Реферат тақырыбы: Құқық негіздері Орындаған: Өзбек А. М уа-201 Тексерген: Қорғанбаева Е. А жоспар

жүктеу 42,56 Kb.

Дата	29.03.2023
өлшемі	42,56 Kb.
	#41909
түрі	Реферат

sro(33974-34519)

Alikhan Bokeikhan University

БӨЖ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Құқық негіздері
Орындаған: Өзбек А.М УА-201
Тексерген: Қорғанбаева Е.А

Жоспар:

Құқық түсінігі, мәні және белгілері.
Құқық кайнар көздерінің түсінігі және түрлері.
Заң шығарудың түсінігі, принциптері және түрлері.

"Құқық" терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті өмірде жәнеқызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында "құкық" термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, "құқық"-ресми турде танылған жеке және заңды тулғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу,
кәсіпкерлікпен шұғылдану құкығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда "құқық" түсінігі субъективтік (тұлғалық) мағынада колданылады.
Субъективтік (тұлғалық) құқық-тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай
мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез- құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа
қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Демек,құқықтық қатынасқа қатысушыларда құқықпен қатар құқықтық міндеттер де туындайды.Басқаша айтқанда, тұлғаларда құқықпен бірге құқыктық міндет те болады.
Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.Заңды тұлға
кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңдық негізде мүлікке ие болуға хақылы. Ол
мүлікті өз игілігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамнын,басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: "Меншік міндет жүктейді,оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс" (6-бап).
Айтылғаннан шығатын қорытынды: құқықсыз міндет болмайды,
міндетсіз құқық болмайды. Бұл жағдай әлеуметтік әділеттікті баянды етеді.
Субъективтік (тұлғалык) құқықтық міндет - құқықтық мүмкіндік
берілген құқық тұлғасының занды мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу нәтижесінде жүзеге асырылып,
мемлекеттің мәжбүрлеуі арқылы (міндетті орындамаған жағдайда)
қамтамасыз етіледі.Екіншіден, "құқық" дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы.Бұл объективтік мағынадағы құқық,
себебі олардың жасалуы жеке адамның еркінебайланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін,
тұтас құбылыс болып саналады. Мысалы, Қазақстанның құқығы туралы Конституция былай дейді: "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес зандардың, өзге де нормативтік- құқықтық актілердін,
Республиканың халықаралық шарттык және өзге де міндеттемелерінін, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады" (4-
бап).Үшіншіден, "құқық" термині оку пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық кұқық, әкімшілік құқық, еңбек кұқығы,отбасы құқығы, азаматтык құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық, т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Мысалы, азаматтық құқық - мүліктік және мүліктік емес
қатынастардыреттейтін құқыктық нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға,жазалауға байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Тертіншіден, "құқық" термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты "құқық жүйесі" деген түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде
Қадзақстанның, құққық жүйесі қалыптасуда.
Құқық пәндерін окып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі жағдайда мағынасы әр түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінін белгісі.Құкықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де әр түрлі болуыныңнегізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың мемлекетте, қоғамда
құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну қажеттігі туады. Азаматтарға сан килы құқықтар мен бостандықтар берілсе, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік орнатылған болып есептеледі. Ал, объективтік құқық туралы сөз
болғанда, мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан
сипатталады.Әрине, кұқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқкықты
таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан
түсіндіру ғылымда кен орын алып келді. Маркстік ілім құқықты, оған байланыстықұбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық - үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын
жоқтап, мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік
тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп, олардың мүдделерін корғайтын құрал болып саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік
мәні бар екенін теріске шығармайды. Бірақ маркстік ілім құққықтың
әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы мемлекеттерге
телуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын
мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да
осыңдай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек,
Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік топтардыңеркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.
Кұқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) - адам мен қоғамның
жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Енді, құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық.
Нормативтік сипаты — құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық
қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида — тұлғалардың мінез-құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа
қатысушылар өз іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері қажет. Сондықтан құқықтың нормалары — тұлғалардың іс-
әрекетінің, мінез-құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету- көрсетпеуге хақылы (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 19-бап).
