Қолданылатын әдебиеттер тізімі

1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007

2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007

3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2011

1. 
   Мемлекеттік аймақтық саясатының мәні, мақсаты, міндеті, принциптері
   
2. 
   Аймақтық саясатты басқарудың ерекшеліктері
   
3. 
   Аймақтық саясаттың әлемдік тәжірбиесінің ерекшеліктері
   

1 Мемлекеттік аймақтық саясатының мәні, мақсаты, міндеті, принциптері

ҚР аймақтық саясатының мақсаты - халықтың өмір сүруіне тен мүмкіндік жасау және ұтымды аумақтық еңбек бөлігін және аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту принциптерін қалыптастыру негізінде әр аймақтың ресурс - өндірістік қуатың пайдалану.

• 
  аймақтардың шаруашылық дербестігін қамтамасыз ететін саяси, экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаты бар шаралар кешенін әзірлеу:
  

• 
  аумақтық приоритет мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық қағидаларына сәйкес белгілеу;
  
• 
  мемлекеттің жеке аудандарды іріктеп қолдауын экономикалық белсендікті мемлекеттік ынталандырумен үйлестіру;
  
• 
  аймақтық және жалпы республикалық тауар еңбек және капитал нарықтарының, институционалды және нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту;
  
• 
  шағын және орта шаруашылықтардың экономикасын дағдарыстан шығару және әлеуметтік - экономикалық дамуын жетелдету мақсатымен қолдау және қайта құру;
  
• 
  артта қалған ауылдар мен селоларды жаңарту үшін материалдық негіз әзірлеу;
  
• 
  экономиканың ұтымды құрылымын қалыптастыру, өндірістің аумақтың ұйымдастыруын жетілдіру;
  
• 
  өндірістік кешеннің ресурс мақсаты сәйкестігін қамтамасыз ету, аумақтардың экологиялық-экономикалық ғылыми - техникалық табиғи ресурстарың қалпына келтіру;
  
• 
  аймақтар бойынша халық өмірінің деңгейі мен сапасындағы айырмашылықтарды тенестіру, аймақтарды экономика мен әлеуметтік сападағы тоқырауды жою, әсіресе, аз дамыған аймақтарда[4].
  

• 
  мемлекет пен оның жеке аймақтары мүддерінің ұтымды үйлесуі;
  
• 
  аймақтардағы іс-әрекеттің мемлекеттің сыртқы саясаты және сыртқы экономикалық қызметінің негізгі принциптері үйлесімдігі;
  
• 
  шаруашылық жүргізетін субъектілердің тиімді аймақ аралық еңбек бөлісі мен өндірістің интеграция негізінде әрекет жасау;
  
• 
  аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы міндеттерін шешудегі аймақтардың экономикалық дербестігі, экономиканы реформалардың әлеуметтің нәтижелерін жұмсарту және осы мақсатқа қажет қаржы және өндірістік ресурстарды жұмылдыру;
  
• 
  аймақтарда тұратын халықты әлеуметтік нормативтер және кепілдіктермен қамтамасыз ету;
  
• 
  аймақтық органдардың тұрғын халық өмірінің деңгейі мен сапасы, минерал - шикізат, жер, су және басқа ресурстарды ұтымды пайдалану, өсімдік және жануарлар әлемін будандару үшін жауапкершілігін күшейту.
  

1. 
   Бірыңғай жалпы республикалық рыноктың Қазақстанның аймақтық нарықтарының шоғырланған жүйесі ретінде қызмет етуін қамтамасыз ету.
   
2. 
   Аса маңызды аумақтық приоритеттердің /артықшылық алатын салаларды/ негізін дәлелдеу, өндіргіш күштерді орналастырудың мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық жағдайларын ескере отырып ұтымды ету.
   
3. 
   Жалпы мемлекеттік және аймақ аралық байланыстар жүйесін құру барысында жалпы республикалық мүдделердің басым болуын қамтамасыз ету.
   
