19
қамтылған жұмысшылар), жарғылық капитал қоры, актив мөлшері, айналыс
көлемі (табыс, кіріс) табылады. Әлемдік банк мәліметтері бойынша
кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызатын көрсеткіштер
саны 50-ден жоғары. Бірақ көп қолданылатын көрсеткіштер келесілер болып
табылады: кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны, жыл сайынғы
айналым, актив мөлшері. Бірақ барлық дамыған елдерде кәсіпорындарды
шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі көрсеткіші жұмыскерлер
саны болып табылады.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мән
берді. Оның мынандай айтқан сөзін эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер болу
– басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Осы туралы француз экономисті
Жан Батист Сэй (1767-1832 жж.) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды
өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».
«Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет ағылшын экономисті Ричард
Кантильон (1650-1734 жж.) ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуекелділік
жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
білсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар, оларды бір-бірімен баламалап
қарауға болады. Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Бизнес
кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз
кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы
көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік кабілеттілік» деген ұғым да бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілетгілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көзқараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік – бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаналықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі қатар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің
новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині
колданылады [9].
20
Қазіргі кезде әлемдік тәжрибеде шағын және орта бизнесті анықтауда
сандық, сапалық және комбинациялық (құрама) тұжырымдар кездеседі.
Сандық көзқарасқа негізделген шағын, орта және ірі кәсіпорындарды
анықтауда жұмысбастылар саны, сату (айналым) көлемі, активтердің баланстық
құны сияқты критерийлер қолданылады. Бірақ, мұндай критерийлер кең
таралған болса да, олардың сандық параметрлері туралы пікірлер бір елдің
ішінде де кең етек жаймақ. Бұл міндеттеменің кең спектры түрінде де, түрлі
елдер мен аймақтардағы экономика дамуының түрлі деңгейі түрінде де толық
түсінікті.
Бұндай
объективті
факторларға
зерттеушілер
мен
саясаттанушылардың шағын және орта бизнес туралы субъективті
көзқарастары қалыптасады.
Мысалы АҚШ-ғы Орталық федералды әкімшілік бір жағдайда
кәсіпорындардағы жұмысбастылардың орта тізімдік құрамы көрсеткішін
қолданады, ал екінші жағдайда – ақша түріндегі шығарудың жылдық көлемін
пайдаланады. Жұмысшылардың орта тізімдік құрамы көрсеткіші ауытқудың
жоғары амплитудасын иемденді: жиһаздық көтерме саудадағы 100 адамнан мыс
құю өнеркәсібіндегі 1000 адамға дейін. Негізгі көрсеткіш ретінде
жұмысшылардың ортатізімдік құрамының тұрақты мүлшерін тек Федаралды
статистикалық бюро ғана ұстанады. Ол шағын кәсіпорындарға кем дегенде 500
адам жұмыс істейтін кәсіпорндарды жатқызды. Айта кететін жайт, АҚШ-та
кәсіпорындарды бөлу критерийіне көзқарастағы ішкі саланың ғана емес,
сонымен бірге басқа айырмашылықтар мысалдары да кездеседі. Мысалы, «Мак
Греухилл» компаниясында 50 жұмысшыға дейін жұмыс істейтін кәсіпорынды
шағын кәсіпорындарға, 100-ге дейінгі – орта, ал 100-ден жоғары және одан да
көп – ірі кәсіпорындарға жатады.
Жапонияда заң бойынша шағын кәсіпорын болып – өнеркәсіпте,
құрылыста, көлікте, байланыста, коммуналдық шаруашылықта 300-ге дейін
жұмыскерлері бар заңдық жеке кәсіпорындар танылады; 100-ге дейін көтерме
саудада; 50-ге дейін бөлшек саудада және қызмет саласында. Тәжрибеде шағын
және орта кәсіпорындар 7 топқа бөлінеді: 1-4, 5-9, 10-29, 30-40, 55-99, 100-299,
300-499 жұмыскерлер.
Еуропада шағын деп – 200 жұмыскерлері бар, орта деп – 200-500 дейін
жұмыскерлері бар кәсіпорындар танылады.
Сандық анықтаманың артықшылығы – қолдану ыңғайлылығы. Айналым
немесе жұмысбастылар саны сияқты критерийлер зерттеушілер үшін тиімді.
Сандық тұжырымның негізгі кемшіліктері болып олардың нақтылығы,
көрсеткіш таңдауы мен оның өзгеріс шегін анықтайтын теориялық базасының
болмауы және соған байланысты салыстырмалы талдау үшін оларды
қолданудың қиындығы табылады.
Анықтаманың сапалық нұсқалары бірнеше сандық көрсеткіштермен
қосымшалауға болатын сапалық критерийлерді қолдануды қарастырады. Бірақ
мұндай көзқарас та субъективті талқылаулар мен тәжірибеге сүйенеді, және
«индуктивтік» тән компаниялар айырымына назар қойылады. Сонымен бірге
«әсерлесу» немесе ықпал ету нәтижесі мөлшерінің фирма қызметінің сипатына
Достарыңызбен бөлісу: |