Тұлғалардың мінез-құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап, жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады, бассыздықтан қорғайды.
Формальды анықтылық — құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құратын заңдарды, басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет. Мемлекет органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң — ережелері қиынтығы. Олар жай
ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. Әрбір ереже, қағида заң шығарушының тұлғалардың мінез- құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды. Қағидада
артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің әлеуметтік мәні болады, себебі ол қоғамдық қатынаска қатысатын тұлғалардың мінез-құлқын анықтау
арқылы олардың тағдырына әсер етеді.
Құқықтың енді бір белгісі — мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет кұқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе, олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі,
жағдай жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы
бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін
жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі (25-бап). Егер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі.
Құқықтың тағы бір белгісі — адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді (3-бап). Сонымен халық заңдарды өзі тікелей қабылдай алады. Мұндай жағдайда заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған мысал, 1995 жылдың 30 тамызында
Қазақстан халқының Конституцияны қабылдауы. Конституция — құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, оның жүзеге асырады десек,
ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың ойын, еркін мемлекет органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады. Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің шеңберінде нормативті актілер — заң күші бар жарлықтар, жай нормативті жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті актілері
Қазақстан құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құратын нормалар тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана қорғамайды. Ол — халық үшін қызмет істейді.
Адам қоғамында сан алуан қатынастар, яғни байланыстар туындайды. Осы қатынастарды реттеу, тәртіптеу ережелер, қағидалар, нормалар негізінде болады. Норма дегеніміз мінез-құлықтың, жүрі тұрыстың мөлшері, үлгісі, эталоны.
Нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан тұрады. Олар әлеуметтік және әлеуметтік-техникалық нормаларға бөлінеді
Қоғамның әлеуметтік нормалары дегеніміз қоғамдық қатынастарды реттейтін, қоғамдық пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің
мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары ережелерінің жүйесі. Әлеуметтік нормаларға жататындар
құқық нормалары, мораль (имандылық, өнеге) нормалары, қоғамдық ұйымдар (корпоротивтік) нормалары, әдет-ғұрыптардің нормалары және т.б.
Әлеуметтік-техникалық нормалар — техникалық құралдарды пайдалану, қолдану ережелері; санитарлық-гигиеналық нормалар; агрономиялық нормалар және т.б.
Әлеуметтік нормалар белгілеу және қамтамасыз ету тәсілдері бойынша ерекшеленеді. Мысалы, құқық нормаларын мемлекет белгілейді және қамтамасыз етеді, имандылық әдет-ғұрып нормалары қоғам өмірінен
туындайды және қоғам пікірімен, адамның сана-сезімі арқылы қамтамасыз етіледі; діни нормалар діннен туындайды және алла тағаланын күшімен,
адам сана-сезімімен қамтамасыз етіледі.
Жасалу тәсілі бойынша нормалар саналы және стихиялык, (сұрапылдық) түрге бөлінеді. Баяндау және көріну тәсілдері бойынша нормалар ауызекі және жазбаша түрге бөлінеді. Мысалы, құқық нормалары әрқашан да
жазбаша, ал енегелік нормалар ауызекі болады.
Әдет-ғұрып дегеніміз, адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, дағдыға айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи қалыптасқан, жазылмаған мінез-құлық қағидасы. Әдет-ғұрыптар
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, адамдардың сана-сезіміне ананың сүтімен, қауым өмірінің үлгісімен сіңіп, адамдардың мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін
бағыттап отырады. Мысалы, қазақ даласында, қазак халқында әдет- ғұрыптар, дәстүрлер құқықтың қайнар көзі болған.
Қазіргі заманда әдет-ғұрыптар әр түрлі дәрежеде сақталған. Негізінде әдет- ғұрыптар отбасы, туыстық қатынастарды реттейді.
Құқық пен мораль тығыз байланыста. Осы екі құбылыстың жалпылама ерекшеліктерін және айырмашылықтарын көрсету қажет.
Жалпылама ерекшеліктері құқық пен мораль экономикалық базиске
жасалған қондырма болып табылады, қоғамдық қатынастарды реттейді,
әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді.
Құқық пен мораль көпшілік жағдайларда ерікті түрде жүзеге асырылады және жүзеге асырылуының ішкі кепілі — адамның ар-ұяты мен намысы.
Құқық нормаларының талаптары моральдық талаптарға негізделеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабында
былай айтылған: «Некемен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
— ата-ананың табиғи құқығы әрі арызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлык жасауға міндетті».
Кейбір құқық салаларында моральдық талаптардың ықпалы аздау. Мысалы, салалық құқықта, азаматтық құқықта, қаржылық құқықта және т.б. Ал
отбасы, қылмыс, халықаралық құқықта моральдың маңызы өте зор. Енді құқық пен моральдың айырмашылығына тоқталу қажет.

Құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болады, ал мораль мемлекеттен бұрын пайда болады. Құқық жазылған нормалардан тұрады, ал мораль күрделірек құрылым және жазылмаған ережелер, талаптардан тұрады. Құқық мемлекеттік мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі.

Ал мораль дағды арқылы немесе қоғамдық пікір күшімен қамтамасыз етіледі.
Нормативтік реттеу жүйесінде құқық ерекше орын алады. Бұның себебі құқықтың айрықша белгілеріне байланысты.

Құқықты социологиялық және философиялық тұрғыдан қарағанда ол өте кең түсінік болып, оған құқық нормаларымен қатар құқықтық сана, құқықтық қатынастар да жатады.

Құқыққа, ерекше әлеуметтік құбылыс ретінде жалпы және айрықша белгілер тән.

Құқық жазылған нормалардан тұрады. Нормативтік тек құқыққа тән жағдай емес. Ол адамның табиғатымен байланысты және кез келген

әлеуметтік ұйымға тән. Нормативтік дегеніміз адамдардың ой жүйесін, қоғамдық өмірін тәртіппен, сонын нәтижесінде белгілі ережелерге
бағындыру.

Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіреді. Әділдік пен бостандыққа адамзат ежелден ұмтылып, оларды армандаған. Әділдік —

адамның игілігіне бағытталған жағдай, ол басқа адамның мүддесіне зиян келтірмейді, қоғамға пайдалы. Осы талаптарға сай келетін адамның әрекеті әділ болып саналады. Марксизм-ленинизм негізін қалаушылар әділдікті тек таптык мүдделермен байланыстырады.
Бостандық — адамнан ажыратылмайтын қасиет. Тек бостандық болса ғана адам лайықты өмір сүре алады, барлық өзіне тән шығармашылық мүмкіндіктерін аша алады.

Құқықтың бейнелейтін объектілері болады. Олар — билік, мемлекет, қоғамдағы тәртіп. Солар арқылы әділдік пен бостандық жүзеге асырылады. Әрине, әділдік пен бостандық шектелсе де, сол аталған құбылыстар арқылы жүзеге асырылады. Құқықтың нормалары мен мемлекет органдарының

арасында қайшылықтар, үйлеспеушілік болуы мүмкін. Заңдарда адамдардың құқықтарымен бостандықтары жарияланғанымен, мемлекет органдары олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етпеуі мүмкін.

Құқық адамның іс-әрекетін реттейді, оның ойына, сезіміне әсер етеді. Егер адам заңдарда әділдік пен бостандық баянды етілетініне көзі жетсе, оларды орындау қажет деп есептейді. Мұндай жағдайда адам өз еркімен заң талабын орындайды. Заң талабын бұзса, кінәліге мәжбүрлеу шаралары қолданылады.
Құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі баянды

етіледі. Адамдардың еркін заң шығаратын орган ресмилендіреді. Сондықтан құқық — мемлекет таныған адамдардың еркі. Егер құқық әділдік пен
бостандықты паш етсе, ол жалпы халықтық құқық деп саналады.

Құқықтың формалды анықтылығы. Заңдарда бекітілген нормативті нұсқаулар ерекше қасиетке ие болады. Ол — формалды анықтылық. Оның белгілері: айқындығы, бір мағыналылығы, қысқалығы. Бқл құқық

субъектісінің не нәрсені істеуге болады, нені болмайтындығын білуіне ыңғайлы, әрі қолайлы. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлау — қылмыс.
Құқықтың жүйелілігі — оның тағы бір қасиеті. Заңдарда жазылған құқықтық нормалар өзара байланысты, үйлесімді болады. Құқықтың нормалары тек осындай негізде жазылып, қалыптасса ғана құқық өзінің борышын орындауға қабілетті болады.
Құқықтың тағы бір қасиеті — оның өзгермелілігі. Қоғамдық өмір сіресіп қалмай, құбылып өзгеріп тұрады. Соған сәйкес құқық нормалары да өзгерген қатынастарды лайықты түрде реттеу үшін өзгеріп тұруы қажет.
Осыған байланысты ескірген заңдар күшін жояды, жаңа заңдар
қабылданады. Құқық біркелкі қалыпты түрде адамдарға қолданылады.
Осының өзі құқықта тенсіздіктің баянды етілетінін байқатады. Сондықтан заң адамдарды іс жүзінде теңдестіре алмайды. Әрине, өмірдің кейбір-
салаларында, мысалы, саяси құқықтармен пайдаланғанда барлық азамат- тардың жағдайы бірдей
Құқықты мемлекет қоғамдағы құқықтың барлық нормаларының
талаптарын-адайдар өз еркімен орындай бермейді. Соған байланысты
мемлекет құқық талабын бұзғандарға мәжбүрлеу тәсілін қолданады. Мұндай қорғау болмаса, құқық жоқ деп есептеу керек.

жүктеу 42,56 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: