Классикалық әлеуметтану қоғамдық-әлеуметтік тұжырымдары

1. 
   В.Паретоның әлеуметтік жүйесі
   

Паретоның ойынша әлеуметтану химия, математика, физика сияқты нақты ғылыми сала болуы тиіс.

Әлеуметтік орта әрқашанда бұзылып және қайта қалыптасып отырады.

Парето адам сезімдері тұрақты элементтердің екі тобынан тұрады деп көрсетті. Парето оларды резидуи деп атады.

Бірінші топ жинақтау, құрастыру сезімдері. Адам әрқашан әртүрлі заттар құрастырып содан ләззат алады. Барлық әлеуметтік өзгерістер осы топ элементтеріне негізделеді.

Екінші топ сақтау сезімдері. Адам өзінде бар нәрсені сақтауға құмар болады. Бұл топ элементтері әлеуметтік өмірдің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Парето әлеуметтану ғылымына үш теория енгізді: идеология теориясы, әлеуметтік жіктелу теориясы және элита теориясы.

Идеологияны адамдар өздерінің шын мақсаттарын бүркемелеу үшін пайдаланады. Идеологиялық бүркемелеуді Парето деривация терминімен белгіледі.

Деривация төрт сыныпқа бөлінеді. Бірінші сынып бір нәрсені абсолютті шындық ретінде көрсету, яғни бұған шәк келтіруге болмайды. Бұлар соңынан идеологиялық догмаға айналады.

Екінші сынып, белгілі бір беделге ысырыла салады. Әдетте өзінен анықтау мүмкін емес беделдер алынады.

Үшінші сыныпты қоғамдық сезімдер мен пікірге иек арту құрайды. Соңынан адамдар өздері осыны қалады делінеді.

Төртінші сыныпты тек қана жалаң сөздерге негізделген дәлелдер құрайды. Мұндай жағдайда адам басқаларды сендіре білетін, шешен болса жетіп жатыр. Себебі идеологияны ғылыми сұрыптау мүмкін емес.

Адамдар өз табиғатынан барлық қасиеттері бойынша тең болып жаратылмайды. Ерекше қасиеттерді иеленген адамдар тобы басқалардан жоғары тұрады. Бұларды Парето элита деп атады.

Элита екі топқа бөлінеді. Бірінші топ тікелей немесе жанама түрде қоғамды басқаруға қатысады. Екінші топ өнер мен ғылымда қалыптасады.

Элита өзгеріске түсіп отырады, яғни төменнен талантты адамдар келеді және кейбір элита мүшелері төменге түсіп кетуі мүмкін.

Басқару үрдісіне қатысатын элита әлсін-әлсін ауысып отырады. Парето бір-бірін алмастырып отыратын екі элитаны «арыстандар» мен «түлкілер» деп атады. «Арыстандар» қатал, шешімкер басқарушылар. Қоғам олардың басқаруынан шаршаған кезде, орнына «түлкілер» келеді. «Түлкілер» жұмсақ, ымыраға келуге бейім басшылар.

Паретоның әлеуметтік тұжырымы пессимизмге толы. Ол қоғам дамуын қылмыс, зорлық, алдау, билікке талас, қастандық, арсыздық қасиеттерімен сипаттады. Адамгершілік, оның ойынша алдамшы қиял ғана. Себебі қоғам дамуы өз билігін сақтап қалу үшін аяусыз күресетін, арсыз саясатшылар қолында.

2. 
   Формалды әлеуметтану
   

Басқа адамдар мен басқа кезеңдерді түсіну үшін соларға қатысты жазба құжаттарды зерттеу қажет.

Барлық қоғамдық даму кезеңдерінің негізгі нұсқасы – жеке адам, даралық.

Жеке сана – тарихи сана - сезімнің бастамасы.

Дильтейдің пікірінше топтар, саяси партиялар мен мемлекет шығуы әртүрлі психикалық күштер әсерінен болды. Бұл күштер ішінде ерік ерекше орын алады.

Қоғамның әлеуметтік құрылымы адамдардың ғана ерекшеліктерімен туындайды.

Әлеуметтік білімнің екі маңызды құрамдас бөлігі бар: 1) нақты қоғамдық-тарихи білім, 2) жеке-құндылықтық білім.

Георг Зиммель (1858-1918). Зиммель қала, отбасы, жыныстық қарым-қатынас, әлеуметтік жіктелу, билік, әлеуметтік егес мәселелерін зерттеді.

Оның пікірінше әлеуметтану қоғамдағы ұсақ үрдістерді зерттеуі қажет. Себебі маңызды қоғамдық құрылымдарды осылар құрайды. Ұсақ үрдістер (микропроцессы) – бұл күнделікті әлеуметтік қарым-қатынастар мен оқиғалар. Әлеуметтану әлеуметтік теория мен әлеуметтік метафизикаға бөлінеді.

Әлеуметтік теорияның зерттеу пәні әлеуметтік нысандар мен мазмұн болып табылады.

Әлеуметтік метафизика жекелеген зерттеулерден құралады.

Әлеуметтік нысан атқаратын мақсаттар мыналар: 1) нысан бірнеше мазмұнды біріктіріп біртұтас жүйеге айналдырады, 2) біртұтас жүйеге айналған бұлар әлеуметтік өмірдегі басқа мазмұндардан алшақтайды, 3) нысан мазмұнды түсінуге мүмкіндік беретін құрылымдық сипатқа түсіреді.

Зиммель әлеуметтік нысандарды жүйелеп, оларды бірнеше топтарға бөлді.

1) Әлеуметтік өмір нысандары: үстемдік, бағыныштылық, бақталас, еңбек бөлінісі, ұйымдар құру және т.б. бұл нысандар адамдар топтары арасындағы қарым-қатынастарда көрініс табады.

2) Әлеуметтік түр. Адам әлеуметтік қарым-қатынастар барысында әртүрлі сапалар жиынтығы әлеуметтік түрді қалыптастырады.

3) Келесі әлеуметтік нысан – бұл даму үрдісі. Даму үрдісі жеке-даралық жауапкершілік пен мінез-құлықты қалыптастырды. Адамзат дамуы барысында қандас-туыстың ұйымдастыру азаматтық қоғаммен алмастырылды. Ал азаматтық қоғам адамнан жеке жауапкершілікті талап етеді.

Кез-келген адамдар тобының біртұтастығы жеке жауапкершілікке байланысты.

Зиммель ақшаның әлеуметтік қызметін зерттеумен айналысты. Оның «Ақша философиясы» атты еңбегі бар. Ақшаның пайда болуы жеке адам бостандығының дамуына, әлеуметтік топтардың динамикалық дамуына, азаматтық қоғам қалыптасуына үлкен әсер етті.

Зиммель тұжырымының негізгі ұғымдары ақылдың дамуы мен ақшаның пайда болуы. Зиммельдің пікірінше бұл екеуі не өзіндік сана, не өзіндік мінезге тән емес. Бұлар кез-келген ахуалға, кез-келген құндылыққа бейімделіп кете алады.