Республикасының

Қолданылатын әдебиеттер тізімі

жүктеу 3,66 Mb.

бет	2/12
Дата	20.05.2018
өлшемі	3,66 Mb.
	#14641

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 12

Дәріс №1.Өзін-өзі тексеру тесттері
Дәріс №2. Басқарудағы жүйелілік көзқарас, басқару функциялары мен құрылымы

Қолданылатын әдебиеттер тізімі.

1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007

2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007

3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011

Дәріс №1.Өзін-өзі тексеру тесттері

1.Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.

A. барлық жауаптары дұрыс;

B. объективті негізделген болуы;

C. әлеуметтік сипатта болуы;

D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;

E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.

2. Шопенгауэр келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: «Бұл аңның танауына тағатын адамның эгоизмі:

A. Саясат туралы;

B. Экономика туралы;

C. Мемлекет туралы;

D. Заңдылық туралы;

E. Қоғам туралы.

3. Ежелгі рим ғалымы және мемлекеттің қалаушысы Цицерон келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: «Бұл халықтың байлығы, ал халық ол қоғамдық мүдде және құқық бойынша бір бірімен байланысты көптеген адамдардың бірігуі»:

A. Мемлекет туралы;

B. Экономика туралы;

C. Саясат туралы;

D. Заңдылық туралы;

E. Қоғам туралы.

4.Кез келген мемлекетті сипаттайтын белгісін айтыңыз:

A. Тәуелсіздігі;

B. Шекарамен шектелген аймағы;

C. Азаматтық қоғам;

D. Материалды атрибуттары (армия, полиция, разведка);

E. Жоғарыдағының белгілерінің барлығы.

5.Мемлекеттің пайда болу теориясының бұл мағынасы оны жақтаушылар тек қана мемлекеттің және құқықтың құдайдан шыққан деген, олар құқықтық мемлекеттік үкіметті мәңгілік деп түсінген:

A. Патриархалды теория;

B. Теологикалық(теократикалық) теория;

C. Мемлекеттің келісім шарт теориясы;

D. Билеп алу теориясы;

E. Әлеуметтік-экономикалық теория.

Дәріс №2. Басқарудағы жүйелілік көзқарас, басқару функциялары мен құрылымы

Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізі

1. Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі

Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мәселе мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект қатынастарын түсінуге және объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Бұл мәселеде ешқандай проблема жоқ тәрізді: басқару субъектісі - мемлекет, ал объектісі - қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет (өйткені мемлекет үғымына әр түрлі анықтама беруге болады): субъект ретінде біз мемлекетті немесе адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды. Соңғысын, яғни саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару субъектісі ретінде қарастырамыз.

Жалпы, «кім басқаруға тиіс» деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл сұрақты ертедегі грек философы Платон қойған. Демократияны жақтаушылар халық басқаруға тиіс деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан өткен элитаны басқару субъектісі деп білді. Авторитарлық режимді қорғаушылар мемлекет пен қоғамды тандаулы тұлғалар — көсемдер мен лидерлер басқару керек деп есептейді.

Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес. Сондықтан саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек. Оларды ажырату шарттары мынадай: мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай.

Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға катысатын субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың көрнекті өкілдері, еңбек үжымдары, қоғамдық-саяси ұйымдар және тағы басқа қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы маңызды саяси мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысады. Билік құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум - осындай шешім қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады.

Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырып, олар әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын ұйымдастырады және бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік басқару субъектілері болып табылады.

Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша, 2) билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне карай, 3)қызмет саласына қарай, 4) басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, 5) құрамына қарай бөлінеді.

Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың зандарды әзірлеуі мен қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарын формальды реттеуші. Зандардың әрекетгілігі оның орындалуында. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді. Мысалы :Үкімет зандарды орындауға, сонымен қатар накты, қоғамдық маңызды қызмет түрлерін жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын ұйымдастыруға және бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси жетекшілік ететін органдар кіреді.

Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.

Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. Олардың өзара қарым-қатынастары қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни билік жүргізу мен басқару әрекеттерін жүзеге асыруға қатысты құқықтары мен қызметтеріне байланысты анықталады.

Қызмет саласына қарай — экономиканы, әлеуметтік саланы, мәдени өмірді, әскери қызметті, халықаралық істерді басқаруды жүзеге асыратын аталған үш деңгей субъектілері.

Басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай: саяси басшылық, әкімшілік-мемлекеттік, экономикалық және тағы басқа болып бөлінеді.

Құрамына қарай: ұжымдық (мысалы,заң шығарушы билік органы) және жеке (басқарушы түлғалар) субъектілер болып бөлінеді.

Мемлекеттік басқару субъектілерінің қызметі бірнеше белгілермен сипатталады: а) заңмен реттеледі,ресми рұқсат етілген әдістермен жүзеге асады; ә) атқаратын қызметтерінің сипатына сай болып табылатын белгілі қызмет түріне құқығы бар; б)субъектілер мемлекет алдында жауапты, қандай да бір күштердің әсерінен тәуелсіз.

Формальды ережелерден тыс ірі қаржы-өнеркәсіптік капиталдың, әскери-өнеркәсіп кешенінің, саяси элитаның мүдделерін білдіретін лоббистік топтар (заң шығарушы институттардың жанында) жұмыс істейді. Мысалы, АКШ-да конституциялық билік пен басқару органдарынан басқа үш негізгі конституциялық емес: саяси, экономикалық және әскери билік институттары бар. Осы институттардың жетекшілері мемлекеттік билік жүйесінде әміршілдік-стратегиялық қызмет атқарады. Сонымен бірге теледидар мен радионың, жалпы бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін атап өткен жөн.

Лауазымды қызмет субъектісі- мемлекеттік қызметтің лауазымды тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару лауазымды тұлғалары. Олар мемлекеттік шешімдерді әзірлеуге, қабылдауға және орындауға жауапты. Мемлекеттік билік органдары мен лауазымды тұлғаларын субъект ретінде бөлу ел Конституциясында көрсетілген. Лауазымды тұлғалар бір жағынан мемлекеттік басқарудың біріңғай субъектілеріне кіреді, ал екінші жағынан оның функциясы айрықша болғандықтан жеке, бөлек субъект ретінде бөлінеді. Онда билік жүргізу мен басқару өкілеттігі ұштастырылған - мемлекеттік орган өкілеттігі мен жеке кәсіпқойлық аспектісі және ұжымдық орган қызметінің нәтижесіне жеке басының жауапкершілігі.

Саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі және лауазымды қызмет субъектілерінің сипатталған айырмашылықтары салыстырмалы. Мемлекеттік билік пен басқару жүйесінде олардың рөлдері жекелеген аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға болады. Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық жиындарының, әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет жасайтын саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген жағдайда табысты атқара алады. Мемлекеттік аппарат қызметтерін халық жиындары қалай қабылдап жатқанын үнемі бақылап отырғанда, басқарылатындардың талап-тілектері мен үміттері басқарушылардың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келген жағдайда ғана тиімді жұмыс істей алады. Олар саясат субъектілерінің қолдауына сүйенсе, олардың тәжірибелері мен ой-пікірлерін қабылдап және қолданса, қалың көпшіліктің ұтымды ұсыныстарын басқару шешімдерін дайындағанда ескерсе жоспарланған нәтижелерге қол жеткізеді. Өз кезегінде кез қелген лауазымды тұлғаның бір-жағынан, мемлекеттік орган анықтап берген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етуі, екінші жағынан мемлекет пен қоғам мүдделеріне қызмет етуі өзінің функциясын жүзеге асыруының кепілі болып табылады. Осы талаптарды ұштастыра отырып іс жүзінде орындау әркімнің қолынан келе бермейтін жағдай.

Мемлекеттік басқару субъектілері ұжымдық немесе жеке болсын өзінің анықтамасына сәйкес келетін қасиеттерді бойына жинақтаған кезде ғана ол басқару субъектісі болып табылады. Бұл қасиеттерді келесі топтарға жіктеуге болады :дамыған саяси және құқықтық сана мен дара сана; мемлекеттік басқару және қазіргі заманғы менеджменттің теориясы мен практикасын білу; ұйымдастырушылық қабілет; әлеуметтік өмірге белсене араласу мен басқару ісін жүзеге асыра алатын тәжірибенің болуы. Осы аталғандардың бәрі кәсіптік қасиеттер болып табылады. Мемлекеттік басқару субъектісі үшін басқару процесінің бағыты мен мазмұнын, сондай-ақ оның қоғам үшін саяси және басқа салдарларын анықтайтын ұлттық-мемлекеттік мүдделер мен мақсаттарды түсіне білу үлкен мәнге ие. Субъектілердің басқару ісіндегі қызметтері ұтымды болуы үшін ол құқықтық жағынан қамтамасыз етілуі, заңмен белгіленген нормаларға сәйкес болуы керек. Бұл шенеуніктердің өздеріне талап қоя білуін — заңға жаңа көзқарас қалыптастыруын білдіреді. Мемлекеттік басқарудың ғылыми негізделуі мемлекеттік қызметкерлердің оның теориясы мен практикасын білуі мен өз білімдерін қызмет барысында колдана алуына байланысты. Эмпирикалық тәжірибе мен қисынды ой басқарудың тек дәстүрлі түріне ғана негіз болса да, ұтымды басқаруға негіз бола алмайды. Мемлекеттік басқарудың тиімді субъектісі деп басқарушыларға тек биліктің күшімен емес, өзінің беделімен, белсенділігімен, мемлекеттік орган шешетін мақсаттар мен міндеттердің маңыздылығы және тартымдылығымен әсер ететін үжымдық және жеке жетекшіні айтамыз. Егер басқарушылық іс-әрекеттің мақсаттары мен бағдарламалары басқарылатындарға түсініксіз болса, олардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерінен туындамаса, онда оны ұтымды басқару деп айту қиын. Жоғарыда аталған мемлекеттік басқару субъектілеріне тән қасиеттердің қалыптасуы және іскерлік белсенділігі ынталандыруларға байланысты. Осыған орай М.Вебер мемлекеттік аппаратты іс-әрекет етуге ынталандыратын материалдық мүдде мен әлеуметтік құрмет деп айтқан. Алайда, басқарушылардың қызмет аткаруына түрткі болатын негізгі себептер мұнымен шектелмейді. Оған жеке муддемен қоғамдық мүдделердің қабысуы, халықтың белсенділік танытуының көптеген саяси-әлеуметтік себептері кіреді.

Мемлекеттік басқару объектісі де терең талдауды қажет ететін проблема.Объектінің шегін анықтау- пікірталас тудыратын мәселе болып табылады. Басқаша айтқанда, мемлекеттің басқарушылық ықпалы бүкіл қоғамға тарай ма, оның белгілі бір шегі бар ма? деген сұрақ туындайды. Классикалық либерализм ұстанымы бойынша мемлекеттік басқару объектісінің шеңбері шектеулі. Ол мемлекеттік саяси сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани сферадан, азаматтардың мемлекеттік емес бірлестіктерінен бөліп қарайды. Либералдар демократияның дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес сферасы кеңейеді және мемлекеттің адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер ету кеңістігі азаяды деп санайды.

Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекеттік басқару объектісі қоғамдық өмірдің саяси-құқықтық сферасымен шектеледі.

Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы- этатизм тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік баскару барлық коғамға таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм мәні - қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы мәселелерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.

Кейбір теоретиктердің пайымдауынша әміршілдік-әкімшілік жүйеде мемлекет халықтан талап етті, бақылады, концлагерлер мен абақтыларға отырғызды, тыйым салды және тағы басқа да қалың көпшілікке қарсы бағытталған іс-әрекеттер жасады.Тоталитарлық жүйеде мемлекет әрқашанда қоғамнан басым болды, ал қоғам өз кезегінде мемлекетке мүлтіксіз бағынды. Осының нәтижесінде халық мемлекетті адамдардан оқшау тұратын және тәуелсіз болатын билік жүргізу машинасы деп түсінді.

Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің дамуы әлеуметтік субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына мемлекеттің реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын білдіреді. Бұл өз кезегінде нарық зандары толық және тиімді қолданылатындай мемлекет араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді.

2 Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізі

Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме түсінігін қарастырудан бастаған жон. Себебі ол тек ғылыми танымның жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық, саясаттану және басқа да жалпығылымдық қағидалардың жәе оларды негіздейтін теориялардың жиынтығы. Әдістеме бұл таным процесінің негізгі бастамасы және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен бірге іс жүзінде қолданылатын жалпытеориялық талаптардың жүйесі.

Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың ішінен жалпыфилософиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сиякты саяси-әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер дүниетанымдық негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр қырынан және әр алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да біршама объективті бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік тұжырымдамаларды өзара байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік береді.

Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік әдістеменің қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең болмағанда үш негізгі талаптардың орындалуын: біріншіден, мемлекетті әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық қызметін әлеуметтік басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды; екіншіден, мемлекеттік басқаруды объективті саналы (тиімді) қызмет ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің әр түрлі нысандарында, ұйымдық-басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық актілерде, орталық мемлекеттік билік пен партиялар, қоғамдық ұйымдар және тағы басқа мекемелер арасындағы нақты басқарушылық қатынастарда жузеге асатын қызмет ретінде түсінуді; үшіншіден, мемлекеттік басқаруға нақты-тарихи тұрғыдан теориялық талдау жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және мемлекеттік басқарудың нақты-тарихи ерекшелігін білдіреді.

Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда таптық мүдделер тобы орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды ұсынады. Мемлекеттік саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік- таптық жіктерінің артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін. Аталған жалпы философиялық диалектикалық-матеиралистік әдістеме жүйелік талдау әдістемесімен нақтыланады. Қоғамдық процестерді зерттеудің осы жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі «Капитал» еңбегінде алғаш рет қолданған болатын. Бұл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін тапты. Д.Истонның жүйелік үлгісі «жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда қолданылуын» білдіреді. Саяси ғылымға «саяси жүйе», «тұрақтылық», «тепе-тендік», «функция», «кері байланыс» және т.б. тәрізді жүйелер теориясының негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясындағы жүйелік әдіс — бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау.

Құрылымдық-функционалдьіқ әдіс те мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенің өмір сүруі мен кызмет етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.

Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау Н.Мысиннің айтуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдык аспект:а) осы жүйені құрайтын компонеттерді анықтау; э) осы компонетгердің занды байланыстарын анықтау. Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі механизмін сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін — жүйенің сыртқы ортамен арақатынасы зерттеу.

Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы жауап кайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады. Айталық, саяси жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір қоғамдық күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім қабылдау және іс-әрекет жасау — қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап қайтару болып табылады.

Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге бағытталған. Мемлекеттік — қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция субъектілерінің шиеленісті өзара карым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қа-лыптасуына негіз болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің диалектикалық әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мұндай тұжырымдама көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік процесті қақтығыстар тізбегі ретінде карастыратын неміс саясаткері Р.Дарендорф көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша, заңсыз құбылыс деп анықтап, «әлеуметтік тәртіп», әлеуметтік жүйенің тұрақтылығын зерттеуге бағытталған.

Берілген тұжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да (қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі компоненті де ынтымақтастық та, кақтығыс та әр уақытта бар.

Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды) да атап еткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құқықтық институттардың сипаты, олардың басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылык қатынастары туралы айтуға мүмкіндік береді.

Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу. Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын бірнеше ерекшеліктер бар.

Бірінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик) (тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) коғамның бір белігі болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда объективті ақиқат субъективті нысанда сипатталады.

Екінші ерекшелік. Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару теориясы қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде езінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің касиеттерін жалпы ортақ стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.

Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден, халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.

Үшінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздін мемлекеттің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде дамыту теорияның әлеуметтік функциясын субъективті,идеологиялық және саяси тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады. Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол теориялардың авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі нақты экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе туралы қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе соған ұқсас түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық образ объективті ақиқатты алмастырушы және үстемдік етуші билік құрылымдарының саясатын негіздеу құралы болып табылады. Теорияның тікелей қызметі мейлі ол экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер тобына қызмет ету емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның ішінде саяси жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші экономикалық субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде қабылдауына мүмкіндік беретін түсіндірмелік функция атқару керек.

Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным объектісі - елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде жатыр.

Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы бүгінгі жағдайын, белгісіз даму болашағын еткен кезеңге қарағанда түсіну және түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шакты танып-білу де күрделі процесс. Нақты өмірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми әдістері мен технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана әдістеме объективті акиқатты түсінуді қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік басқару қағидалары

Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды, элементтер арасындағы өзара байланысты білдірсді.; Соларға сәйкес мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан «бас тарту» бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін. Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек ең маңызды, басты, объективті, қажетті заңдылықтарын, қатынастары мен өзара байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін білдіру

Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап еткен жөн: бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне, қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы.

Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі: 1) жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу, кері байланыс,оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық, құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу); 2) қоғамның түрлі салаларында (экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани) және әр түрлі қоғамдық құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын жекелеген қағидалар; 3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялык жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық қағидалар.Бұл «жіктеу» соңғы емес. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару кағидалары жүйесінің көптеген түрі келтірілген, олар шектеулі емес. Сондықтан мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданылатын барлық қағидаларды қамту мүмкін емес. Осыған байланысты мемлекеттік басқару ісінде барынша маңызды болып табылатын қағидаларға ғана тоқталғанды жөн санаймыз.

Қоғам күрделі жүйе болып табылатындықтан басқарудың негізгі қағидасы ретінде жүйелілік қағидасын атауға болады. Қоршаған ортамен өзара әрекетінің сипатына қарай жүйелер жабық және ашық болады. Сол сияқты қоғам да жабық және ашық болуы мүмкін. Жабық қоғамда баскару объектісі мен субъектісі арасында кері байланыс үлкен мәнге ие болмайды. Мақсатқа жету үшін мұндай жүйенің дамуын басқару директивті басқару қағидасына сүйенеді. Мұның айқын мысалы кеңестік жоспарлы жүйе. Оның салдарының қандай болғаны белгілі. Нәтижесінде кеңестік диpeктивтi-жocпapлы экономика мейлінше тиімсіз болып шықты. Екінші түрі - ашык қоғам, дамудың қатаң белгіленген варианты тэн емес жэне мақсатқа жету қағидасы ретінде терминалдық басқару, яғни «қозғалысты» дамуды еркін бағдарламалау.

Қоғамның ашықтық деңгейі жоғары болған сайын, онда демократия орын алып, басқару объектісі мен субъектісі арасындағы кері байланыс қағидасы жоғары мәнге ие болады. Басқару субъектісі объектінің реакциясын дәл және уақытында білуі тиіс, өйткені ол соған сәйкес оперативті түрде басқарушылык шешімдерді қабылдайды. Кері байланыс мемлекетгік басқару аппаратының қызметкерлеріне қатысты бақылау функциясын орындайды деуге болады. ,Бүл қағидамен ақпараттык жеткіліктілік қағидасы тығыз байланысты. Қоғамда коммуникациялық процестердің пәрменділігі мен ақпаратгық ағымдардың көлемі барған сайын өсуде және соған орай жүйе элементтерінің (объект, субъект) байланысы күшейе түсуде. Бұл қағиданы дұрыс қолдану ақпаратты алушылар деңгейі жоғарылаған сайын оны ретке келтіруі тиіс. Яғни басқарудың қай деңгейі үшін қандай ақпарат қажет екендігін анықтап, ретке келтіру керек. Ондай болмаған жағдайда жоғары басқарушылық деңгейде артық ақпарат «жиналып» қалуы мүмкін.

Онтайлылык қағидасы (аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткізу) шығындар белгілі бір шектен шықпайтындай жеткілікті болуын блдіреді. Олай болмаса еңбек жағдайы төмендеп, заңдалық бұзылуы мүмкін. Сондықтан басқару оңтайлы болу үшін келесі шарттар орындалуы керек: басқарылатын объектіге функционалдық жағынан сәйкес келетін басқару оргагының болуы; басқару объектісінің жай-күйін шынайы бейнелейтін объективті ақпарат негізінде басқарушылық шешімдер қабылдау; қойылған міндеттерді шешу үшін ресурстардың мүмкіндігінше жеткілікті болуы; жолға қойылған жақсы кері байланыс механизімінің болуы.

Мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда демократизм қағидасына ерекше мән беріледі. Бұл қағиданың орнығуы халықтың биліктің бірден-бір бастауы және егеменді иесі өзі болып табылатындығын мойындату үшін және адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін күресінің нәтижесінде мүмкін болды. Демократия-мемлекеттік баскаруда халыктың билігін білдіреді. Бұл қоғам мен мемлекет және олардың құрамдас бөліктері арасында терең қарым-қатынас орнатуды талап ететін күрделі де көпқырлы қағида. Демократизм қағидасы басқарылатындардың (әлеуметтік топтардың, ұжымдардың, жеке тұлғалардың) мемлекетті және қоғамды басқаруға тікелей немесе сайланбалы органдар арқылы қатысу құкығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал мемлекет болса халықтың басқарушылық функциясын атқаруға тиісті ұйымдастырушылық, саяси және ма-териалдық-техникалық жағдай туғызады. Басқарылатындардың жобалар мен бағдарламаларды әзірлеуге және мемлекеттік шешімдерді бекітуге қатысуы тек қағаз, сөз жүзінде ғана емес, нақты болуы үшін, біріншіден, олардың тиісті ақпараттарға қол жеткізу мүмкіндігінің болуы; екіншіден, талқыланатын мәселелерге қатысты өз ойларын еркін білдіру мүмкіндігінің болуы; үшіншіден, қоғамның келісімі бойынша бекітілген ережелер шеңберінде билік пен басқару функциясының орындалуын қамтамасыз ететін жүйенің барлық деңгейіндегі басқарушылардың қызметіне бақылау орнату құралдарының болуы шарт; төртіншіден, басқарылатындар азаматтық билік функциясын атқару барысында мәжбүрлеудің кез келген нысанынан мемлекетпен қорғалуы тиіс.Сонымен бірге бұл қағида басқарушылардың шешім қабылдау" барысында көпшілік мүддесін ескеруін көздейді, халықтың қолдауына сүйенуді және қабылданған шешімдер үшін жауапты болуды талап етеді. Басқарушы субъектінің қызметі қоғам үшін ашық, айқын болуын ұйғарады, өйткені көпшіліктің бәрін білуге құқығы бар.

Аталған қағида мемлекеттік баскаруды толықтыру және қоғамдық процестерді реттеуді одан әрі өрбіту нысаны ретінде қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамытуды ұйғарады. Демократиялық мемлекет қоғамдық өмірдің барлық элементтері мен үрдістерін басқаруды және оларды тікелей өзінің бакылауына алуды мақсат тұтпайды. Өйткені қоғамдық өмір азаматтық қоғам шеңберінде әрекет етеді, оның институттарының функциясы болып табылады.

Демократизм қағидасы мемлекетгік басқарудың жариялылық қағидасымен үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның саяси өмірінің ажырамас элементі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің келесідей қызмет түрлерін қамтиды: басқарылатындарды қазіргі тандағы экономиканың, әлеуметтік сфераның, қоғамдық қатынастардьщ жағдайы, мемлекеттің сыртқы және ішкі саясаты туралы жан-жакты хабардар ету; барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар қызметін сипаттайтын ресми құжаттарды, аналитикалық есептерді, статистикалық мәліметтерді, социологиялық зерттеулер нәтижесін және басқа да материалдарды үнемі баспасөз бетінде жариялау; ұлттық және аймактық деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген саяси бағыттарды, сонымен қатар оларды жүзеге асыру жолдары мен әдістерін ашық талдау; басқарушы органдардың қызметіне ашық халықтарапынан бақылау жасау, бағдарламалар мен жоспарлардыц нәтижесін және салдарларын талдау мен бағалауға қоғам мүшелерін кеңінен тарту

Плюрализм қазіргі саяси режимдерге тән сипат. Плюрализм түсінігі мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнемі әрқилы, салыстырмалы, бәсекелес болатын әр түрлі өзара байланысты, сонымен қатар тәуелсіз әлеуметтік және саяси топтардың, партиялардың, ұйымдардың араласуын мойындауды білдіреді. Ол демократия элементі ретінде кез келген нысандағы монополияның болмауын қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік басқару теориясында плюрализм түсінігін онтологиялық және гносеологиялық-методологиялық аспектілерде қарастыруға болады. Онтологиялық аспект мемлекеттік басқару жүйесінде алуан түрлі және қарама-қарсы элементтердің, идеялар мен ұстанымдардың, мүдделер тобының көрініс беруі мен әрекет етуі. Ол методологиялық категория ретінде басқару жүйесін әр алуан билік пен басқару буындары шоғырланған, әр түрлі деңгейдегі басқару субъектілерінің үйлесімділік қағидасы негізінде тәуелсіз әрекет етуі ретінде қарастыратын көзқарасты сипаттайды. Бұл басқару мақсаттарын қалыптастыру, баламалы жобаларды тандау және шешім қабылдау, оларды жүзеге асыру құралдары мен әдістерін анықтау барысында басқарушылардың еркін пікірталасын негіздейтін ұстаным. Плюрализм-бірыңғай жүйе шеңберінде әр түрлі және баламалы құлщылықтардың, бас-қарушылар мен басқарылатындардың мінез-құлық үлгілерінің бәсекесін және жүзеге асуын ұйғаратын басқарушшлық мәдениет құрамындағы дүниетанымдық идея.

Сонымен бірге зандылық және қоғамның мойындауы, яғни мемлекеттік органдар құрылымының, олардың қызмет ету ережелерінің, нысандары мен әдістерінің және басқарылатындардың мінез-құлықтарының занды (легитимді) болуы да мемлекеттік басқарудың жалпы қағидаларына жатады. Заңдылық қағидасы заңдарды сақтау және орындау талабының жалпы міндеттілігін білдіреді. Мемлекеттік билік органдары және лауазымды тұлғалар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті. Мемлекеттік басқаруға қатысты бұл қағида заңның үстемдігін және Конституцияда бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуін, басқарушылық функциялардың зандар және заң актілері негізінде жүзеге асуын көздейді. Жүйенің құқықтық қамтамасыз етілуі және қоғамның қолдауына ие болуы - оның өміршеңдігіне, әрекеттілігіне кепілдік беретін негізгі фактор.

Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып табылады және барлық басқарушылық процестерде объективті зандалықтарды, қоғамдық күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Яғни қойылған мақсаттар мен оларға жету мүмкіндіктерінің шамалас болуы. Бұл қағида мемлекеттік басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын объектілердің сипатына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә)белгілі тарихи уақыт аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық мақсаттарға, б) басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в) жүйелі қоғамдық құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет ету мен даму заңдылықтарына байланыстылығын білдіреді.

Объективтілік қағидасы сонымен қатар мақсаттарды жүзеге асырумен, объективтік жағдайлармен және қоғамның субъективті факторымен байланысты болатын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, оның қызмет ету және даму зандылықтарының, қатынастарының өзара байланыстарының кең ауқымын бейнелейді. Әдетте табиғи және қоғамдық зандылықтардан субъективтік, волюнтаристік ауытқулар нәтижесінде бұл қағиданың басшылыққа алынбауы қоғам өмірін көптеген шығындарға алып келеді, оның күш-қуатын негізделмеген немесе теріс бағытқа бағыттайды, дамуына кедергі жасайды, мемлекеттік-басқарушылық ықпалдарды адамдардың оң қабылдай алмауын тудырады.

