73
пайдасына, сондай-ақ, өзінің қызметте жоғарылауына қамқоршы болуына
мәжбүр.
Басқа сыншылар өз ұйымдарында қызмет міндеттерін орындаған
кездерінде әртүрлі ситуацияларға душар болғанда адамдар алдында тұрған
моральдық диллемаға байыпты қарайтын сыңайлы. General Motors
корпорациясынан кеткен соң, алайда өз компаниясымен және заң бойынша аса
күрделірек болар алдында, олар туралы бұхаралық ақпарат құралдары соншама
көп хабар берген, АҚШ-та іскер топтармен араласқандағы өзінің тәжірибесі
туралы Джон Делореннің жазған келесідей: «ол кезде маған осылай көрінетін,
бүгін де осылай көрінеді. АҚШ-та іскерлік қатынастарды ұйымдастыратын
жүйе, тіпті көптеген іскер адамдардың жеке моралі мінсіз дерлік болса да,
мүлде жансақ, моральға қайшы, әрі жауапкерліксіз шешімдер қабылдауға жол
беретін. Жеке тұлғалардың мораліне қарағанда, өзінің топтық жаратылысына
орай жүйеде өзге мораль болатын, бұл моралы жүйеге өзінің зорлығымен
кажеті жоқ және де адамдар өміріне қауіпті өнімдер шығаруға, жеткізіп
берушілеріне диктаторлық әділетсіздікпен қарауға, осындай жабайы бизнеске
мүмкіндік жасағаны үшін пара беруге және алуға, басшыға сөзсіз салпаң
бағынуды қызметшілерден талап етіп, олардың қарапайым құқықтарын бұзуға,
керек десеңіз қайраткерлерді заңсыз каржыландыру арқылы үкіметтің билік
жүргізудің «демократиялық» үрдісін жүзеге асыруға ыкпал жасауына рұқсат
беретін.
Делоренның сараптамасы жұмыс орнында дұрыс қылықтар жасау кезінде
болатын қиындыктарды ашып көрсетеді. Егер бұл жәй ғана іс болса, онда іскер
адамдардың жеке моралі, сөз жоқ, олардың қызмет бабындағы міндеттерді
атқарған кезінде іс қимылдарға басшылық болар еді. Бірақ Делорен аса
маңызды проблемаларды шешудің ережесін ұсынбайды.
Тек сыншылар іскерлік әлемінде жайлаған тәртіптер тұрғанда, жұмыс
орнында моральдық тұрғыдан дұрыс қылықтар жасау өте қиын екенін
пайымдамайды.
Ерекше маңызды саналатыны бизнестің меркантильдік мүдделерін
қолдайтын адамдар да әрдайым осы проблемаларды атап көрсетеді. Мысалыға
Мильтон мен Роуз Фридмендерді алыңыз. Олардың қазіргі капитализм көп
зерттелген «таңдау еркіндігі» деген еңбегінде алдымен іскер адамның жеке күш
жігерін бизнес әлемінің арнасына бұратын, бизнес пен бизнесменнің игілігіне
бағытталған өзгеше көрінбейтін механизм бар екенін көрсетеді. Осы нық пікір.
Адам Смиттің еркі нарықта «көрінбейтін қол» туралы ойымен қабысады. Бұл
бытыраңқы көптеген тауар сатушылармен тұтынушылардың жеке күш жігерін
берік экономика құру арасына бағыттайды.
Фридмендер өздеріне Адам Смит айтып отырған «көрінбейтін қол»
билігіне бір жола беріле аламыз ба? деген сауал қояды. Сөйтеді де «беріле
алмаймыз» деген мағанада келесідей жауап қайтарады: «Көптеген экономистер,
философтар, реформаторлар және әлеуметтік сыншылар нықтап тұрып,
өздерінің жеке пайдасы үшін жасалған қамқорлық, міндетті түрде
тұтынушыларды сатушылардың алдауына жетелейді.
