Құрастырушы: аға оқытушы Алимова Ж. С

Пайдаланушылардың   мәліметтер   қорының   көмегімен   шешетін
міндеттері,   әдетте,   қоршаған   болмыспен,   осы   болмыстың   нақты
нысандарымен байланысты болады. Сондықтан мәліметтер қорын әзірлеуге
кіріскен   кезде   пайдаланушылардың   жасалып   жатқан   мәліметтер   қорына
қоятын талаптарына қатысты нысандардың табиғатын зерттеп шығу қажет. 
Пайдаланушылардың   жасалып   жатқан   мәліметтер   қорына   қоятын
талаптарын   көрсететін   объектілердің   жиынтығын   модель   деп   атайық.
Осылайша,   модель   қойылған   міндетті   шешу   үшін   болмыстың   қажетті
кейіптемесін   береді.   Әрине,   модель   пайдаланушылардың   талаптарын   дәл
бейнелеуі   тиіс,   онда   қойылған   міндетті   шешуге   қажетті   объектілер   ғана
болуы   тиіс,   онда   сол   міндетке   керек   емес   нысандар   болмауы   керек.
Сондықтан   мәліметтер   қорын   жобалау   мен   жасау   кезінде   модельді
қалыптастыру   процесі   маңызды   роль   атқарады.   Егер   бұл   процесс   тиісті
деңгейде орындалатын болса, онда модель міндеттерді дұрыс шешу көзіне
айналады.   Әзірленген   модель   тұғырнамалық   модель   деп   аталады.
Мәліметтердің   тұғырнамалық   моделі   сонымен   қатар   семантикалық   модель
деп   те   аталады,   себебі   ол   нақты   әлемдегі   заттардың   мәндерін   белгілеп
отырады.   Тұғырнамалық   модельдің   басты   элементтері   объектілер   мен
қатынастар болып табылады. 
Модельдегі міндетті шешу үшін қажетті нақты әлемнің категорияларын
бейнелейтін   нысандар   нақты   заттар   (физикалық   нысандар),   сондай-ақ
абстрактілі   (тұғырнамалық)   заттар   болуы   мүмкін.   Нақты   нысандардың
мысалдары   адамдар,   машиналар,   ағаштар,   кітаптар,   құрылыстар   және   т.б.
болып табылады. Компаниялар, іскерлік әрекеттер, білімдер, дағдылар және
т.б. – бұл абстрактілі нысандар. Бір нысанға көптеген бір типті элементтер
жиыны   біріктіріледі,   ол   объектілі   жиын   деп   аталады.   Жобалау   барысында
объектілі  жиындарды  нақтылау мен қорытындылау  қажеттілігі туындайды.
Мысалы, келесі суретте (1.9-сурет) «Заңды тұлға» және «Жеке тұлға» деген
объектілі   жиындар   «Клиент»   объектілі   жиынының   нақтылануы   болып
табылады. 
1.9-сурет. Объектілі жиынды нақтылау
Жалпы жағдайда, нақтылау дегеніміз – бұл басқа объектілі жиынның
ішкі жиыны болып табылатын объектілі жиын. 
Қорытындылау дегеніміз   - бұл нақтылауға кері келетін процесс және
ол өз құрамында өзге объектілі жиындарды қамтитын объектілі жиын болып
табылады. 
Тұғырнамалық   модельдің   басқа   элементі   қатынас   болып   табылады.
Қатынас   екі   объектілі   жиынды   байланыстырады.   Қатынас   бір   объектілі
жиынның   элементі   мен   басқа   объектілі   жиынның   элементінен   тұратын
Клиент
Заңды тұлға
Жеке тұлға
нақтылау

жұптарды   құрайды.   Осылайша,   қатынас   бастапқы   объектілі   жиындардың
сәйкес   элементтерінен   көптеген   жұптарды   құрайды.   Қатынастың   өзі
құрамдас деп аталатын объектілі жиын болып табылады. Қатынас көбінесе
етістік   арқылы   беріледі.   Мысалы,   «еркек»   және   «әйел»   деген   объектілі
жиындар  «неке   құрған»  деген  қатынаспен   байланыстырылуы  мүмкін және
сол арқылы  «жанұялық  жұп»  деген  құрамдас  жиынды  құрайды.  Құрамдас
жиын   келесі   суретте   (1.10-сурет)   көрсетілгендей   өзге   объектілі   жиынмен
байланыстырылуы мүмкін. 
1.10-сурет. Құрамдас жиынды байланыстыру
Қатынас   бір   объектілі   жиынның   басқа   объектілі   жиынның   бір
элементімен байланысқан элементтерінің санын көрсететін қуаттылығымен
сипатталады.   Ең   төмен   және   ең   жоғары   қуаттылықтар   болады.   Мысалы,
«неке құрған» қатынасының ең жоғары қуаттылығы әрбір бағытта 1-ге тең,
басқаша   айтқанда   1.11-суретте   көрсетілгендей   әрбір   еркек   тек   бір   ғана
әйелмен неке құра алады және, керісінше, әрбір әйел тек бір ғана еркекпен
неке құра алады (1.11-сурет).
1.11-сурет. Бірдің-бірге қатынасы
Ең төмен қуаттылық бұл мысалда 0-ге тең. Қуаттылығы екі бағытта да
1-ге   тең   болатын   қатынас   бірдің-бірге   қатынасы   деп   аталады.   Егер   бір
бағыттағы   қатынастың   қуаттылығы   1-ге   тең   болса,   ал   екіншісінде   –   көп
болса,   онда   мұндай   қатынас   бірдің-көпке   қатынасы   деп   аталады.   Келесі
суретте (1.12-сурет) бірдің-көпке қатынасы көрсетілген. 
1.12-сурет. Бірдің-көпке қатынасы
Келесі суретте (1.13-сурет) көптің-көпке қатынасы көрсетілген, 
1.13-сурет. Көптің-көпке қатынасы
еркек
әйел
неке құрған
жанұялық жұп
адрес
тұрады
еркек
әйел
1        неке құрған              1
қызметкерлер
бөлім
М             жұмыс істейді         1
студенттер
курс
М        тыңдайды             М

Бұл   жағдайда   студент   көп   курстарға   қатысады,   және   бір   курсқа
көптеген студенттер қатысады. 
Бинарлық   және   n-дік   қатынастарға   бөлінеді.   Бинарлық   қатынастар
дегеніміз – бұл екі объектілі жиындардың арасындағы қатынастар. Жоғары
ретті қатынастар немесе n-дік қатынастар дегеніміз – бұл үш және одан да
көп объектілі жиындардың арасындағы қатынастар. Мысалы, келесі суретте
(1.14-сурет) 
1.14-сурет. n-дік қатынастар
«тұрмыстық   аспаптар   заводы»,   «шаңсорғыш»   және   «кір   жуу
машиналар»   деген   объектілі   жиындар   «өндіреді»   деген   қатынаспен
байланысқан. 
Объектілі жиынның элементтері атрибуттардың қандайда бір саңына ие
болады. Мысалы, адамның есімі, туған күні, жынысы, мекен-жайы және т.б.
мәліметтер болады. Жалпы жағдайда атрибут бір объектінің екінші объектіге
функционалдық   қатынасын   анықтайды,   яғни   олар   өзара   атрибуттар
жиынтығымен ажыратылады. 
Атрибуттың   мәні   объектілі   жиынның   әрбір   элементі   үшін   бір   мәнді
анықталған.   Егер   ол   анықталмаған   болса,   онда   сол   элементке   арналған
атрибут бос мәнге ие болады. 
Бір элементке арналған атрибуттардың мәндері, мысалы, жасы, мекен-
жайы және т.б. өзгеріп отыруы мүмкін. Сол себептен мәндері өзгермейтін
атрибуттарды   білген   маңызды,   себебі   оларды   кілт   ретінде   пайдалануға
болады. 
Егер   де   нысан   басқа   нысанның   нақтыламасы   болып   табылса,   осы
нақтыланған   нысан   жалпылама   нысанның   барлық   атрибуттары   мен
қатынастарын   мұраға   алады.   Сонымен   қатар,   нақтыланған   нысанның   өз
атрибуттары   пайда   болуы   мүмкін.   Мысалы,   келесі   суретте   (1.15-сурет)
нақтыланған   нысан   «үйленген»,   компанияда   жұмыс   істейді,   яғни   «жұмыс
істейді»   қатынасын   мұраға   алады,   сонымен   қатар   «адам»   жалпылама
объектісінің барлық атрибуттарын (есімі, мекен-жайы, туған жылы) мұраға
алады, және өзіндік «зайыбы» атрибуты болады. 
Тұрмыстық аспаптар 
заводы
шаңсорғыш
Кір жуу машиналары
өндіреді