияның құрлымы және оны құрайтын пәндер.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көздерден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша есеп беру.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 4-5 беттер.

2. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 13-17 беттер.

3. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 11-12 беттер.

1. Картографиялық бұрмаланулар және олардың түрлері.

2. Бұрмалану көрсеткіштері.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көздерден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша есеп беру.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 142-147 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 13-26 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 23-26 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 46-52 беттер.

Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 17.

Тақырыбы: Картографиялық проекциялардың торын тұрғызу.

Мақсаты. Студенттерге ұсақ масштабты географиялық карталардың картографиялық торын алу жолдарын көрсету және есептелер арқылы қағаз бетіні түсіру.

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. Африка материгінің картасына арналған квадраттық цилиндрлік проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

2. Оңтүстік Америка матергінің картасына арналған тік бұрыштық цилиндрлік проекцияның картографиялық торын тұрғызу.

Әдістемелік нұсқау:

Бұл лабораториялық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 88-89, 93-95 беттердегі 5, 9 тапсырмалар, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және дәрісте айтылған жолдар арқылы орындалады. Нәтижесінде тапсырмада берілген картографиялық торлардың торы қағаз бетіне түсірліп белгілі-бір географиялық объектілер берлуі тиіс.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 164-169 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 58-72беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 72-74 беттер.

5. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 5 тапсырма, 87-89 беттер.

1. Цилиндрлік проекциялар.

2. Конустық проекциялар.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көздерден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша есеп беру. Бұл жұмыс 9-шы дәрістегі материалдарды қайталай отырып бекіту.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 164-169 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 23, 43-72 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 42-49 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 67, 74-80 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 163, 188 беттер.

1. Шоғырланған пункттер бойынша құбылыстың жинақталуы.

2. Шоғырланған сызықтар бойынша құбылыстың жинақталуы.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көздерден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 185-191 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 94-102 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 171-177 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 28-31 беттер.

5. Южанинов С.В. Картография с основами топографии. Москва, 2001. 200-202 беттер.

1. Жазулардың әріптік (шрифт) салынуы.

2. Жазуларды сұрыптау.

3. Жазуларды орналастыру.

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру.

1. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 149-153 беттер.

1. Географиялық карталардың қолданылуына байланысты классификациялануы.

2. Географиялық карталардың типтері.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру. Бұл жұмыс 11-ші дәрістегі материалдарды қайталай отырып бекіту.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 194-199 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 89-94 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 198-200 беттер.

4. Справочник по картографии. Под редакцией Е.И. Халугина. Москва, «Недра», 1988. 35-37 беттер.

Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 22.

Тақырыбы: Географиялық атластар.

Мақсаты: Студенттерге географиялық атластардың түрлерімен таныстыру және кешенді түрде талдау жасауға үйрету.

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. Облыстың немесе республиканың географиялық атласына кешенді түрде талдау жасау.

Бұл лабораториялық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 130 беттегі 20 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және дәрісте айтылған жолдар арқылы орындалады.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-246 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 150-155 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 20 тапсырма, 130 бет.

4. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 23.

Тақырыбы: Жалпы географиялық шолу карталары.

Мақсаты: Студенттерге жалпы шолу карталарына баға беріп және талдау арқылы олардың негізгі элементтерімен, қасиеттерімен танысу. .

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. Жалпы географиялық оқу картасына баға беру және талдау.

Тапсырма төмендегідей жоспар бойынша жасалады:

I. Картаның жалпы мәліметі және математикалық негізі.

1. Картаның аты, қолданылуы, қандай атласта берілген (атластың аты, шыққан

жылы).

2. Картаның басты масштабы қандай?

4. Картада қандай бұрмалану түрлері кездеседі?

II. Мазұмұнының элементтері.

5. Су объектілері қалай бейнеленген?

6. Жер бедері қалай бейнеленген?

7. Өсімдік және грунт жамылғысы бейнеленген бе?

8. Елді мекенді пункттері қалай бейнеленген?

9. Жол қатынастары қалай бейнеленген?

10. Картада қандай саяси-әкімшілік мәліметтері көрсетілген және олар қалай

бейнеленген?

11. Басқа да әлеуметтік-экономикалық құбылыстар және мәдени объектілер бейнеленген бе?

III. Картаның безендіру ерекшелігі.

12. Карта бір немесе көп түсті ме?

13. Картадағы берілген теңіздердің, көлдердің, өзендердің, орографиялық объекті-

лердің, өсімдік-топырақ жамылғысы объектілерінің жазуларында және әріп пі-

шіндерінде қандай айырмашылықтар бар?

IV. Картаның жабдықтау элементтері мен бейнеленген территорияның қосымша

сипатының элементтерінің ерекшеліктері қандай?

V. Картаның компоновкасы қандай?

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 200-215 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 105-120 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 12 тапсырма, 111 бет.

4. Жалпы географиялық карталар және атластар.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 24.

Тақырыбы: Жалпы шолу карталары.

