Сабақ №1 Сабақтың тақырыбы: Windows операциялық жүйесі. Негізгі объектілер. Сілтеуіш (Проводник) программасы

Объектілері (бума, файл) ұғымдарымен танысу, бумамен, файлдармен, «Сілтеуіш»

программасымен жұмыс жасап үйрену .

Негізгі ұғымдар:

Операциялық жүйе қолданушылармен сұхбат ұйымдастыруды,

компьютердің аппараттық және олардың өзара үйлесімді жұмыс жасауын

қамтамасыз ететін программалар жиынтығы.

Windows - IBM PC платформалы компьютерлерге арналған алғашқы

графикалық операциялық жүйелердің бірі. Мұндағы ең қарапайым және негізгі

басқару құрылғылары болып тышқан және пернелік тақта есептеледі. Windows

жүйесінің көмегімен компьютерді басқара отырып, шағын локальдық желінің

қызметін ұйымдастыруға болады және мұнда Интернет желісімен кіріктелу

мүмкіндігі де қарастырылған.

программалар жиынтығы орналасқан, өз алдына дербес аты бар атаулы бөлігін

айтады. Құрылған файлға ат беріледі және ол файлдық жүйеге тіркеледі.

Файлдың аты екі бөліктен тұрады: файлдың атауы және файлдың кеңеймесі

(типі), олар бір-бірінен нүкте арқылы ажыратылады.

Бума (папка, каталог) – бір дискіде орналасқан, белгілі бір қажеттілік

бойынша бір топқа біріктірілген файлдар жиынтығын атау үшін қолданылатын

Windows жүйесінің негізгі объектілерінің бірі. Мұндай қызмет атқаратын

объектіні MS DOS жүйесінде каталог деп атаса, қазіргі Windows жүйесінде

бума деп атайды. Бумада тағы да басқа бумалар, файлдар орналасуы мүмкін.

Бумалардың қызметі – есте сақтау құрылғыларында сақталатын өте көп

файлдардың арасынан қажет файлды тез іздеп тауып алу үшін, олардың белгілі

бір ретпен бағынышты немесе сатылы иерархиялық құрылымда орналастыру.

саталатын, бір килобайт көлеміндегі шағын файл. Жарлықтар да қажет

объектілерді жылдам тауып алу үшін қолданылады.

Windows операциялық жүйесі графикалық жүйе болғандықтан мұнда

негізгі объектілерді, яғни бума мен файлды белгілеу үшін арнаулы белгі-

таңбалар (значки) қолданылады. Файлдардың әрбір типіне сәйкес белгілері

болады, сондай-ақ жарлықтардың да өзіне тән бағыттауышы (стрелкасы) бар

белгісі болады.

Windows операциялық жүйесіндегі графикалық интерфейстің негізі – бұл

жақсы ойлап табылған және өте тиімді жұмыс жасауға мүмкіндік беретін

деп те, объектілердің жұмыс аумағы деп те қарастыруға болады. Windows

операциялық жүйесінде терезенің: қосымша терезесі, құжат терезесі, сұхбат

терезесі, белгі (значок) – терезе және т.б. түрлері кездеседі.

бумалары мен файлдары, жарлықтары және тағы да басқа жүйені басқару

элементтері орналасатын жоғары деңгейдегі объектісі (немесе бума). Windows

операциялық жүйесі іске қосылғанда бірден жұмыс үстелінің терезесі ашылады.

және қолданушының жасап жатырған тапсырмаларын уақытша қоя тұруына

арналған Windows операциялық жүйесінің негізгі басқару элементтерінің бірі.

Файлдық жүйе – дискідегі файлдардың орналасуына және олармен

жұмыс жасауды басқаруға арналған операциялық жүйенің құрамды бір бөлігі:

 Файлдық жүйе бойынша іздеу

 Қосымшаларды іске қосу және құжаттарды ашу

 бумалар құру

 Бумалар мен файлдардың орнын ауыстыру

 Бумалар мен файлдарды өшіру

 Бумалар мен файлдардың атын өзгерту

 Жарлықтар құру

 бумалар мен файлдарды көшіру

Сілтеуіш (Проводник) файлдық жүйеден ке-келген объектіні іздеуге

және олармен басқа да әрекеттерді орындауға арналған операциялық жүйенің

қызметші программасы.

