Реферат этика туралы жалпы түсінік Орындаған: Олжабаев Жандаулет Тексерген: Ельшина М. К қарағанды 2023

жүктеу 25,94 Kb.

Дата	08.11.2023
өлшемі	25,94 Kb.
	#44144
түрі	Реферат

этика

Тақырыбы: Этиканың жалпы түсінігі.

Қарағанды ‘‘Bolashaq’’Жоғары Колледжі

РЕФЕРАТ
Этика туралы жалпы түсінік
Орындаған:Олжабаев Жандаулет
Тексерген:Ельшина М.К
Қарағанды 2023

Тақырыбы: Этиканың жалпы түсінігі.
1. Этиканың жалпы түсінігі.
2. Этиканың тарихы.
3. Этиканың категориялары.

Этиканың пайда болуы және жетілуі “Этика” терминінің этимологиясы латын тілінін "ethos" деген сөзіне барып тіреледі. Ол бастапқыда "хайуанның үңгірі", "құстын ұясы", "аңның апаны" сынды мағынада пайдаланылған сөз. Бір сөзбен айтсақ, тірі жаннын өзіне тиесілі өмір сүру мекені дегенді адатқан. Бірте-бірте ол сөзбен "бірлесе тіршілік етуші адамдар тобының орналасқан орны, мекен-жайы" дегенді де белгілейтін болды. Қазақ тіліне келер болсақ онда этика қазірде әдептану деп аударылып жүр. Ал бұл ұғым Араб тілінде пайда болған, “Ахлақ” деген мағынаны білдіреді. Этиканың өзіндік мәртебесі бар философия ілімі ретінде қалыптасуы антика грек философияның қойнауында жүзеге асқан Аристотелдің “Никомах этикасын ”, “Эвдем этикасын” деген еңбектермен әлемге әйгілі болды. Көне Гректер адмгершілік қасиеттерді, мейірімділікті сұлулықпен тікелей байланыстырғысы келген.

«Этика» терминін философия сясына тұңғыш енгізген әрі осы тақырыпта қаламын көсілте жазған адамзаттың ұлы ұстаздарының бірі- Аристотель еді. Аристотель «этика» деп этикалық ізгіліктерді зерттейтін ғылымды айтады. Бұл тұста еске сала кететін бір жай- Аристотельдің ізгіліктер туралы ілімінің негізгі қағидалары. Ол бойынша, адам бойындағы ізгіліктер екі негізген түрден тұрады: этикалық және дианоэтикалық. Егер этикалық ізгіліктер адамның мінез-құлқына, темпераментіне жататын болса, дианоэтикалық ізгіліктер адамның ақыл- парасатына тиесілі дүниелер. Сөйтіп, Аристотель этикалық ізгіліктер құрамына: жомарттық, батылдық, шыншылдық, ал, дианоэтикалық ізгіліктерге: ақыл, парасатты жатқызады.Римдіктер философияның маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын этиканы өз тілінде «мораль»сөзі арқылы аударады. Көне латын тілінде салт-дәстүр, әдеп-ғұрып деген мағынаны білдіретін сөз. Ендіше «мораль» терминін латын тіліндегі этиканың синонимі деуге болады.
Орта ғасыр батыс Европа мәдениетінде адамға болсын, әлемге болсын екі жақты көз- қарас қалыптасқан. Орта ғасырлық және жаңа дәуірдің Европаның байланыстырушы кезең Ренесанс болатын. Ренесанстық гуманизм антикалық гуманизммен салыстырғанда адам қадір қасиетін жасампаздық мүмкіншілігін ғажайып деп тауып, құдайға жақындатқан жаңа сападағы гуманизм болды.
Жаңа дәуір этикасы толығымен діни- сокральды консепцияның ықпалымен, адамның ақыл парасатын қойған роционалистіктік этика.
Этиканың категорияларының барлығы табиғи құбылыстарға қатынасы жоқ, ол тек адамға байланысты. Этиканың негізгі категорияларына достық, махабаттық, жомарттылық, мейрімділік, ар- намыс, ұят, абырой, парыз бен қарыз, әділеттік, бақыт, жүздесу т.б.
Достық – адамдар арасындағы байланыстың ең ізгі, ең қалаулы, ең келісті түрі.
Махаббат- достықтың, тату тәттіліктің, құрмет ізеттіліктің асқар шыңы. Онсыз өмірдің мәні, қызығы, құны жоқ.
Бақыт – этиканың іргелі категориясы болып табылады. Біреулер бақыт дегеніміз махаббат десе, енді біреулері бақыт жүзеге асқан мақсаттардың бірі деп біледі.
Жүздесу – жеке тұлғаның қалыптастыратын адами құбылыс әрі оның болмысының негізгі қасиеті. Ол жеке тұлғаның өз бойынан басқаны таба білу метофизикалық мүмкіншілігі. Жүздесу – адами табиғаттың болмыстық алғы шарты. Адамдық қарым-қатынас – жүздесу – оны басқа қоршаған табиғи ортадан бөліп жарып, өзгешелеп алады

