Рахымбаев А. Б., Сабатаева Б. О

авторитарлы болуымен сипатталатын тұйық адамдар тобы. Жеке ұйым 
–  бірігіп  жұмыс  жасауды  іске  асыратын  тəуелсіз  ашық,  өз  еркімен 
құрылған адамдар тобы. Бұндай ұйым жартылай автономды құрылған 
ұйым жиынын көрсетеді. 
 
2.3. Кəсіпорынның жұмысшыларын басқару 
 
Кез 
келген 
кəсіпкерлік 
қызметтің 
жетістігі 
бизнестегі 
менеджменттің  негізгі  элементі  болып  саналатын  кəсіпорынның 
потенциалымен  басқару  бағдарламасының  дұрыс  таңдауымен 
анықталады.  Бағдарламаны  таңдау  факторларға  əуелді  болады: 
кəсіпорынның  қандай  көлемде  потенциалы  бар  кəсіпорынның 
потенциалының  бəсекелестік  қабілеті  қаншалықты  жоғары;  нарықта 
қандай  үлесі  бар  жəне  кім  бола  алады – лидер  ме,  əлде  бəсекелес  пе, 
əлде автосайдер ме? кəсіпорын алдына қандай мақсат қояды лидерлік 
қабілетін  одан  əрі  шыңдау  ма  əлде  лидер  болып  шығу  ма,  əлде  тура 
ортасында  тапжылмай  тұру  ма  немесе  банкрот  болмаудың  жолдарын 
іздеу  ме?  Қойылған  мақсатқа  байланысты  кəсіпорын  нарықта  жүріс-
тұрыстың  бағдарламасын  таңдайды.  Кəсіпорынның  потенциалын 
басқару технологиясының келесі кезеңдері мынадай: 
1)  құрылымның,  динамиканың  жəне  кəсіпорынның  потенциалын 
қолданудың тиімділігінің бағасы, оның нарықта үлесі; 
2) кəсіпорынның бəсекелестік қабілетінің бағасы; 
3) кəсіпорынның резервтеріне жəне шығындарына талдау жасау; 
4)  кəсіпорынның  бəсекелестік  қабілетін  жоғарылату  бойынша 
тактика мен бағдарламаны таңдау;   
5)  таңдалған  тактика  мен  стратегия  кəсіпорынның  бəсекелестік 
қабілетін жоғарылату бойынша шараларды өткізу. 
Осылайша  нарық  жағдайында  кəсіпорынның  потенциалымен 
басқару  оның  бəсекелестік  қабілетін  басқарумен  байланысты.  Дұрыс 
бағдарламаны  таңдау  үшін  менеджер  алдымен  экономикалық 
потенциалдың не екенін білу керек. 
Кəсіпорынның  экономикалық  потенциалы  кəсіпорында  бар  жəне 
менеджерлер мен жұмыскерлердің тауарларды, қызмет көрсетуді құру 
мақсаты  мен  максималды  табыс  табуды  қолданудың  қабілеттілігі  бар 
(еңбек, материалды, материалды емес, қаржы жəне т.б.) экономикалық 
ресурстар жиынтығы. Кəсіполрынның экономикалық потенциалы үшін 
төрт негізгі ерекшеліктер сипаттас: 
1.  Кəсіпорынның    экономикалық    потенциалы    экономикалық  
қызметінде    нақты    мүнкіндіктерімен    анықталады.  Сонымен    қатар  
 
53

тек  қана  іске  асырылған мүмкіндіктерімен ғана емес, қандай да бір 
себеп бойынша іске асырылмаған мүмкіндіктермен де анықталады. 
2. 
Кез 
келген 
кəсіпорынның 
мүмкіндіктерін 
өндірісте 
қолданылмаған  ресурс  пен  резервтерге  (экономикалық,  əлеуметтік) 
тəуелді.  Сондықтан  кəсіпорынның  потенциалы,  қолданылған, 
өндіріске қолданылмаған, бірақ қолданылуға дайын тұрған  белгілі бір 
резервтермен, ресурстармен сипатталады. 
3.  Ресурстың  қажетті  мөлшерде  болуы  қажетті,  бірақ  кез  келген 
бизнесте  жетістікке  жетудің  жеткіліксіз  шарты  болып  табылады.  Кез 
келген  бизнесте  бірінші  орында  тұратын  тапсырма  қолда  бар 
ресурстарды  дұрыс  қолдана  білу  керек.  Менеджер  кəсіпорын 
потенциалы  оның  қанша  мүмкіндігі  мен  ресурсының  бар  болуын, 
тауарларды  жасау  мақсатымен  оларды  қолданудың  мүмкіндіктерін 
жəне максималды табыс табудың да шартын ұмытпай ескеру қажет. 
4.  Кəсіпорынның  потенциалының  деңгейін  жəне  қорытындысын 
іске  асыру  таңдап  алынған  кəсіпкерлік  пен  кəсіпорынның  ұйымдық 
құрылымына сəйкес анықталады. 
Шетелдік  бизнестің  теория  мен  жаттығусында  кəсіпорынның 
экономикалық  потенциалының  төрт  ерекшелігінің  басын  қосатын 
ұғым  болады.  Бұл  мынандай  себептермен  түсіндіріледі:  бастыста 
технологиялық  бум  кезінде  негізгі  капиталды – машинаны, 
станоктарды,  құрал  жабдықтарды  жəне  де  басқа  материалды – заттай 
ресурстарды  көбірек  қалады.  Техникалық  фактордан  тиімділікті 
алудың  мүмкіндігі  біткенде,  негізгі  назарды    адамдық  капиталға, 
дəлірек  айтқанда  жұмыскерлердің  мүмкіндіктеріне,  олардың  жеке 
потенциалын  табысты  іске  асыруға  аударады.  Мұндай  бағдарлама 
фирмаға басқа техникалық мүмкіндіктер біткенде, аз табыс əкелмейді. 
Сондықтан 
алда 
келе 
жатқан 
фирманың 
экономикалық 
потенциалының моделі мынандай: 
 
