ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ

Қазақстанда ондаған жылдар бойы қоршаған ортаға экстремалды жоғары техногенді жүктемелерге байланысты табиғатты пайдаланудың шикізатты басым жүйесі жіктелді. Бұл пайда болудың ғана себепшісі емес, сонымен қатар біздің республикамызда ауыр зардаптар түрінде қалған экологиялық проблемалардың тұрақты өсуіне де байланысты.

Семей ядролық полигонында 40 жыл бойы жүргізілген ядролық қаруларды сынау қоршаған табиғат ортасына және адамдардың денсаулығына орны толмас зардаптарын әкелді, халықтың өлім-жітіміне, жалпы ауру түрлерінің артуына әкелді. Семей өңірінің барлық аумағы, Павлодар, Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарына шекаралас жатқан полигон экологиялық зардаптар аймағы болып танылған.

Планетаны Арал теңізі проблемасы алаңдатуда, оның өміршең қажетті су ресурстарын қалпына келтіру үшін ғалымдардың күштері бағытталған.

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың мүлдем жаңа мемлекеттік жүйесін құру мен қалпына келтіру жылдары болды. Оның бастауына мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың төрағалық етуімен Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісі қызмет етті, онда Қазақстандағы экологиялық проблемалар алғашқы рет қарастырылды және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша қажеттілік анықталды.

Осы мақсатта Қоршаған ортаны қорғау министрлігі Президент Жарлығымен бекітілген 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын әзірлеген. Осы тұжырымдаманың негізі «2030 Стратегиясында» салынған, онда «қоршаған ортаны қоректендіру, тазалығын жақсарту және экология» біздің мемлекетіміздің дамуындағы басым бағыттардың бірі болып табылады.

Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасының жалпы түсінігі дәстүрлігімен қатар, дәстүрлі емес сипаттағы қатерлердің кең спектрін енгізеді, олардың арасында қоршаған орта жағдайының нашарлауы негізгі компоненттердің бірі болып табылады. Экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық компоненттері және мемлекеттік басымдықтардың маңызды аспектісі болып табылады, себебі адамзат дамуының осы кезеңінде экологиялық проблемалар тірі қалу роблемасына өтуі мүмкін кезде биосфераға мүмкін әсер ету шегінде болады [1, 45 б.].

Қазіргі кезде біздің республикамыздың көптеген өңірлерінде экологиялық ахуал тек қолайсыз ғана емес, сонымен қатар өте апатты жағдайда. Бүгінгі кезде барынша қауіптісі экологиялық дағдарыстың пайда болуы болып табылады, техногендік босауға, топырақтың құлдырауы, су ресурстарының азаюы мен ластануы, ормандар санының қысқаруы, биологиялық әр түрліліктің қайтарымсыз қысқаруы және тірі табиғаттың генетикалық қорының бұзылуы, радиациялық бұзылу, қауіпті және улы заттардың жинақталуы жатады.

Қоршаған ортаны ластаушы және табиғат жүйесінің құлдырауын тудыратын негізгі көздері өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, автомобиль көлігі, басқа антропогендік факторлар болып табылады. Биосфера және қоршаған ортаны қорғаудың қосылған компоненттерінің арасынан атмосфера барынша сезгіш болып табылады, оған тек газ тәріздес ластаушылар ғана емес, сонымен бірге сұйық және қатты заттар да келіп түседі.

Біздің жер шарын қоршап тұрған атмосфера нені білдіреді? Бізді қоршап тұрған ауа – бұл газдардың қоспасы. Қазақстан үстіндегі атмосфераға улылығы жоғары газ тәріздес және қатты заттардың маңызды қоспасы бөлінеді. Егер әр түрлі тұрақты көздерден лақтырындылардың санын салыстыру қажет болса, онда шамамен 50 пайызы жылу-энергия көздерінен лақтырылады, ал 33 пайызы – тау-кен және түсті металлургия кәсіпорындарынан лақтырылады. Әрекет етудің барынша кең радиусы азот пен күкірт тотығы болып табылады. Олар маңызды ара қашықтықта тасымалданады және ауыл шаруашылығына маңызды әсер етеді.