Этиканың құрылымына келетін болсақ, ол 3 бөліктен тұрады:

1.Теоретикалық этика;
2. Нормативті этика;
3. Эмпирикалық этика;

Этиканың маңызды өзгешілігі – оның қалыптылығы. Этиканы тәжірибелі философия ретінде теоретикалық философиядан (физика, математика, басқы себеп туралы ілім) бөлгенде, Аристотель оның соңғы міндет – білімдерді емес, құндылықтарды қалыптастыру екенін мәлімдейді. Ол адами әрекеттің құндылықты негізін көрсетеді, ақыр аяғында бұл әрекет неге бағытталған және оның кемелдігі (рақымшылдық, төзімділік) неден құралатынын белгілейді. Этиканы рақымшылдық (мораль) не екенін білу үшін емес, рақымшыл болу үшін зерттейді. Этика тәжірибемен байланысты, өйткені тәжірибе адамның ақылмен дәлелдеген таңдауына тәуелді.Біртіндеп этикада мәселенің екі түрі қалыптасты:

- адам тәртібін реттейтін, оның әрекеттерін бағыттайтын, адамгершілік жақсылықты бағалау критерийлерін анықтайтын қағиданы (немесе қағидаларды) іздеу;

- жеке мәселелерді зерттеу және нормативтік этикада, моральдік таңдаудың жеке жағдайларында (қолданбалы этика) тұжырымдалған моральдік идеялар мен қағмдаларды қолдану;
- моральдің маңызы, оның пайда болуы (метаэтика) туралы гносеологиялық аспектінің теоретикалық мәселелері. Метаэтика – моральдің «таза философиясы». Жақсылық пен жамандық абстрактті, теоретикалық деңгейде, тәжірибемен тиістірілмей зерттеледі.
Еуропа этикасының тарихындағы этика пәні туралы ойлар бірқатар баламалардың жанында шұғырланды.
Сөз ең алдымен арақатынастар туралы болды:
- теоретикалық және тәжірибелік философия: жауаптар этиканы арнайы, философиялық пәнінің гносеология мен онтологиясынан (Р. Декарт, Д. Юм) шыққан немесе жай ғана жеке пән (Э. Дюркгейм, аналитикалық философия) деп қарастырудан этикада барлық рухани өмірдің құпиясымен негізін көретін философиялық панэтизмға (Эпикур, А. Швейцер) дейін;
- бақыт пен рақымшылық: рақымшылықты бақытқа жету құралы мен жолы деп қарастыру эпикурейлық-эвдемонистикалық ғұрыпқа жеткізеді; бақытты рақымшылықтың нәтижесі ретінде қарастыру стоикалық ғұрыпқа жеткізеді;
- ақыл мен сезім моральдік уәждемеде: әр-түрлі шешімдер соңғы шекте этикалық интеллектуализмге (Сократ, И. Кант) және этикалық сентиментализмге (Э. Э. К. Шефтсбери, Ф. Хатчесон) шұғырланады;
- моральдің өзіндік құндылығы және оның эмпирикалық келісілгендігі: бұл негізде этикалық абсолютизмнің (стоиктер, И. Кант, А. Швейцер) және релятивизмнің (скептицизм, марксизм, Ф. Ницше, прагматизм, ситуативтік этика) антитезасы пайда болды;

- жеке және әлеуметтік этиканы: айыру критериі - моральды тұлғаның өзін-өзі жетілдіру әдісі (Б. Спиноза, Л.Н. Толстой) немесе қоғамдық өмірдің реттеу формасы (франция ағартушылары, К. Маркс) ретінде қарастыру;