74
Тұтынушыдардың білімсіздігі мен хабарсыздығы нәтижесінде сатушылар
орасан көп пайда табады. Олар тұтынушыларды сендіріп, алғысы келмеген
өнімдерді алғызады. Ал сыншылар мынаны атап көсетеді: егер нарыққа қатал
бақылау болмайынша, оның қолайсыз әсері тікелей нарық жұмысына
тартылмаған адамдарға қатты батады.
Нарық қатынастарына тікелей қатысушылар нарықтың шіри бастаған
ықпалына килігеді. Нарықтың халық бұқараға жаппай тигізген әсері біздің кір
ауаны жұтуымыздан, лас суды ішуімізден, денсаулыққа зиянды өнімдермен
тамақтануымыздан көрінеді.
Нарық міндетті түрде қатал шектелген шеңберде болуы керек. Сонда
тұтынушылар бір ниетпен жарнамаланған, сатып алғанда нағыз кеселі бар
тауарлардың хабарсыз болудан, осындай тауардарды өткізіп жіберетін арсыз
сатушылардан, сондай-ақ, біздің бәрімізді нарықтық қатынастардың қоршаған
ортаға тигізген, оны ластаған, барған сайын адам өміріне қауып төндірген
кеселдің әсерінен қорғайды».
Капитализмді қорғайтын авторлар ретінде Фридмендерден біз еркін
нарықты шабулдан қорғауға талпынысты күте алар едік.
Бірақ қазір бәрі керісінше болып жатыр. Өйткені авторлар
бизнесмендердің еркін нарық жағдайында экономикалық еркіндіктің беретінен
анағұрлым көп алғысы келетінін және осыған байланысты адамзат үшін шын
мәнісінде елеулі екенін тамаша түсінеді «Көрінбейтін қолдың сыналуына негізі
бар» деп есептейміз. Алайда олар нарыққа ықпал жасайтын қолда бар
механизмдер жағдайды нашарлатады, аз да болса жақсарта алмайды деп
пайымдайды. Енді іскерлік әлеміне сырттан бақылау жасау туралы мәселені
қарастыруға жаңа қөзқарас турғысынан келмейінше іскерлік адамы үшін өз
қылықтарының дұрыстығымен этикасы жөнінде шешімдер қабылдау
проблемасы қарастырылмай қалады.
Соңғы кезде жұмыс орнындағы адамдарда пайда болатын этикалық
проблемаға едәуір көңіл бөлінетін болды. ХХ-ғасырдың 70 жылдарының
ортасына дейін General Electric компаниясында заңға қайшы келетін баға
белгілеумен және Америкада автокөлік өнеркәсібінде өмірге қауыпті көлік
құралдарын шығару хақында жауапкерліксіз, саналы түрде шешімдер
қабылдануына байланысты қоғамда халықтың түрлі топтарында ұнатудың екі
лагері пайда болды: бірінші жақта тұтынушылар мен зерттеушілердің
мүдделерін қорғаушылар бизнесмендер мен үкіметті этикаға жатпайтын қарым
қатынастарды таратты деп айыптайды, ал екінші жақта – бизнесмендер мен
үкіметті қорғаушылар.
Посуотергейт дәуірі деп аталған кезеңдегі нағыз ірі жанжалдармен нағыз
сорақы фактілер туралы айтар болсақ, АҚШ-тың үкіметімен іскер топтарында
Пентагонның әскери өнеркәсіп кешенінде, конгресте қаржымен басқа да
құралдарды бөлген кездерде, медицина өнеркәсібінде, инвестициялық
фирмалар мен сақтандыру компанияларында, мұнай өндіріп, өңдейтін,
автомобиль, темекі өнеркәсіптерінде, сыртқы салада заңдарға қайшы келетін
әрекеттермен корупцияның орасан көп фактілері ашылған болатын. Жоғарыда
Достарыңызбен бөлісу: |