4. 
   Аймақтырдың алуан түрлі экономикалық мүмкіндіктерін, аумақтың еңбек бөлігі және аймақтардың экономикалық кооперациялардың объективті артықшылықтарын тиімді пайдалану.
   
5. 
   Аймақтық дамудың меншіктің ресурстары мен артықшылыққа ие болатын, артта қалған және қолайсыз аймақтардың мемлекет тарапынаң қолдау жүйесі толықтырған резервтерді тиімді пайдалану.
   
6. 
   Артта қалған және тоқырауға ұшыраған аудандарды қолдау арқылы әлеуметтік жағдайлардағы тектен тыс аймақтың қарама - қарсылықтарды жою. Әр аймақта молшылықты қамтамасыз ету, тұрған жүйіне қарамастан барлық азаматтар үшін тең мүмкіндік беру.
   
7. 
   Республикалық мәні бар аса маңызды аймақтық проблемаларды мемлекет тарапынаң шешу қажеттілігі. Арал өңірін қайта жаңғырту, бұрынғы Семей ядролық сынау полигонына жақын орналасқан аудандарды экономикалық және әлеуметтік сауықтыру және т.б.
   
8. 
   Көп ерекшеліктері бар аймақтарда нарықтық өзгертулерді жүзеге асыру барысында әлеуметтік әділдіктің аймақтық принципің жүзеге асыру үшін мемлекеттік ықпал ету шараларын қамтамасыз ету.
   

• 
  өндірісті қолдау және ішкі және сыртқы рыноктарда сұранысқа ие болған өнім шығаруды арттыру, аймақтардың экспортық потенциалын арттыру;
  
• 
  экономикалық тұрғыда келешегі жоқ өндірісті экологиялық бақылауды күшейтумен қоса біртіндеп азайту;
  
• 
  өнеркәсіптің іргелі салалық ірі кәсіпорындарында технологиясы бойынша өзара тығыз байланысты өндірістерді, жәңе /аймақ аралық/ ұйымдастыру құрылымдарын капиталды шоғырландыру және өндіріс қызметін жандандыру мақсатымен қалыптастыру;
  
• 
  жергілікті кәсіпкерлікті, әсіресе халықты жұмыспен қамту және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатымен шағын және орта бизнесті қолдау;
  
• 
  инвестицияларды, оның ішінде тікелей шетелдік инвестицияларды ел, алуымен материалдық өндіріс саласы және аймақтың инфрақұрылымға тарту үшін қолайлы жағдай туғызу;
  
• 
  аймақтың қаржы ресурстарын қаржылы жинақтын, инвестицияларға айналдыруға қабылетті институционалдық инвесторлар жүйесін қалыптастыру.
  

1 топ - бір адамға шаққандағы кірістері кірістердің орташа республикалық деңгейінен артатын аймақтар /Ақмола, Ақтөбе, Шығыс-Қазақстан, Қарағанды, Манғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы/.

2 топ - кірістері орташа республикалық деңгейге жақын аймақтар /Атырау, Жезқазған, Солтүстік Қазақстан облыстары/.

3 топ - бір адамға шақандағы орташа кірістің ең төменгі деңгейімен сипатталатын аудандар /Алматы, Жамбыл, Батыс-Қазақстан, Қызыл-Орда және Оңтүстік Қазақстан облыстары/.

Осы жіктеуге сәйкес республиканың аумақтық дамуының приоритеттеріне 1 және 2 топ жатады. Даму деңгейі жоғары, /қазақстандық өлшемдер бойынша аумағында негізгі экономика және өнеркәсіп қуаты шоғырланған аймақтарға республика экономикасын дағдарыстан шығару және одан әрі өсіру жөнінде үлкен үміт артылады.

3-і топтың аймақтары - әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі төмен, артта қалған облыстарды, мемлекеттік қолдау көрсету үшін әрқашан назарда ұстау қажет[7].

Аймақ ішінде приоритеттерде анықтау және нарықтың процесстері жүзеге асырудың механизмдерін белгілеп алу үшін аймақтарды мамандануы бойынша жіктеу қолданылады, соған сәйкес аймақтар 4 топқа бөлінеді.

Бірінші топ - стратегиялық сипаты бар минерал ресурстарының бірегей қоры бар және ғылыми-өндіріс қуатын дамуту қарқыны жоғары, республика экономикасын дүниежүзілік шаруашылыққа жедел қарқынмен шоғырландыруға қабілетті, алайда ауыл мен селолары экономика мен әлеуметтік саласы бойынша артта қалған, ал көбінің экологиялық жағдайы қолайсыз аймақтар.

Аймақтардың осы тобы үшін мына проблемалар приоритетті:

• 
  шикізаттың стратегиялық түрлерінің бай кен көздерін /көмірсутегі, хромит, калий тұздары, алтын, күміс, мыс, мырыш, фосфат, борат, никель, кобальт және т.т./ қазу және көмірсутегі және минерал шикізатын кешенді өндеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде жеделдетіп игеру;
  
• 
  дүниежүзілік стандарттарға сай, елімізден және шетелдік инвесторларға қолайлы инвестициялық жағдай туғызатын дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарық инфрақұрылымын қалыптастыру /қонақ үй, кеңсе ғимараттарын халықаралық порт пен причал салу, байланыс жүйесі, сыртқы шетелдік рынок автомобиль және темір жол көлігін құру/.
  

Осы аудандардың экономикасын реформалаудың приоритетті бағыттары болуға тиіс:

• 
  ірі өндірістік потенциалын техника-технологиялық өрбуінің және экспорттық потенциалын қалыптастырудың базасы ретінде одан әрі қайта құру, сонымен қоса шетелдік инвестицияларды тарту арқылы;
  
• 
  ғылымды талап ететін жаңа өнім, машина мен жабдықты жаңа технологиялары негізінде шығаруды ұйымдастыру- электроника, информатика құралдарын, автомобиль, автоматтандырылған басқару аспаптары мен жүйелерін шығару және т.т.
  
• 
  өндіріске жай беріп, өрлеуіне ықпал ететін өнеркәсіптің жетекші салалары ірі кәсіпорындарды басқарудың жаңа ұйымдастыру нысандарын құру, оның ішінде кәсіпорындарды шетелдік және еліміздің фирмаларының басқаруына беру арқылы, өндірістің және әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық басқаруының ұтымды деңгейін қалыптастыру, тұтыну нарығы - бойынша материалдық базасын қалыптастыру.
  

Әлеуметтік-экономикалық дамуының приоритетті бағыттары:

• 
  ауылшаруашылық өнімі өндірісінің тиімді мамандануы;
  
• 
  озық ауылшаруашылық техника лизингі жүйесін құру;
  
• 
  аймақтың АӨК қызметінің түрлі салаларының дамуындағы сәйкессіздікті жою;
  
• 
  республиканың тұрақты азық-түлік кешенің қалыптастыру мақсатымен а/ш шикізатың өңдейтін шағын кәсіпорындардың жүйесін және оны сақтау жөніндегі казіргі заманға сай индустрия құру;
  
• 
  қажетті өндірістік жою әлеуметтік инфрақұрылымды құру, тұтыну нарығының қалыпты дамуы үшін тұтыну заттар шығаратын өнеркәсіп салалары мен а/ш материалдық-техникалық базасын нығайту[8].
  

Төртінші топ - топырағы, климаты, экономикалық шараларды шектейтін әлеуметтік-экономикалық жағдайлары төтенше, шаруашылыгына тиімсіз салалық құрылымына тән аймақтар, сондай-ақ экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар. Осы аймақтарда қалыптасқан шаруашылық байланыстарының үзілуі, экономикалық және әлеуметтік құлдыраудан өз күшімен шығалмайтын шекті деңгейге жетті.