Аталған мемлекеттік басқару қағидаларын сипаттау күрделі интеллектуалдық мәселе болып табылады. Ал оларды тиімді қолдану теория жүзіндегі зандылықтарды мемлекеттік билік органдарының қызметтерінде нақты іске асыруына байланысты. Оның келесідей алғы шарттары бар: біріншіден, мемлекеттік басқару заңдылықтарын субъектіге қойылатын талаптарды, қоғамдық өзгерістерді ескере отырып, тұрақты әрі түбегейлі зерттеу; екіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын колдану механизмін үнемі жетілдіріп, теория мен практиканы сәйкестендіру; үшіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын қолдануды қамтамасыз ететін ынталандыру, кепілдік беру жүйесін Калыптастыру, яғни нормативтік жағынан қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқару қағидаларын тиімді қолдану үшін әрбір қағиданы жеке қолдану мәселесін, жекелеген қағидаларды ерекше қолдану шартын, тұастай қағидалар жүйесін жалпылай ортақ қолдану шартын айқындау қажет. Қағидалардың тиімділігі ең алдымен объекті мен субъекті арасындағы тәуелділікке байланысты. Мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары қағидалар жүйесінің талаптарына қаншалықты сай болса, мемлекеттік басқару нәтижелері де соншалықты әлеуметтік жағынан тиімді болады. Сондықтан мемлекеттік басқару қағидасын тиімді қолданудың басты шарты мемлекеттік басқару жүйелілігіне, ол арқылы қоғмдық өмірдің кешенділігіне және ұйымдастыру ісіне байланысты.

Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру тесттер

1. Саяси лауазымдарға төмендегілердің қайсысы жатады?

А. жауаптардың барлығы дұрыс;

B. ҚР Президент тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,

олардың орынбасарлары;

C. ҚР Парламентінің палаталары және олардың төрағалары тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары;

D. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік қызметшілер;

E. ҚР Жоғарғы Сотының қызметшілері, олардың орынбасарлары, орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар.

2. Басқару ақпараттарының негізгі көздері.

A. халықаралық ұйымдардың мәліметтері, заңдар, мемлекеттік органдардың жарлықтары мемлекеттік және қоғам қайраткерлерінің баяндамалары;

B. заң актілерінің нормалары, азаматтардың заңды мүдделерін, құқықтары мен бостандықтарын орындау оісөнінде мемлекеттік органдар алдында мәселе қоюы,жоғары мемлекеттік органдардың нұсцаулары, бақылау барысында анықталатын фактілер, қарым-қатынастар; күрделі мәселелер, қарама- қайшылықтар, төтенше жағдайлар;

C. статистикалық жылнамалар, халық санағының мәліметтері, coт шешімдері;

D. заң актілерінің нормалары, күрделі мәселелер, фактілер, қарым-қатынастар, әр түрлі отырыстардың хаттамалары;

E. бухгалтерлік, қаржылық актілер, қызметкерлер хабарламасы.

3. Мемлекеттік басқару субъектілері қандай белгілер бойынша бөлінеді?

A. барлық жауаптары дұрыс;

B. мемлекеттік билік түрі бойынша;

C. билік пен басқаруды ұйымдастыру денгейіне қарай;

D. қызмет саласына қарай, қүрамына қарай;

E. басқару субъектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай.

4.Мемлекеттік билікке қатысты және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай мемлекеттік басқару субъектісі қалай бөлінеді?

A. лауазымды қызмет субъектісі;

B. азаматтық құқықтық қатынас субъектісі, авторлық құқық субъектісі;

C. әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі, саясат субъектісі;

D. саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі; лауазымды қызмет субъектісі;

E. авторлық құқық субъектісі, әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі.

5. Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.

A. барлық жауаптары дұрыс;

B. объективті негізделген болуы;

C. әлеуметтік сипатта болуы;

D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;

E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.

жүктеу 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 12