- тұлғаның этикалық-әлеуметтік және моральдан жоғары мұраттары: келіспеушілік келесі сұраққа байланысты, жақсылықтың жамандықтан, рақымшылықтың жалғандықтан жоғарлауы адамның мұратқа жету шегі болып табыла ма (Пелагий, В.С. Соловьев) немесе ол жақсылық пен жамандықтың моральдан жоғары шынайылыққа жетуді қалау қол жетімді ме (Августин, Ф. Ницше).
Этикалық-философиялық жүйелерді жіктеудің негізгі және өзгеше нышандарының бірі – олар ұсынған нормативтік бағдарламалардың сапалы анықталғандығы.
Бұл критерий бойынша бөлінеді: рақаттылық этикасы (гедонизм); бақыт этикасы (эвдемонизм); қарапайымдылық этикасы (кинизм); пайымдау этикасы; міндет этикасы; махаббат этикасы; аяушылық этикасы; пайда этикасы (утилитаризм); ерлік этикасы; сентиментализм этикасы; қисынды эгоизм этикасы; зорлық жасамау этикасы; өмірді қастерлеу этикасы және т.б.
Сонымен қатар этика ілімі мораль ұғымымен тығыз байланысты. Мораль адамзат қоғамының немесе жеке адам дамуының белгілі бір кезеңінде, филогенезде және онтогенезде пайда болады. Мораль адамдық қарым-қатынастарды реттеу сатыларымен байланысты:
а) Табыну сатысы адамның «Біз» феноменімен көрініс табатын әлеммен біртұтастығын, оның әлем мен басқа адамдардан ажырамайтығын, адамның дүниетанымының басқалармен біртұтастығын білдіреді.
ә) Мәдениет сатысы адам қызметінің және адамдық ерекшеліктердің алун түрлілігі жағдайындағы мәдени нысандарды іріктеуді білдіреді. Бұл сатыда біз адамгершілік деп атайтын адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың табиғи нормалары қалыптасады, негізгі адамгершілік құндылықтар: еркіндік, жақсылық, жамандық, әділдік пайда болады. Мәдениет сатысы өркениеттің пайда болуымен аяқталады.
б) Әлеумет сатысында жақсылық, жамандық, еркіндік құндылықтары борыштың әлеуметтік түсінігіне ауысып, нақты бір қоғамда әлеуметтендіріледі де, әлеуметтік және құқықтық нормаларға айналады.
Егер алдыңғы сатыда біз гуманистік этика (фр. humanite – адамды сүю) туралы сөз қозсақ, бұл сатыда этика жөнінде пікірлер айтылды.
Әлеуметтік этиканың ерекшелігі – ол жекелеген, нақты бір адамның емесе, социумның мүдделеріне бағытталған. Адам бұл этикада қоғам әсер ететін объект ретінде немесе басқа социум (қоғамның немесе белгілі бір әлеуметтік институттың бөлігі) ретінде көрініс табады.
Әлеуметтік этика, ең алдымен, адамның жүріс-тұрысының сыртқы келбетіне, оның этикеттік имиджіне назар аударады. Ол адамдағы сыртқы мен ішкі элементтерді тікелей түрде бөліп қарастырады, сөйтіп, оны еркіндіктен айырады. Осыған байланысты, адамға сыртқы әсер мен жеке мінез-құлық арасындағы ішкі шиеленіс жетіп, ол сыртқы қарама-қайшылықтардан көрініс табады.
Этика адамгершіліктің мәнін және оның қоғам өміріндегі орнын зерттейтіндіктен, ол мынадай міндеттерді шешеді:

адамгершілікті көне дәуірдегі қалыптасу тарихынан қазіргі қоғамға тән қағидалар мен нормаларға дейін сипаттайды;
моральға оның «тиісті» және «бар» нұсқасы тұрғысынан сипаттама береді;
адамдарға негізгі моральдық принциптерді үйретеді, жақсылық пен жамандық туралы білім береді, «дұрыс өмір» туралы өз түсінігін таңдауда өзін-өзі жетілдіруге көмектеседі.

Осы ғылымның арқасында адамдардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасын этикалық бағалау жақсылық пен жамандыққа қол жеткізілетінін түсінуге бағытталған.
Қазіргі қоғамда адамдардың өмірдің көптеген салаларындағы қызметі өте тығыз байланысты, сондықтан этика пәні оның әртүрлі түрлерін зерттейді және зерттейді:

отбасылық этика некедегі адамдардың қарым-қатынасын қарастырады;
іскерлік этика – бизнес жүргізу нормалары мен ережелері;
ұжымдағы корпоративтік қарым-қатынастарды зерттейді;
кәсіби этика адамдардың жұмыс орнындағы мінез-құлқын тәрбиелейді және зерттейді.

Бүгінде көптеген елдер өлім жазасына, эвтаназияға және органдарды трансплантациялауға қатысты этикалық заңдарды енгізуде. Адамзат қоғамы дамып келе жатқанда онымен бірге этика да өзгереді.