Алмасу буфері – операциялық жүйе жұмысы кезінде қосымшалар мен

құжаттар арасындағы мәлімет алмастыруды қаматамасыз етуге прналған жедел

жадының арнаулы бөлігі.

Стандарт қосымшаларға Windows операциялық жүйесінің құрамындағы,

қолданушыға ең қажет, қарапайым қызмет түрлерін (қарапайым мәтіндік құжат

даярлау, суреттер салу, сақтау, баспаға шығару математикалық қарапайым

есептеулер жүргізу және т.б.) көрсететін келесі қосымшалар немесе

программалар жатады:

1. Мәтіндік редактор WordPad 3. Графиктік редактор Paint

2.Блокнот 4.Калькулятор

 Шерту

 Оң жақ батырмасын шерту

 жылжыту немесе тасымалдау

 созу немесе ұзарту

1 – жаттығу. Жұмыс үстелін баптау.

1. Жұмыс үстелінің параметрлерін өзгертіңіз. (фон, заставка, безендіру)

2. ПускПрограммы Стандартные әрекеттерін пайдаланып кез-келген

екі стандарт қосымшаны іске қосыңыз. Екі қосымшаның да терезесін

экранның көлеміндей қылып ұлғайтып көріңіз, бастапқы қалпына келтіріңіз,

каскад түрінде, солға, оңға, жоғары, төмен орналастырыңыз.

3. Бір терезені жабыңыз, ал екінші терезенің өлшемдерін тышқанның

көмегімен өзгертіңіз.

4. Қосымша терезені жабыңыз.

5. Дискіде орналасқан қосымшалардың бірін іске қосыңыз. Осы қосымша

үшін жарлық құрыңыз және оны жұмыс үстеліне орналастырыңыз. Құрған

жарлығыңызды пайдаланып қосымшаны іске қосыңыз.

6. Қосымшаны немесе программаны Программы мәзіріне орналастырыңыз

Осы мәзірді пайдаланып қосымшаны іске қосыңыз. Қосымшаны жабыңыз.

7. Windows-тың анықтамалық жүйесінен мына үш терминді: мультимедиа,

ретімен Блокнот стандарт қосымшасын пайдалана отырып Справка.txt

файлына көшіріңіз.

2-жаттығу. Сілтеуіш программасымен жұмыс.

1. Сілтеуіш қосымшасын немесе программасын іске қосыңыз.

2. Сілтеуіш қосымшасының терезесіндегі мәзірдің командаларымен

танысыңыз.

3. Сілтеуіш қосымшасының терезесіндегі панельдердің көмегімен

дискілердің мазмұнын қараңыз, қасиеттерімен танысыңыз.

4. Ағымдағы жұмысшы дискінің түпкі каталогында бума құрыңыз, оған ат

ретінде өз фамилияңызды беріңіз.

5. Құрған бумаңыздың көшірмесін Жұмыс үстеліне бірнеше тәсілді

пайдаланып орналастырып көріңіз.

6. Справка.txt құжатыңызды түпкі каталогтағы өз бумаңызға көшіріңіз.

7. Жұмыс үстеліндегі бумаңыздың атын өзгертіңіз.

8. Жұмыс үстеліндегі аты өзгертілген буманы диск түпкі каталогына апарып

орналастырыңыз.

9. Справка.txt құжатты аты өзгерген бумаға көшіріңіз.

10. Аты өзгерген буманы жойыңыз.

11. Дискі түпкі каталогындағы doc(*.doc) кеңеймелі файлдарды іздеңіз.

Өзіндік жұмыс тапсырмалары:

I-тапсырма. Справка.txt файлын мына түрде орналастырыңыз.

1.C:\Работа2\Р2\Справка.txt

2. C:\Работа1\Р2\Справка.txt

3. C:\Работа2\Р11\Справка.txt

4. C:\Работа1\Справка.txt

1) ДЭЕМ үшін операциялық жүйе қандай қызмет атқарады?

2) Windows операциялық жүйесіндегі негізгі объектілер қалай аталады?

3) Объектілермен жұмыс істеудің негігі ережелерін көрсетіңіз.