Аймақтардың осы тобы үшін мына проблемалар жетекші болып табылады:

• 
  экологиялық дағдарыстың тереңдеу процесін тоқтату;
  
• 
  шаруашылық кешенін осында тұратын халықтық тәжірибесі мен дәстүрлерін, жергілікті ресурстарды ескере отырып түбегейлі ауыстыру, қайта құру, шалғайдағы селолық аудандардағы а/ш шикізатын өнеркәсіптік өндеуден өткізудің алғашқы сатыларын құру;
  
• 
  тұрғын халықтық тұрмыс деңгейі мен сапасын арттырудың материалдық негізін құру жөнінде нақты шара қолдану;
  
• 
  шетелдік техникалық және гуманитарлық көмекті тарту және оны тиімді пайдалану.
  

2 Аймақтық саясатты басқарудың ерекшеліктері

Кейбір аймақтардың экономикалық артта қалуының және бір қалыпты дамымауының себебі мынада:

- Қайта өндірістегі циклдік кризистердің жалғасуы, өндірістік және шаруашылық құрылымдардың бұзылуы;

- Салалық әртараптандырудың төмен деңгейі және сыртқы рыноктарға тәуелділігі;

- Қазіргі өндіріс факторларының жаңа ғылыми техникалық ресурстар талаптарына сай келмеуі;

- Климаттық және табиғи жағдайлардың, экологиялық апаттардың болуы;

- Жергілікті халықтың тарихи және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері мен демографиялық тенденциялардың төмен болуы.

Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуы, келешек өрлеуі көбінесе оның аймақтарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады. Қазақстанның әрбір облысы өзінше қалыптасқан күрделі, аумақты, өз ерешелігі мол әкімдік- шаруашылық кешен. Оның көлемінде көптеген ірі-ірі экономикалық мәселелерді шешу әбден мүмкін. Облыстық органдардың орталықсыздандыруды пайдалана отырып көптеген мәселелерді өз бетімен бақылау және оны тез шешуге мүмкіндігі мол. Экономикалық, әлеуметтік, саясаттық процесстердің қандай жағдайда өтіп жатқаны туралы мәліметтер аумақты шеңберінде тез пайдаланып керекті басқару шешім қабылданады.Бұл экономикалық бостандықтың шешімі.

Осыған орай біздің экономика ғылымының шұғылданатын мәселесі: нақтылы облыстар, райондар, қалалардағы шаруашылықтың құбылыстары мен процесстерін зерттеу болып табылады. Мәселенің осылай қойылуына көптеген жағдайлар әсер етеді. Олар мыналар:

• 
  Тоталитарлық жүйе кезінде облыстардың жағдайларына орталықтандырылған басқарушылық тарапынан мүлде көңіл бөлінбеуі;
  
• 
  Өз кезеңіндегі салалық басқарудың күйреуі;
  
• 
  Республикада жалпы экономикада салалық негіздерінің әлсізденуі, технологиялық бірліктің ажырауы;
  
• 
  Республика егеменді алғаннан кейін халық шаруашылығын жаңадан жіктеу қажеттілігі.
  

Қазақстанда оңтайлы құбылыстың бірі аймақтық басқару бет бұрыс жасалуы.

Мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық саясаты реформалардың салмақ орталығын аймақтар деңгейіне дәйектілікпен ауыстыру және жергілікті басқару органдарының тиімді өзара іс-қимылын, аймақтық өзін-өзі басқару қағидаларын дамыту арқылы жүзеге асырылады[11].

Үкімет тарапынан барлық деңгейдегі бюджеттегі қалыптастырдың жергілікті өкімет органдарының өкілеттілін күшейтуді көздейтін пәрменді жүйесін еңгізу маңызды. Аймақтарға орталықтандырылған көмектердің атаулығын қамтамассыз ету, жергілікті бюджеттерге орталықтандырылған қолдау ұсынудың нысандарын әртараптандыру, ай- мақтардың ерекшелігін ескере отырып білім беруге, денсаулық сақтауға, халықты әлеуметтік қорғауға арналған мақсатты субвенциялар-ды тәжірибеге енгізу, реттелетін кірістерден жоғары тұрған бюджеттерге аударымдардың тұрақты жылдық мөлшерін белгілеу қажет.

Жергілікті атқарушы органдарға кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту,жұмыс істелмейтін өндірістерді қайта құрылымдау және бөліктеу, дәрменсіз кәсіпорындарды, оның ішінде агроөнеркәсіп кешенінде санациялау, банкроттық және тарату рәсімдерін жүзеге асыру мәселелерінде міндеттер мен жауапкершіліктерді шешу жүктеледі.

Аймақтар бойынша өзекті тапсырмаларының бірі ол – еңбек нарығының ерекше фактороларын зерттеу және ондағы оқылықтардағы жою арқылы Қазақстанның еңбек нарығын толықтай қамтамассыз ететін кәсіби мамандар дайындау. Сондықтан осыған негіз ретінде қазақстанның барлық аймақтарындағы оқу орындары тек мемлекеттік стандарттарда жұмыс істемей, халықаралық стандарттарға сай жұмыс істеуі бүгінгі күні қолға алынуда. Сонымн қоса, кәсіби білім беру сапасына да мемлекеттік реттеу органдарының назары, бақылауы ашық болуы қажет.

Аумақтық шаруашылық жүргізу ісінде күрделі қайта құру процесі жүруде. Ғылым мен практика аймақтың басқару жүйесін жетілдіру, аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік реттеуін ұйымдастыру ісіне деген көзқарас қалыптастырудың оңтайлы жолдарын іздестіруде.

Нарыққа көшу барысында аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейлерінде айырмашылық шаруашылықтың аймақтық ұйымдастырылуындағы сәйкессіздектердің нәтижесінде тереңдей түсті. Нарықтың реформалардың мемлекеттік және аймақтық басқару құрылымдарының барлық бағыттары бойынша біркелкілігі мен үйлесімдігінің жоқтағы реформалардың бірыңгай мемлекеттік саясатын мақсатты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.

Аймақтарды дағдарыстан шығудың жолдарын таңдаған кезде аймақтың басқару органдарының назарынан стратегиялық міндеттерді шешу қажетілігі тыс қалады, ал жалпы мемлекеттік деңгейде - шешім қабылдағанда аймақтық ерекшеліктері ескеріле бермейді.

Сонымен қатар экономиканы басқарудың аймақтық деңгейі нарық өзгешеліктеріне мүлдем дайын еместігін өмір дәлелдеді. Басқарудың әміршілдік-әкімшілдік жүйесі жағдайында кез келген аумақтың экономикасын одақтық, республикалық, салалық органдар басқару, ал аймақтың экономикасын тұтас басқару деген болмаған.

Өзгеру процестері және шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайлары нарықтың қатынастарды қалыптастырудағы аумақтық ерекшеліктерімен байланысты қосымша проблемаларды туғызады. Бұл мемлекет дамуының жаңа кезеңінде негізі бар аймақтық саясатты құрып жүзеге асыруды талап етеді.
Осындай аймақтың саясаты мынадай талаптардан құрылуы қажет:

1. 
   Бірыңғай жалпы республикалық рыноктың Қазақстанның аймақтық нарықтарының шоғырланған жүйесі ретінде қызмет етуін қамтамасыз ету.
   
2. 
   Аса маңызды аумақтық приоритеттердің /артықшылық алатын салаларды/ негізін дәлелдеу, өндіргіш күштерді орналастырудың мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық жағдайларын ескере отырып ұтымды ету.
   
3. 
   Жалпы мемлекеттік және аймақ аралық байланыстар жүйесін құру барысында жалпы республикалық мүдделердің басым болуын қамтамасыз ету.
   
4. 
   Аймақтырдың алуан түрлі экономикалық мүмкіндіктерін, аумақтың еңбек бөлігі және аймақтардың экономикалық кооперациялардың объективті артықшылықтарын тиімді пайдалану.
   