Медициналық этика (лат. ethica, грек тілінен алғанда ethice – адамгершілікті зерделеу), немесе медициналық деонтология (греч. deon – парыз; «деонтология» термині соңғы жылдардағы отандық әдебиетте кеңінен қолданылуда),– яғни бұл –медициналық қызметкерлердің кәсіби міндеттерін орындау барысындағы этикалық нормалар мен қағидаттар жиынтығы. Қазіргі заманғы түсінік бойынша, медициналық этикаға келесі аспектілер кіреді:

ғылыми – медициналық қызметкерлердің жұмысының этикалық және адамгершілік аспектілерін зерттейтін медициналық ғылым тарауы;
практикалық – кәсіби медицициналық қызмет барысында этикалық нормалар мен ережелерді қалыптастыру және қолдану міндеті болып табылатын медициналық тәжірибие саласы.
Медициналық этика үш негізгі бағыт бойынша тұлғаралық қарым-қатынастардың әртүрлі мәселелерін зерделейді және шешеді:
медициналық қызметкер – емделуші,
медициналық қызметкер – емделушінің туысқандары,
медициналық қызметкер – медициналық қызметкер.
Төрт этикалық қағидаттар: қайырымдылық, автономия, әділеттілік және және толыққанды медициналық көмек. Қағидаттардың күнделікті қолданылуын талқыламас бұрын әрбіріне жеке сипаттама бергеніміз жөн болар.
Қайырымдылық қағидаты: “Мен емделушіге мейіріммен қараймын немесе ең болмағанда зиян келтірмеймін» Қайырымдылық дегеніміз емделушіге зерек және ілтипатты көзқараспен қарау, науқас денсаулық жағайының күрделігімен барабар емдеудің оңтайлы әдістерін таңдау, емделушінің медициналық араласуға дайындығы және қабілеттілігі. Ең бастысы, медициналық қызметкердің кез келген әрекеті нақты емделушінің жағдайын жақсартуға бағытталуы шарт!Автономия қағидаты әрбір емделушіге және оның шешімдеріне сыйластықпен қарауды талап етеді. Кез келген адам мақсат ретінде қарастырылғанмен, сол мақсатқа жеткізетін құрал ретінде қарастырылмайды. Медициналық көмектің құпиялылықты, емделушінің мәдениетін, дінін, саяси және өзген де көзқарастарын сыйлау, медициналық шара қолдануларға ақпаратты келісім беру, күтуді бірлесе жоспарлау және жүзеге асыру, сонымен қатар, емделушінің өз бетімен шешім қабылдауы, немесе осы емделушінің заңды өкілінің шешім қабылдауы сынды аспектілері автономия қағидатымен байланысты. Әділдік қағидаты/ зиян келтірмеу- медицина қызметкерлерінің мәртебесіне, әлеуметтік жағдайына, мамандығына және сыртқы ахуалдарға қарамастан барлық емделушілерге бірдей қарау және бәріне бірдей көмек көрсету. Осы қағидат, сондай ақ, медициналық қызметкер қандай бір көмек көрсетсе де, оның әрекеттері емделушіге және өзге де тұлғаларға нұқсан келтірмеуі тиіс. Емделуші мен оның туыстары немесе өзге де медицина қызметкерлері арасындағы кикілжің туындаған жағдайларда, осы қағидатты басшылыққа ала отырып, біздер емделушінің мүддесін қорғауымыз қажет.
Толыққанды медициналық көмек көрсету қағидаты кәсіби медициналық көмекті және емделушіге кәсіби көзқарасты, сапалы диагностикалау және емдеу жүргізу үшін денсаулық сақтаудың барлық мүмкіндігін қолдануды, профилактикалық шараларды және паллиативті көмек көрсетуді көздейді. Осы қағидат денсаулық сақтау саласына қатысты барлық заңнамалық нормалардың сақталуын, сонымен қатар этикалық кодекстің барлық ережелерінің сақталуын талап етеді. Медицина қызметкерінің рухани жауапкершілігі оның медициналық этиканың барлық қағидаттарын сақтауын тұспалдайды.
Қарапайым тілмен айтқанда, этика адамдардың мінез-құлқын реттеуші болып табылады, ал әрбір адам белгілі бір этикалық стандарттарды өзі анықтауға құқылы. Мысалы, біреу ешқашан корпоративті этика қызметкерлердің бір-бірін теріс пайдалануына мүмкіндік беретін компанияда жұмыс жасамайды.
Этика әр түрлі салаларда: компьютерлік, медициналық, құқықтық, саяси, іскерлік және т.б. Алайда, оның басты ережесі: «Өзіңмен қалай қарым-қатынас жасағың келсе, басқалармен де солай істе» деген алтын қағидаға негізделген.
Этика негізінде этикет пайда болды - адамдар қоғамда өзара әрекеттесу кезінде қолданатын адамгершілік нормаларына негізделген белгілер жүйесі. Айта кету керек, бір ұлт үшін немесе тіпті бір топ адамдар үшін этикеттің көптеген айырмашылықтары болуы мүмкін. Әдептілікке ел, ұлт, дін және т.б. сияқты факторлар әсер етеді.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қ. Жарықбаев, Т. Ғабитов «Әдептану негіздері» Алматы 1997ж
2. А. Құлсариева «Этика» Алматы 2003ж
3. Т. Ғабитов, Ж. Мүталипов, А. Құлсариева «Мәдениет тану негіздері»
Алматы 2000ж

жүктеу 25,94 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: