Рахымбаев А. Б., Сабатаева Б. О

байланыс қайнар көзге хабардан күткен нəтиженің шыққанын айтады. 
Жағымсыз  кері  байланыс,  керісінше,  нəтижесіз  болғандығын 
хабарлайды.  Осы  мағынада  жағымсыз  кері  байланыс  қайнар  көз  бен 
алушының  арақатынасына  теріс  əсерін  тигізіп,  жанжалдың  тууына 
себепкер болады. 
Байланыстың  нəтижелігін  алу,  мағынасында  жағымсыз  кері 
байланыс  жағымдыға  қарағанда  маңызды.  Алайда  оның  бүлікшілік 
əрекетінен  бұл  байланысты  бастаушы  ынталдырылмақ  түгел 
жазаланады.  Бастығыңызға  оның  ұсынған  жəне  кадр  тұтатын  ой-
идеясы əсер етпейді деп айтып көріңізші. 
Жалпы  алғанда,  Байланыс  процесінде  кері  байланыс  белсенді 
пайдаланылған  сайын,  ол  нəтижелі  болады.  Кері  байланысқа  деген 
көңіл  ақпарат  алушыға  қарай  бағытталады,  яғни  хабардың  оған 
«жетуін»  көздейді.  Мұндай  бағыттың  іске  асуы  белгілі  бір  тарату 
жолын  қажет  етеді,  яғни  байланыс  əрекеті  жасалмай  тұрғандағы 
жиналған  қайнар  көз  болып  табылатын  алушылар  жөніндегі  ақпарат 
барынша  əсерлі  хабарды  қалыптастыруда  қолданылады.  Өз 
аудиторияңызда  біліп  алған  маңызды.  Егер  қайнар  көзде  алушылар 
жайында  теріс  пікірі  болса  онда  оның  байланыс  күші  соншалықты 
əсерлі болып шықпайды. 
 
5.2. Байланыс құралдарының түрлері 
 
«Құрал»  терминін  ұйымдарды  зерттейтін  ғылымда  үш  түрлі 
түсінікпен ашып көрсетеді. 
1.  Толық  жүйедегі  байланыс  құралы  жүйедегі  барлық  тұлғалар 
байланысының  тұрақты  схемасын  қамтиды,  соның  ішінде  ұйымда 
1000-ға жуық тұлғаны топтастыра алады. 
2.  Байланыс  жүйесінің  басқа  элементтеріне  қарағанда  бір-бірімен 
өзара  жиі  əрекеттесетін  ішкі  жүйені  анықтайтын  байланыс  тобы.  Топ 
көбінде 5-тен 25-ке дейін мүшені қамтиды, кейде саны одан да артып 
жығылады. 
Топтар  ұйымдағы  байланыс  құралының  (тұлғалардың  арнайы 
байланыстырушы рөлдері бар) негізгі компоненті болып есептеледі. 
3.  Белгілі  бір  тұлғаның  басқа  тұлғалармен  байланыс  ағынының 
тұрақты  схемасын  анықтайтын  байланыстың  жеке  құралы.  Əр 
тұлғаның  өзі  нақты  бір  мəселелер    бойынша  басқа  тұлғалармен 
қатынасатын  өзіндік  құралы  бар.  Осылайша,  тұлғаның  өзіндік 
байланысатын  ішкі  ортасы  болады.  Өзіндік  құрал  ара-тұра  тұлғаның 
мінез-құлқын түсіндіреді. 
 
92

Өзіндік құралдың екі түрін бөліп қарастыру керек: туа бітетін жəне 
өзара байланысты. Туа біткен зіндік жеке құрал – тұлғаның өзара бір-
бірімен  араласпайтын  тұлғалармен  əрекеттесу  құралы.  Өзара 
байланысты  өзіндік  құрал  дегеніміз – тұлғамен  басқа  тұлғалардың  да 
бір-бірімен  əрекеттеседі.  Белгілі  бір  тұлға  басқа  тұлғалармен  қарым-
қатынас  жасайтындықтан  өзара  байланысатын  жеке  құрал  шеңмен 
тараған. Бірақ көптеген өзіндік құралдар арасында туа біткенінде өзара 
байланысы да бола береді. 
Əлсіз байланыстардың күші. Өзара байланысты өзара құралдардағы 
байланыстың  тұрақты  қалыптасқан  құрылымдары  мүшелері  арасында 
ақпараттың  нəтижелі  алмасуына  септігін  тигізеді.  Олар  осы  жүйеге 
мəліметтің  түсуіне  тасқауыл  қоюы  мүмкін.  Жақын  достар 
жаңалықтарды  бір-біріне  жиі  айта  бермейді.  Сондықтан  өзара 
байланысты өзіндік жүйеге жаңа ақпарат көп түспейді. Бұл жүйені аша 
түсу  үшін  бір  мазмұнды  емес  ақпараттардың  ағыны  керек,  олай 
болмаған жағдайда мəліметтердің жетпейшілігі сезіледі. 
Адамдардың  қарым-қатынасы  əдетте  жаңалық  пен  олардың  бір-
біріне  беретін  мəліметерінің  ұқсастығы  арасындағы  тепе-теңдікті 
орнатады. Тұлғааралық жүйелерді əрекеттеушілер. «Əлсіз жүйелерінің 
күші»  деп  аталған  мəселемен  соқтығысты.  Зерттеулерінің  қысқаша 
қорытындысын  былайша  түсіндіруге  болады:  екі  тұлға  арасындағы 
байланыс  жүйелерінің  ақпараттық  күші  қайнар  көз  бен  ақпарат 
алушының 
əлеуметтік 
статусының 
жақындығына 
кері 
пропорционалды.  Басқа  сөзбен  айтқанда,  жаңа  идея  үлкен  əлеуметтік 
қашықтықтан,  яғни  социометриялық  байланыстар  немесе  туа  біткен 
тұлғалық жүйелер арқылы өтсе тұлғалардың көпшілігіне жетеді. Өзара 
байланысқан  тұлғалық  жүйелер  əлсіз  ақпараттық  күшке  ие.  Əлсіз 
байланыстар  ақпаратқа  жаңалықтың  топқа  тапқа  кең  тарауына 
мүмкіншілік  береді.  Неғұрлым  ашық  жəне  иілгіш  құрылымды 
жаңалықтар  байланыс  жүйелерін  тез  тарайды,  бұл  үшін  байланыс 
жүйесін түрлі жеке баптардың түріне қалыптастыру керек. 
 
5.3. Байланыс мəнін тарату 
 
Ұйым мүшелері бір-бірімен əр түрлі қызметтерді атқару барысында 
қатысады.  Байланыс  рөлдері  дегеніміз – ақпарат  тарату  процесін 
орындайтын  ұйым  мүшелерінің  қызметі.  Кейбір  тұлғалар  «күзетші» 
мəнін  атқарады:  Олар  кіретін  ақпараттардың  ағынын  бақыласа, 
басқасы  топтарды  байланыстыратын  маңызды  орындарды  иеленеді. 
Оларды  «байланысшы»  деп  атайды.  Адамдардың  үшінші  тобының 
басты  айырмашылығы  басқалардың  мінез-құлқына  формальды  емес 
 
93

шешуші  əсерін  тигізуінде,  олар  «ой  пікірдің  көшбасшылары  (лидер)» 
(формальды емес көшбасшылар). Төртінші топ – космополиттер – олар 
жүйені  сыртқы  ортамен  байланыстыратын  болғандықтан  ұйымның 
«əлемге терезесі» болып есептеледі. 
«Күзетші» – құрылымда  тиісті  берілген  жолға  келе  жатқан 
ақпараттар ағының бағалап отыруға тұлға. 
«Күзетшінің»  қызметі  бұрау  қызметіне  ұқсас.  Егер  сіз  дереу 
бастығыңызбен кездескіңіз келіп оны секретаршасы «конференцияда» 
десе «күзетші» екенін онда түсінеміз. 
«Күзетшіліктің»  бір  қызметі  ақпараттық  ауыртпалықты  азайтудан 
тұрады. «Күзетші»  ақпарат  ағынын  саралайды,  маңызды  аздау 
хабарларды  бөгеп,  ең  негізгісін    жеткізеді,  ұйымның  қалыпты  жұмыс 
істеуіне кедергі келтірмей, ақпарат тасқынын кемітуге көмектеседі. 
Массачусетс  технологиялық  институтының  (АҚШ)  Слоундық 
бизнес  мектебінде  Т.  Аллен  «күзетші»  ғалымдарының  мінез-құлқына 
бірнеше  зерттеулермен  олардың  арасындағы  ақпарат  ағынына 
социометриялық  анықтамалар  жүргізді.  Т.  Аллен  «технологиялық 
күзетшілер»  деп  атап  көрсеткен  тұлғалар  ғалымдар  арасындағы 
техникалық жəне ғылыми маңыздағы хабарлардың ағынын бақылады. 
Олар,  əдеттегідей,  өздерінің  зертханасындағы,  сондай-ақ  басқа  да 
көптеген ғалымдармен байланыс орнатты. Мұндай адамдар ақпаратты 
алып,  оңдеп,  оны  өз  қызметтестеріне  тарату  сияқты  бір  жүйенің 
шегінде  əрекет  ете  алады.  Бүгінде  ұйымдарды  толық  жетілмеген 
байланыстарды  реттеу  процесін  кезінен  зерттеуге  қажеттілік  туып 
отыр.  Топтардағы  маңызды  «күзетшісін»  жұмыстарды  не  үшін  соған 
сай  адамдар  атқаратындығын  білу  керек.  Формальды  күзетшілердің 
қызметтері қандай шамада жəне сəйкес келе ме? Ауырпалықты азайту 
тұрғысындағы  ақпарат  ағынын  бақылауда  (маңызды  ақпараттарды 
жоғалтпай  бұрмаламай) «күзетшілердің»  қаншалықты  жемісті  жұмыс 
істегенін?  Ақпарат  ағынын  реттегенде  қандай  критерийлерге 
сүйенетіндігін білу қажет. 
«Байланыстырушы» (кейде байланыстырушы нүкте деп аталады) – 
тұлғаларының  негізде  жүйедегі  екі  жəне  одан  да  көп  топтарды 
байланыстыратын  өзі  ешқайсысына  жатпайтын  тұлға  (белгілі  бір 
тұлғалар бір не басқа топтың мүшелігінде бола тұра байланыстырушы 
мəнін атқарады, олар «көпір» деп аталады). 
Осылайша,  байланыстырушылар  ұйымдағы  ақпарт  ағынының 
тараптарында 
орналасады.  «Байланыстырушысы 
ұйымның 
құрылымдық» 
кірпіштерін 
бекітуші 
цемент 
деп 
атайды6 
«байланыстырушыларды» шығарып жіберсе, жүйе жекелеген топтарға 
ыдырап  кетеді.  Байланыстырушылар  ұғым  салаларының  арасында 
 
94