5. 
   Аймақтық дамудың меншіктің ресурстары мен артықшылыққа ие болатын, артта қалған және қолайсыз аймақтардың мемлекет тарапынаң қолдау жүйесі толықтырған резервтерді тиімді пайдалану.
   
6. 
   Артта қалған және тоқырауға ұшыраған аудандарды қолдау арқылы әлеуметтік жағдайлардағы тектен тыс аймақтың қарама - қарсылықтарды жою. Әр аймақта молшылықты қамтамасыз ету, тұрған жүйіне қарамастан барлық азаматтар үшін тең мүмкіндік беру.
   
7. 
   Республикалық мәні бар аса маңызды аймақтық проблемаларды мемлекет тарапынаң шешу қажеттілігі. Арал өңірін қайта жаңғырту, бұрынғы Семей ядролық сынау полигонына жақын орналасқан аудандарды экономикалық және әлеуметтік сауықтыру және т.б.
   
8. 
   Көп ерекшеліктері бар аймақтарда нарықтық өзгертулерді жүзеге асыру барысында әлеуметтік әділдіктің аймақтық принципің жүзеге асыру үшін мемлекеттік ықпал ету шараларын қамтамасыз ету[7].
   

3 Аймақтық саясаттың әлемдік тәжірбиесінің ерекшеліктері

1. 
   билік пен экономиканы орталықсыздандыру, аймақтарға айтарлықтай дербестік беру;
   
2. 
   аймактың табиғи - ресурстық әлеуетін пайдалану мүмкіндігін ескере отырып, елдің және аймактың экономикалык дамуының бірлескен стратегиясын жасап шығару;
   
3. 
   аймақтардың экономикалық дамуының деңгейін теңестіру болып табылады.
   

1.Сәйкес аймақта мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында жергілікті өкілдік және орындаушы органдардың жүзеге асыратын іс әрекеті:

A. Прокурорлық бақылау;

B. Жергілікті мемлекеттік басқару;

C. Юрисдикция;

D. Процессуальды формамен;

E. Әлеуметтік қорғау.

2.Сәйкес аймақта жергілікті мемлекеттік органдардың қызмет бабы шегінде жүзеге асыратын, аудан(облыстық деңгейдегі қала), облыс әкімі басқаратын(астана, республикалық деңгейдегі қала) алқалық орындаушы орган:

A. Маслихат;

B. Әкімшілік;

C. Кеңес;

D. Прокуратура;

E. Сот.

3.Муниципалды қаржылық ресурстар қандай қаржылардан құралады:

B. Бюджеттен тыс қор қаржысынан;

C. Жергілікті бюджетке республикалық және областық бюджеттен түсетін ақшалай қаржылардан; (трансферт, дотациялар);

D. Ішкі және сыртқы, сонымен қатар шетел несиелерінен түсетін қаржылар;

E. Жоғарыдағы қаржылардың барлығы.

4.Жергілікті бюджеттің табысы неден тұрады, көрсетіңіз:

A. Жергілікті салық және жинақтардан;

B. Жергілікті органдардың алған айыппұлдарынан;

C. Республикалық салықтан түскен аударымдардан;

D. Жергілікті қарыз және лотереядан;

E. Жоғарыдағының барлығы.

5.Жергілікті өзін өзі басқарудың әлеуметтік мақсаты және тапсырмасын таңдаңыз:

A. Жергілікті жерлердің экономикалық ресурстарын рационалды қолдануы;

B. Жұмыссыздықты болдырмау, жұмыспен қамту;

C. Кәіспкерлерді қолдау, әртүрлі меншік түрлерін дамыту;

D. Жергілікті жерлер аумағында экономикалық және қаржылық жағдайды тұрақтандыру;

E. Жергілікті аумақтарда өндірілетін тауарлардың бәсекелестік қабілетін жоғарлату, аймақтық нарықты дамыту.