Эп=Ак+Нк+Ак 
 
Эп – фирманың экономикалық потенциалы; 
Ак – адамдық капитал; 
Нк – негізгі капитал; 
Ак – айналымдағы капитал. 
Экономикалық  капиталдың  ең  алдымен  адамдық  жəне  негізгі 
капиталдың  барлық  көрсетілген  элементтердің  балансталуында  батыс 
бизнесмендері  кез  келген  кəсіпкерлік  қызметте  табысқа  деген  кілтті 
көреді.  Егер  батыс  бизнесінде  адамдық  капитал  кейй  кезде  жəне 
тікелей  емес  есептелсе,  онда  бүгінгі  таңда  адамдың  капитал  өндірісті 
 
54

дамуының  өзіндік  негізгі  факторы.  Ақша  санай  алатын  батыс 
бинесмендері адамға ақша салу (сертификацияны жоғарылатуға деген 
шығындар  білім  денсаулық,  фирманың  ақшасына  демалыс  жəне  бос 
уақытын  өткізу)  табысты  көбейтеді  жəне  бəсекелестік  қабілетті 
жоғарылатады дейді. 
Сонымен,  кез  келген  кəсіпорынның  экономикалық  потенциалын 
келесі факторлар анықтайды: 
–  кəсіпорынның  ресурсының  көлемімен,  саласымен:  жұмыс 
істейтіндер  сонымен,  негізгі  өндірістік  жəне  өндірістік  емес 
қорлармен, айналымдағы қорлармен, материалды ресурстармен, қаржы 
жəне материалды ақпаратпен технологиямен; 
–  қандай  да  бір  өнімді  құрудағы  қызметкерлердің  қабілеттілігімен 
(мамандар,  жұмысшы,  көмекші  персонал)  басқа  сөзбен  айтқанда 
олардың  білім,  квалификациясы,  психофизиологиялық  мотивациялық 
потенциалымен; 
–  менеджмент  қабілеттілігін  оптималды  түрде  кəсіпорынның  бар 
ресурсын,  дайындығын,  талантын  менеджердің  профессионалды 
адаптация жəне жаңарту шеберлігін қолданумен; 
–  инновациялық  қабілеттіліктерімен,  өндірістің  жаңаруына 
кəсіпорынның қабілеттілігімен, технологияның ауысуымен; 
–  ақпараттық  қабілеттілігімен,  оны  өндірісте  қолдану  үшін 
ақпаратты қайта өңдеу қабілеттілігімен; 
– қаржылық қабілеттілігімен, кəсіпорынның несие қабілеттілігімен, 
ішкі жəне сыртқы қарыз болуымен. 
Нəтижесінде  олар  басқа  кəсіпорындардың  ұқсас  қабілеттілігімен 
салыстырғанда 
оның 
бəсекелестік 
қабілеттілігінің 
дəрежесін 
көрсететін  кəсіпорынның  жиынтық  қабілетін  (экономикалық, 
əлеуметтік) құрады. 
Кəсіпорынның 
потенциалының 
бəсекелестік 
қабілеті – 
дүниежүзілік  халық  шаруашылық  салалық  қандай  да  бір  таңдалған 
стандарттарға  тұратын  потенциалдың  салыстырмалы  сипаттамасы. 
Кəсіпорынның  потенциалының,  бəсекелестік  қабілеттілігінің  бағасы 
үшін батыс бизнесінде əр түрлі тəсілдер қолданылады. 
Индикаторлы  тəсіл  оның  негізінде  фирманың,  компанияның, 
корпорацияның,  басқа  кəсіпорынның  жəне  жалпы  алғанда  ұлттық 
экономиканың  потенциалының  бəсекелестік  қабілеттілік  бағасы 
көмегімен  берілетін  индикатордың  жүйесі  бар.  Индикатор  деп  батыс 
бизнесінде  зерттелетін  объектінің  параметрлерінің  жағдайын 
формамізді  түрде  бейнелеуге  көмектесетін  сипаттамалардың  жиынын 
түсіндіреді  жəне  олардың  негізінде  оның  функционалдануының 
нəтижесін жоғарылату бойынша кепілдеме таңдайды. Əр индикатор өз 
 
55