Мақсаты. Жалпы географиялық карталар бойынша белгілі бір бағытта бойынша тұрғызу әдістерімен таныстыру және үйрету. Сонымен қатар, осы картадан белгілі-бір аймақтың жер бедерін анықтап талдауға үйрету.

СӨЖОҚ – ның мазмұны.

1. Берілген бағыт бойынша жалпы географиялық картадан қима тұрғызу.

Бұл лабораториялық жұмыс бойынша Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. «Практикум по картографии с основами топографии» оқулығында берілген 116 беттегі 14 тапсырма, сол оқулықтағы әдістемелік нұсқау және дәрісте айтылған жолдар арқылы орындалады.

1. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 14 тапсырма, 116 бет.

2. Орта мектеп мұғалімдеріне арналған географиялық атлас. Москва, 1981.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 25.

Тақырыбы: Тақырыптық карталар.

Мақсаты: Студенттерді тақырыптық карталарды талдай отырып оқуға дағдыландыру.

СӨЖОҚ – ның тапсырмасы.

1. Мектеп атласындағы тақырыптық картаны талдау жасау және оқу.

Картаға талдау жасау төмендегідей жоспар бойынша орындалады:

I. Картаның жалпы мәліметі және математикалық негізі.

1. Картаның аты, қолданылуы, қандай атласта берілген (атластың аты, шыққан

жылы).

2. Картаның басты масштабы қандай?

4. Картада қандай бұрмалану түрлері кездеседі?

IIа. Географиялық негізінің ерекшелігі.

5. Жалпы географиялық картаның қандай элементтері берілген тақырыптық картаның географиялық негізін құрайды?

IIб. Арнаулы мазмұнның ерекшелігі.

6. Картада бейнеленген қандай табиғи немесе әлеуметтік-экономикалық элементтер карта тақырыбын аша ма?

7. Осы әрбір элементке кіретін қандай объектілер картада бейнеленген?

8. Осы объектілердің картада қандай сандық және сапалық ерекшеліктері көрсетілген? Қандай бейнелеу әдістері қолданылған?

9. Картада қолданылған картографиялау әдістерін бейнелеу үшін қандай безендіру құралдары пайдаланылған?

10. Картадағы арнаулы мазмұнның әрбір элементінің жинақтау (генерализация) дәрежесі және бағыты, оның қолданылуына сәйкес келе ме?

III. Картаның безендіру ерекшелігі.

11. Карта бір немесе көп түсті ме?

12. Картаның әр түрлі арнаулы мазмұн объектілерінің жазылу әріптерінің пішінінде қандай айырмашылықтар бар?

13. Картадағы түрлі-түсті бояулары, сызықтық және масштабтан тыс шартты белгілері тез айырла ма?

IV. Картаның жабдықтау элементтері мен бейнеленген территорияның қосымша

сипатының элементтерінің ерекшеліктері қандай?

V. Картаның компоновкасы қандай?

Әдебиеттер:

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 215-238 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 120-141 беттер.

3. Гедымин А.В., Грюнберг Г.Ю., Малых М.И. Практикум по картографии с основами топографии. Москва, Просвещениие, 1981. 16 тапсырма, 122-123 беттер.

4. Мектеп атластары.
Оқытушының қатысуымен студенттердің өзіндік жұмысы 26.

Тақырыбы: Тақырыптық карталар.

Мақсаты: Студенттерге тақырыптық географиялық карталары туралы сипаттама беру және оның мазмұнының элементтерімен бейнелеу әдістерімен таныстыру.

СӨЖОҚ – ның сұрақтары.

1. Белгілік әдіс. Шоғырланған белгілер әдісі.

2. Картодиаграмма. Картограмма.
Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру. Бұл жұмыс 13-ші дәрістегі материалдарды қайталай отырып бекіту.

1.Грюнберг Г.Ю. Картография с основами топографии. Москва, Просвещение, 1991. 224-232 беттер.

2. Гедымин А.В. Картография с основами топографии. Часть 2. Москва, Просвещение, 1973. 136-141 беттер.

3. Салищев К.А. Картоведение. Москва, Изд-во МГУ, 1976. 76, 94 беттер

1. Квалиметрияның принциптері және әдістері, оларды экологиялық картографиялауда қолдану.

2. Тақырыптық картографияны экологияландыру.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 20-24 беттер.

1. Географиялық шекаралардың өтілетіндігіне баға беру.

2. Экологиялық картографиялаудық территориялық бірліктері.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 61-72 беттер.

1. Экологиялық карталардың ландшафтық негізі.

2. Физикалық ластануды картографиялау.

Әдістемелік нұсқау:

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 65-72,106-130 беттер.

1. Кешенді экологияық картографиялау.

Берілген сұрақтар бойынша төмендегі көрсетілген әдеби көзден жазбаша түрде конспект құрастыру және осы конспект бойынша баяндама негізінде есеп беру.

1. Стурман В.И. Экологическое картографирование. Москва, 2003. 162-176 беттер.