Құрастырғандар

БАҚ осындай билікке ие. Қазіргі әлемде ақпараттар тасқынының молдығы сонша, оны өз бетінше игеруге жалғыз адам түгілі, бір топ маман да қабілетсіз. Сол себепті аса маңызды ақпараттарды таңдап алу бүкіл БАҚ жүйесінің басты міндеті. Азаматтар мен саяси қайраткерлерлің хабардар болуы БАҚ біліктілігі мен объективтілігіне, шын фактілерді көрсете білуіне байланысты.

3. 
   БАҚ хабар таңдау ережесі
   

1) Азаматтар үшін тақырыптың маңыздылығы мен құндылығы. Осыған сәйкесті БАҚ хабарларының көбі азаматтар қауіпсіздігі, терроризм, экологиялық қауіп және т.б. туралы болып келеді.

2) Фактілер ерекшелігі. Осыған сәйкесті қатігез қылмыс, жарылыс сияқты оқиғалар күнделікті оқиғалардан анағұрлым көп хабарланады.

3) Фактілер жаңалығы. Тұрғындар назарын әлі белгісіз оқиғалар аударады. Бұл жаңа саяси партия, экономика дамуының соңғы көрсеткіштері және т.б. болуы мүмкін.

4) Саяси жетістік. Осыған сәйкес мақалалар мен хабарларда мемлекеттер, партиялар мен саяси лидерлердің жетістіктері баса көрсетіледі. Саясатта, өнерде, спортта жеке адамдар құбылысын баса көрсету нарықтық қатынастардағы БАҚ қажеттілігінің бірі. 5) Жоғары қоғамдық мәртебе. Бұған сәйкес ақпарат көзінің қоғамдық мәртебесі жоғары болған сайын, алынған ақпарат дәл, әрі сенімді болып саналады. Сол себепті әдетте БАҚ саяси, экономика, ғылым және т.б. салаларда жоғары мәртебеге ие адамдардан сұхбат алуға тырысады.

4. 
   Ақпарат тарату әдістері
   

Қазіргі әлемде адамдарға теледидар әсері өте зор. Мыс., ГФР-да азаматтар теледидар көруге басқа БАҚ 5,3 есе артық уақыт кетіреді. Оның себебі әдетте адамдар естігені мен оқығанынан гөрі көргеніне көбірек сенеді. Саяси-экономикалық өмірде мұның зиянды жақтары да бар. Себебі теледидар саяси-экономикалық оқиғалардың сыртқы бейнесін ғана бере алады. Мыс., келісімге келу сәті ғана көрсетіледі, ал осыған дейін әртүрлі деңгейде жүрген жеке кездесулер теледидар назарынан тыс қалады.

БАҚ адамдар санасы мен мінез-құлқына белсенді әсер етуі, оған «төртінші билік» атағын әперді. Қазір саяси теорияда «медиократия» термині бар. Бұл – оқиғаларды өз қалауы бойынша түсіндіріп, адамдарды соған сендіретін БАҚ билігі. Күн сайын өсіп келе жатқан БАҚ билігін бағалауда екі жақты көзқарас бар. О.Тоффлердің ойынша бұл адамзаттық жоғары адамгершілік өркениетке өтуі, антибюрократиялық, ой-шығармашылық мемлекет құрылуының алғышарты. Ал итальян кино қайраткер Ф.Феллини ойынша теледидар адамдардың шын түсінігін, олардың өмірді адамдық тұрғыдан бағалауын жұтып қойды, адамды еріксіз қуыршаққа айналдырды.

Өмір тәжірибесі дәлелдегендей БАҚ әртүрлі мақсаттарға қызмет атқара алады. Адамдар бойында әлеуметті әділеттілік, бостандықты құрметтеу ұстанымдарын да қалыптастыра алады және сол сияқты басқаларды жек көру сезімдерін оятып, сенімсіздік пен қорқыныш та себе алады.

Демократиялық мемлекеттік құрылым мен азаматтар үшін ең қауіпті құбылыс БАҚ саяси манипуляция мақсатында пайдалану. Саяси манипуляция – бұл адамдар саяси санасы мен мінез-құлқын жасырын басқару. Осы арқылы адамдарды өз қалауы мен еркінен тыс әрекет жасауға мәжбүр етеді. Манипуляция өтірік пен алдауға негізделеді.

Манипуляцияның экономикалық және күш қолдану әдістеріне қарағанда үлкен артықшылықтары бар. Манипуляция үлкен экономикалық шығындар мен қан төгіс қақтығыстар тудырмайды.

Қазіргі әлемде саяси манипуляция теориясы мен тәжірибесі терең ғылыми талдауға ие болған. Манипуляция технологиясы бұқаралық сана сезімге әлеуметтік-саяси аңыздарды біртіндеп, жүйелі түрде енгізуге негізделген.