4) Терезелердің түрлерін атаңыз. Тереземен жұмыс істеу ережелері

қандай?

6) Қолданбалы стандарт қосымшаларды (программаларды) атаңыз.

1. MS DOS операциялық жүйесін жүктеу әдістерінің бірін таңда:

 Пуск – Программы – Стандартные – Командная строка

 Пуск – Программы – Сеанс MS DOS

2. С:\ дискісіне көшу үшін мына команданы орында:

 cd \

3. Каталог құру. Ол үшін алдымен орындалуға тиісті команда жазылады,

содан кейін каталогтың аты жазылады. Ескерту: каталогтың аты 8

символдан аспау керек. Каталог құру үшін md командасы қолданылады.

Сонда, С:\ дискісінде KURS атты каталог құру үшін келесі командалар

жазылады (С:\> жазуынан кейін):

С:\>md KURS 

4. Каталогты ауыстыру (көшу) үшін сd командасы пайдаланылады. KURS

каталогына ауысу үшін төмендегідей жазылады:

С:\>сd KURS 

Сонда мына түрге енеді: С:\KURS>

5. Мәтіндік файл құру үшін copy con командасы қолданылады. KURS

каталогының ішінен gruppa.txt мәтіндік файлын құру үшін:

 С:\KURS>copy con gruppa.txt 

 Келесі жолда курсор пайда болады, пернетақтадан топтағы

студенттердің тізімін тереміз.

 Сtrl+Z пернелерін және содан соң  клавишасын басу арқылы мәтінді

сақтаймыз.

6. Каталог мазмұнын қарау үшін dir командасы арналған. Мысалы, KURS

каталогының мазмұнын қарау үшін:

С:\KURS> dir 

Экранға KURS каталогының мазмұны шығады, онда gruppa.txt мәтіндік

файлы бар екендігін көреміз.

7. Мәтіндік файл мазмұнын қарау үшін type командасы қолданылады.

Мысалы, gruppa.txt файлының мазмұнын қарау үшін келесі команданы

орындаймыз:

С:\KURS> type gruppa.txt

8. Каталогтың және файлдың атын өзгерту үшін ren командасы

падаланылады. Мысалы, gruppa.txt файлының атын еko.txt деп өзгерту

үшін ren командасынан кейін өзгертілетін файл аты, содан кейін жаңа аты

жазылады, яғни:

С:\KURS> ren gruppa.txt еko.txt

Файл атының өзгергендігін файл орналасқан каталогтың (KURS)

мазмұнын қарау арқылы байқауға болады.

9. Каталогтың және файлдың көшірмесін алу үшін copy командасы

қолданылады.

атауымен алу үшін:

С:\KURS> copy еko.txt gmk.txt

KURS каталогының мазмұнын қарап, онда екі файл бар екендігіне көз

жеткізіңіз.

10.Файлдарды жою үшін del командасын пайдаланамыз.

 Біртіндеп жою үшін del командасынан кейін өшірілетін текстік файлдың

атын жазу керек, мысалы:

С:\KURS> del gmk.txt 

 Кеңеймелері txt болатын барлық файлдарды жою үшін *.txt шаблонын

пайдаланамыз, яғни

С:\KURS> del *.txt 

11.Бос каталогты жою үшін rd командасы қолданылды. KURS каталогын

жою үшін осы каталог орналасқан каталогқа (С:\) көшу керек, яғни

келесілерді орындаймыз:

 С:\KURS> сd.. 

 С:\> rd KURS 

12.MS DOS операциялық жүйесінен шығу үшін exit командасын

пайдаланамыз.

1. АNAR атты каталог құру.

2. АNAR каталогына көшу.

3. АNAR каталогының ішінен ASAR каталогын құру.

4. АNAR каталогының ішінен zhanna.txt мәтіндік файлын құру.

5. АNAR каталогының мазмұнын қарау.

6. zhanna.txt мәтіндік файлының көшірмесін осы каталогта алу.

7. zhanna.txt мәтіндік файлының мазмұнын қарау.

8. ASAR каталогының атын өзгерту.

9. Құрылған файлдар мен каталогтарды жою.

10.MS DOS операциялық жүйесінен шығу

Практикалық сабақ №3

Сабақтың тақырыбы: Ақпаратты архивтеу әдістерімен

программалары.

Компьютерлік вирусқа тексеру.

Мақсаты: Дискілермен жұмыс жасай білуге үйрету, дискіні форматтау,

диск бетіндегі физикалық ақауларды тексеру, дискіні, бумалар мен

файлдарды вирусқа тексеру, архивтеу программаларын пайдалана білу

дағдыларын қалыптастыру.

дикіге мәліметтер мен программаларды жазатындай, оқитындай және т.б.

әрекеттерді орындайтындай жағдайға келтіру үшін оның бетін саны шектеулі

секторларға, жолдарға бөлу, яғни дискінің бетін жұмысқа даярлау.

көмегімен дискінің файлдық жүйесіндегі қателерді, секторлардағы ақауларды

табуды және оларды жөндеуді білдіреді.

Дискіні дефрагментациялау стандарт қызметші программа

(Дефрагментация диска) арқылы, компьютер жұмысының өнімділігін

арттыру үшін, бір дискі көлемінде шашырай орналасқан файлдың бөліктерін

бір - біріне жақын облыстарға жылжытып, дискідегі үзік-үзік орналасқан бос

облыстарды жоюды қамтиды.

Архивтеу программалары – көлемі үлкен файлдарды сығып, көлемін

кішірейтіп архивке орналастыруды білдіреді. Бұл тәсілдің файлдарды

сақтаушы құрылғыларға көшіруде, желі арқылы тасымалдауда өте маңызды

практикалық мәні бар. Файлдарды архивтеу үшін және архивтелген файлды

қайтадан қалпына келтіру үшін арнай архивтеу программалары

қолданылады. Кең тараған архивтеу программаларына WINZIP, ARJ,

WINRAR және т.б. программалары жатады. Файлды архивтеуде қандай

программа қолданылса, оны қалпына келтіруде дәл сол программа

қолданылуы қажет.

Компьютерлік вирустар – бұл дискідегі мәліметтердің бұзылуына,

соның нәтижесінде компьютер жұмысында түрлі ақаулардың болуына

себебін тигізетін, шағын көлемдегі файл түрінде болатын, арнайы жазылған

компьютерлік программалар. Қазіргі ақпараттық технологиялар

индустриясында вирустық программалардан қорғану маңызды міселелердің

бірі. Компьютерді вирустық программалардан қорғау үшін арнайы

антивирустық программалар деп аталатын программалар қолданылады.

Олардың қызметі – компьютерлік вирустарды ұстап алу, іздеп тауып алу,

жою, т.б. және олардың қызметі үнемі жетілдіріліп отырады. Кең тараған

антивирустық программаларға Doctor Web, AVP, Norton Antivirus жатады.

1. Дискетаны салыңыз, әрі қарай

 Проводник программасын немесе Мой компьютер бумасын

пайдаланып Диск 3,5(А) белгісін тауып, белгілеп алыңыз.

 Жоғары мәзірдегі Файл

 Форматировать командасын немесе

контекстік мәзірдегі (тышқанның оң жақ батырмасын шерту арқылы

шақырылатын мәзір)

 Форматировать командасын орындаңыз.

 Пайда болған терезеде өзіңізге қажет шарттарды (мысалы,

форматтаудың түрі Полное немесе Быстрое) қабылдаңыз да,

орындауға жіберіңіз.

2.Дискіге бірнеше объектілерді (бумалар, файлдар) көшіріңіз.

3. Дискідегі бос орынды қараңыз., ол үшін

 Тышқанның көрсеткішін Диск 3,5 (А) белгісіне апарыңыз. Сол кезде

экранда дискінің көлемі және ондағы бос орынның көлемі туралы

мәлімет шығады немесе

 Диск 3,5 (А) дискісінің контекстік мәзіріндегі Свойства командасын

орындау керек.

1. Өз бумаңызда Архив1 деп аталатын бума құрыңыз.

2. Құрылған Архив1 бумасына архивтеуге қажет файлдарыңызды,

бумаларыңызды орналастырыңыз. Архив1 бумасының көлемін тексеріңіз,

жазып алыңыз.

3. Құрылған Архив1 бумасының белгісінде тышқанның оң жақ

батырмасына шертіңіз және пайда болған контекстік мәзірден Добавить в

архив командасын орындаңыз.

4. Архивтеу параметрлерін көрсетіңіз (архивтің аты Doc.zip)

5. Архивтелген буманың көлемін жазып алған бастапқы бума көлемі мен

салыстырыңыз.

6. Өз бумаңызда Архив2 деп аталатын жаңа бума құрыңыз.

7. Doc.zip архивінен *.doc кеңеймелі файлдарды алып Архив2 бумасына

орналастырыңыз, ол үшін

 Архивтелген бума белгісіне екі рет шертіңіз де, пайда болған

терезедегі (архиватор терезесі) саймандар панелінен Найти

командасын орындаңыз.

 Искать командасының терезесіне ізделінді файлдың аты немесе

шаблоны (кеңеймесімен қоса) жазылады да орындауға жіберіледі.

 Результаты поиска терезесіндегі шыққан файлдардың бәрін

белгілеңіз және Извлечь в командасын орындаңыз.

 Пайда олған терезеде қалпына келтірілген файлдар барып

орналасатын Архив2 бумасының маршруты көрсетіледі және ОК

орындалады.

1. Архив2 бумасын дискетаға көшіріңіз.

1. Дискетаның (Диск 3,5(А)) жұмыстық бетін тексеру. Ол үшін:

 Мой компьютер терезесінен Диск 3,5(А) белгілеп алынады.

 Осы терезенің Файл мәзірінен немесе контекстік мәзірден Свойства

командасы орындалады.

 Пайда болған терезедегі Сервис жапсырмасының тобындағы

орындалады.

 Параметры проверки диска тобындағы Проверить и восстоновить

поврежденные сектора тұсына тышқанмен шертіп белгі қойыңыз,

орындауға жіберіңіз.

4-жаттығу. Дискетаны вирусқа тексеру.

1. Дискетаны салыңыз.

2. Диск 3,5 (А) үшін ашылған контекстік мәзірден антивирустық

программаны (Kaspersky AntiVir) іске қосыңыз.

3. Келесі дискетаны вирусқа тексеріп көріңіз.

Өзіндік жұмыс тапсырмалары:

(Тапсырманы орындауға қажетті мәліметтер нұсқалар бойынша төменде

берілген

1 – кестеден алынады.)

1. Жұмыс үстелінде ... бума құрыңыз (көп нүкте орнына сәйкес бума атын

кестеден аласыз, 1-тапсырма)

2. Құрылған бумаға архивтелетін ... кеңеймелі файлдарды орналастырыңыз

(2-тапсырма)

3. ... ZIP архивін құрыңыз. (3-тапсырма)

4. Архивтік буманы дискетаға көшіріңіз.

5. Зертханалық жұмыс тақырыбын, дискілермен, бумалармен, файлдармен

жасалған жұмыстардың алгоритмін, жиі қолданылатын амалдарға сәйкес

Windows жүйесіндегі жедел пернелер комбинацияларын дәптерге жазыңыз.

1-кесте

№

1-тапсырма 2-тапсырма 3-тапсырма

2 Документы *.doc Архив2

3 Рисунки *.bmp Архив3

4 Таблицы *.xls Архив4

5 Сайт *.html Архив5

Бақылау сұрақтары:

1.Дискіні форматтау не үшін қажет?

2.Дискіні дефрагментациялау не үшін қолданылады?

3.Компьютерлік вирус деген не?

4.Архивтеу не үшін қажет?

5.Жиі қолданылатын архивтеу программалары қандай?

жұмыс жасай білу дағдыларын қалыптастыру.

Мәліметтерді компьютерде кестелер түрінде ұйымдастыруға және

өңдеуге арналған программалар кестелік процессор немесе электронды

кестелер деп аталады. Бұл электрондық кестелердің артықшылығы –

мәліметтерді өңдеуді, сұрыптауды, есептеуді автоматты түрде жүзеге асыра

алады, әртүрлі ұяшықтарды орналасқан мәліметтерді түрліше формулалар

көмегімен байланыстыра алады және т.б.

EXCEL программасында құжат болып, .xls кеңеймесі бар файл

есептеледі.Бұл файлды EXCEL-де жұмыс кітабы деп атайды. Жұмыс кітабы

жұмыстық беттерден тұрады. Әрбір жұмыстық бет электрондық кесте

түрінде қарастрылады да, онда 65536 жол және 256 баған болады. Жолдар

мен бағандардың қиылысуынан кестенің негізгі құрылымдық элементі

ұяшық пайда болады. Кестедегі әрбір ұяшықтың адресі болады және ол

ұяшық орналасқан баған мен жолдың атауларының бірігуінен тұрады

(мысалы, А5, В6, С7, т.б.).

Кестедегі қатар орналасқан бірнеше ұяшықтың бірігуінен пайда

болатын тіктөртбұрышты облысты диапазон деп атау келісілген.

Диапозонның адресі тіктөртбұрышты облыстың сол жақ жоғарғы жағында

орналасқан шеткі ұяшық пен оң жақ төменгі шеткі ұяшықтың адрестері

арқылы анықталады, ұяшықтар адрестерінің арасына қос нүкте белгісі

қойылады (мысалы, А1:С6). EXCEL программасында ұяшықтарға

мәліметтерді теру арқылы немесе бірнеше әдістерді пайдаланып,

автоматты түрде жазуға болады. Оны мына түрде жүргізуге болады:

1.Қатар орналасқан екі ұяшыққа прогрессияның алғашқы екі мүшесі

жазылады.

2. Мәлімет жазылған диапозон немесе екі ұяшық белгіленеді.

3.Тышқан көрсеткішін белгіленген диапазон облыстың оң жақ төменгі

бұрышына апарсаңыз көрсеткіш қара түсті «қосу белгісіне» (+) өзгереді, бұл

белгіні толтыру маркері деп атайды. Әрі қарай толтыру маркерін

тышқанның батырмасын басып отырып, қажет ұяшыққа дейін соза бересіз.

Жұмыстық беттермен жасалатын әрекеттер.

1. Жұмыстық беттің атын өзгерту: жұмыстық бетке сәйкес жарлықтың

атына екі рет шертіледі немесе сол жарлықтың контекстік мәзіріндегі

Переименовать командасы орындалады да жаңа ат жазылады;

жұмыстық бетті жою: ПравкаУдалить листь немесе бетке сәйкес жарлық

контекстік мәзіріндегі Удалить командалары арқылы жүзеге асырылады.

2.Беттің орнын ауыстыру немесе көшіру:

ПравкаПереместить/Скопировать лист немесе бетке сәйкес жарлық

контекстік мәзіріндегі Переместить/Скопировать листь командаларының

бірі арқылы жүзеге асырылады; көшіруді орындау үшін

Переместить/скопировать листь терезесіндегі Создавать копию бөлімі іске

қосулы болу керек;

3.Бет қосу: алдына жаңадан қосылатын бет орналасатын, жұмыстық бет

жарлығына шертілгенде шығатын контекстік мәзірден Добавить командасы

орындалады да, пайда болған Вставка диалогтық терезесінен Листь белгісі

таңдалынып, ОК басылады.

енгізу міндетті түрде “=” белгісінен басталады, ал енгізуді аяқтау Enter

пернесін басумен бітеді. Формула жазудың мысалы: =2*5^3+4 немесе

=A1+cos(5.2)

Ұзақ формулаларды жазуда программа терезесіндегі формулалар жолы

деп аталатын жол ұяшықпен салыстырғанда қолайлырақ болады.

Жаттығу жұмыстары: Салық түрлерін, сыйақыны және т.б. ескере отырып,

айлық жалақыны есептеу. MS EXCEL программасын іске қосыңыз. Жаңа

құжат немесе жұмыс кітабын ашыңыз, құжатыңызды Практика2.xls деген

атпен сақтаңыз.

1. Жұмыстық беттің атын (Лист1) Тапсырма1 деп өзгертіңіз.

2. Төменде берілген мәліметтерді кестеге енгізіңіз.

3. Кестені суреттегідей түрге келтіріңіз.

4. Бірнеше ұяшықтарды біріктіру үшін оларды белгілеп алып,

батырмасы шертіледі, немесе ФорматЯчейки командасы

орындалады.

5. Тұрақты окладтың 5% есептеу үшін D3 ұяшығы белгіленеді де, оған