Американдық профессор Герберт Шиллердің пікірінше АҚШ-та басқарушы элита үстемдігін қамтамасыз етіп отырған бес әлеуметтік аңыз бар: 1) азаматтардың жеке бостандығы мен ерікті таңдауы туралы; 2) аса маңызды саяси институттар конгресс, президент, сот және БАҚ бір-бірінен жеке әрекет істеу қабілеті туралы; 3) адамның тек өз тұтынысын қанағаттандыруға бағытталған жеке-эгоистік табиғаты туралы; 4) қоғамда әлеуметтік қақтығыстар мен қанаудың жоқтығы туралы; 5) БАҚ тәуелсіздігі туралы.

Саяси манипуляция нақты өмірде өте бай тәжірибелік әдістерді пайдаланады. Мыс., фактілердің орнын алмастыру, ақпарат жасырып қалу, өтірік ақпарат тарату. Манипуляция әдістері ішінде ең көп таралғаны: 1) жартылай шындықты айту – белгілі бір оқиғаның сыртқы бейнесі толық, жан-жақты көрсетіліп, оның ішкі мазмұны мен болу себептері, кейінгі қорытындысы жасырылынып қалады; 2) жарлықтар жапсыру – адамдар мен идеяларды жоққа шығару үшін оларға еш дәлелсіз «фашист», «қызыл террорист» сияқты адамдарды қорқытып, үркітетін түсініктерді теңейді.

Саяси манипуляция әртүрлі сөздерді өз мақсатына сай қолдану арқылы жүргізіледі. Мыс., тәуелсіз ұлттық мемлекет құру үшін қарулы күрес жолына түскен адамдарды «бостандық үшін күрескер», «сепаратистер», «террористер» деп әртүрлі атауға болады.

Теледидар белгілі бір саяси қайраткердің беделін түсіру үшін, ол тап болған қолайсыз жағдайды жиі-жиі қайталап, оған толық түсінік берумен көрсетеді.

Сонымен қатар қоғамдық пікір фактілерін жалған көрсету әдісі де қолданылады, мыс., белгілі бір саяси қайраткер рейтингісі қоғамдық пікір сұрау барысында өте жоғары бағаланады, ал шын мәнінде бұл сұрау мүлде жүргізілмей, немесе тек сол қайраткерді қолдайтын адамдар арасында ғана жүргізіліп оның қортындысы жалпы қоғам пікірі ретінде беріледі.

Эмпириялық зерттеулер көрсеткендей жалпы халық саяси қайраткер туралы оның имиджі арқылы бағалайды. Имидж – БАҚ жасаған жасанды бейне. Қазір БАҚ нарығында имидж-мейкинг қызметі үлкен қарқынмен дамып келеді. Үлкен ақшаға жалданған кәсіби имиджмейкерлер қайраткердің киім киісін, мінез-құлқын, сөйлейтін сөзін, бәрін даярлап береді. Өте білікті имиджмейкер мамандар сайлау кампаниясын алдын-ала жоспарда бекітілген қорытындыларға жеткізе алады.

Адамдар саяси манипуляцияға өз жеке түсініктері, білімін көтеру арқылы қарсы тұра алады. Сол сияқты отбасы, достары, таныстары арасында үзбей пікір алысу да саяси манипуляция әсерін шектейді.
2. БАҚ құрылымы

БАҚ жағымсыз қорытындыларын шектеуде оның қоғамдық құрылымы үлкен рөл атқарады. БАҚ демократиялық ұйымдастырылуының басты шарты қоғамда тәуелсіз билік бөлінісі болуы және бұлардың БАҚ-на бірдей әсер ете алу мүмкіндіктерінің болуы.

Қазіргі заманда БАҚ ұйымдастырылуының үш негізгі нысаны бар.

1. Жеке-коммерциялық ұйымдастырылу. БАҚ жеке адамдар мен компаниялар иелігінде болады. Жарнама мен жеке демеушілік көмектер арқасында өмір сүреді. Олар демеушілер көмегі мен жарнамалық кіріс үшін бір-бірімен қатал бақталастыққа түседі. БАҚ коммерциялық ұйымдастырылуының үлкен кемшілігі демеушілер мен жарнама беруші ірі компанияларға тәуелділігі. Өз қаражаты өзіне жеткілікті медиа концерндер өте аз. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі негізінен АҚШ-та.

2. БАҚ мемлекеттік құрылымдалуы. БАҚ мемлекет құрып, қаржыландырады. Ол ірі қаржы иелерінен тәуелсіз, Парламент пен Үкімет бақылауында болады. БАҚ мемлекеттің құрылымдалуының кемшілігі бақталастық мүмкіндіктерінің төмендігі, билікке тәуелділігі және мемлекет бюджетіне жүк болуы. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі Францияда кең тараған.

3. БАҚ қоғамдық-құқықтық ұйымдастырылуы. Азаматтар төлейтін арнайы салық есебінен қаржыландырылады. Өзін-өзі басқару құқығына ие және қоғамдық кеңестер бақылауында болады. Қоғамдық кеңеске негізгі қоғамдық топтар мен ұйымдар өкілдері кіреді. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі негізінен ГФР-да таралған.

БАҚ өз қызметтерін эффективті атқаруы үшін олардың арасында таза бақталастық болуы тиіс. Таза бақталастықты елде көптеген ақпараттық агенттіктер, газеттер, теле-радио станцияларының болуы қамтамасыз етеді.