Атмосфералық ауаның ластануына Қарағанды (жылына 1 млн. тоннадан артық), Павлодар (400 мың. тоннадан артық), Шығыс-Қазақстан (200 мың. тоннадан артық) облыстары негізгі үлес қосады. Барынша ластанған қалалар және өнеркәсіп орталықтары Өскемен, Алматы, Шымкент, Риддер болып табылады.

Атмосфераны ластау көздері сондай-ақ авто және теміржол көлігі болып табылады. Жылжымалы көздерден жыл сайын шығатын лақтырындылар шамамен 1 млн. тоннаны құрайды. Алматыға атмосфераның ластанудың жалпы массасының 90 % автокөліктердің пайдаланылған газды шығаруынан келеді. Астананың қарқынды дамуына, автокөліктер санының ұлғаюының, жылжымалы көздерден шығатын лақтырындылар Астанада жалпы 37 % құрайды.

Антропогендік артық жүктемелер және рационалды емес табиғат ресурстарын пайдаланудан пайда болған қазіргі заманғы экологиялық проблемалар, сөзсіз, Қазақстан аумағындағы топырақтың үстіңгі қабатына әсер етеді.

Демек, күлі көп Екібастұз көмірі қоршаған ортаны ластай отырып сол жерде жанып кетеді, ал таза энергия негізінен республикадан тыс тұтынатын жерлерге жіберілді. Республиканың топырақ қабатына түзетуге келмейтін залалды әскери өнеркәсіптік кешен кәсіпорындары тигізді. Осы уақытқа дейін бұл топырақ және олардың орналасқан жері құпия күйде ұсталды.

Топырақты радиоактивті ластау зардаптары орасан қауіп төндіреді.

Топырақтың күшті ластануы Ақтау қаласына жақын Қарақия ойпатында уран кен орындары аудандарындағы экожүйе компоненттері ұшыраған. Ұзақ мерзімді уақыт бойы уран рудасын өндірді және оны Каспий маңындағы тау-кен-металлургия комбинаты кәсіпорындарының табиғат секторында байытты.

Радиоактивті қалдықтар қалаға жақын орналасқан көлдер және Каспий теңізінде жинақталды. Жер асты суларымен бірге олар теңізге құлауы мүмкін деген ықтималдылық бар, оның деңгейі жағалау маңындағы аумаққа дейін жайылып үздіксіз артуда.

Қазіргі уақытта Қазақстан аумағының топырақ-экологиялық жағдайын қанағаттанарлықсыз ретінде бағалауға болады. Экологиялық жағдайды тұрақсыздандыру топырақты өздігінен қалпына келтіру мүмкін емес процестерге дейінгі дәрежеге жетті. Бұзылған топырақты рационалды пайдалану, қорғау және қалпына келтіруді, топырақ құлдырауының алдын алу, эрозияға ұшыраған және техногенді бұзылған топырақты, сондай-ақ жайылымдарды қалпына келтіру бойынша бағдарламаны әзірлеу талап етіледі [2, 41 б.].

Макроөңір шаруашылығын аумақтық ұйымдастыруды жетілдірудің маңызды бағыты су шаруашылығы проблемаларын шешу болып табылады.

Қазақстанда шамамен суландыру үшін жарамды 50-60 млн. га жер есептелген.

Сол уақытта су ресурстары тек 8-10 млн. га жерді суландыруға жетеді. Мұндай жағдайда суармалы егіс алқаптарын дамытудың жолдарын дұрыс таңдау керек, экожүйені бұзудың қайтарымсыз процестеріне жол беруге болмайды.

Қазақстанның экологиялық жағдайын экономика мен қоғамды, заңды тұрғыда экологияландыру арқылы оң бағыттарға қарай өзгертуге болады.

1. Заңдарды экологияландыру

Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайтын құжат «Қазақстан өз дамуында жаңа ілгерілеудің алдында тұр» деген атауға ие болды.

Жобаның барлығын қысқаша сипаттау өте қиын. Ол экологиялық ахуалды басқарудың қолданыстағы жүйесін түпкілікті өзгертеді және қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға бағытталған. Халықаралық экологиялық стандарттарға өту қарастырылған. Оның негізгі міндеті – кодекс деңгейіне дейін экологиялық басқару мәселелерін заңды деңгейде қорытындылау және жүйелеу.

Осы ережені әзірлеу кезінде барлығы әр түрлі халықаралық ұйымдардың 20 ұсынысы және басқарушы құжаттары, 22 халықаралық конвенциялар, Еуроодақтың 30-дан астам 30 директивасы және басқа мемлекеттердің заңдары, ТМД Модельді кодексі, Қазақстандық заңдардың 200-ден астам нормативтік құқықтық актілері пайдаланылған.

Ең үздік еуропалық тәжірибе мысалы бойынша ең бірінші рет ең озық қол жетерлік технологиялар негізінде берілген кешенді экологиялық рұқсат ету жатады, ал экологиялық рұқсат етудің әрекет ету мерзімі 3-5 жылға арналған және оларды беру тәртібі маңызды түрде қысқартылған.

Сондай-ақ ең бірінші рет кәсіпорындар өнеркәсіптің күрделілігі және олардың қоршаған ортаға әсер етудің мүмкін әсерлерінің дәрежесі бойынша 4 топқа бөлінген, әрбір келесі топ үшін экологиялық рұқсат беру тәртібі рәсімі ықшамдалған.

Бұдан басқа, мемлекеттік экологиялық бақылау кезінде инспекторлық тексерулерді жүзеге асыру тәртібі белгіленген, бірақ экологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде өндірістік бақылауға үлкен көңіл бөлінеді.

Осылайша, Қазақстан алдында тұрған экологиялық проблемаларды шешу үшін заңнамалық негіздер құрылады. Нәтижесінде 2010 жылға қарай біз қоғамның тұрақты дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауымыз керек.

2. Экономиканы экологияландыру

Қазақстанда соңғы 10 жыл ішінде атмосфераға зиянды заттарды лақтыру көлемінің өсуі байқалмайды. Бұл бір жағынан, өндіріс көлемінің құлдырауымен, ал екінші жағынан, өндіріске жаңа тазарту құрылғыларын енгізумен, технологиялық процестерді жетілдірумен байланысты. Мысалы, «Қазақмыс» Корпорациясы, «Балхашцветмет» АҚ өндірістік бірлестігінің мырыш зауытын пайдалану үшін іске қосылғанын айтуға болады. Бұл жерде күкірт қышқылының әсерінен және жоғары қысым кезіндегі оттегіден жоғары температуралы автоклавты сілтілендіру концентратының прогресшіл экологиялық таза технологиясы пайдаланылды, дәстүрлі күйдіруді азайта отырып, атмосфералық ауаға келеңсіз әсер етуді азайтуға мүмкіндік береді.

Қоршаған ортаны ластауды азайтуды экономикалық ынталандыру мақсатында Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бұйрығы бойынша қоршаған ортаны ластағаны үшін мөлшерлеме төлеу белгіленген. Осыған байланысты, Министрлік тарапынан, қоршаған орта жағдайын тұрақты және тиісті мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады.

Заңды бұзғандар үшін әкімшілік сипаттағы айыппұл төлеу және ескертпелер түрінде инспекторлық қолданыстағы іс-шаралар, азаматтық сипаттағы – қоршаған ортаға тигізген залалдардың орнын толтыру туралы талаптар және шағымдар түрінде қабылданады.

Экологиялық проблемаларды шешудің сапасын арттыру мақсатында қоршаған ортаны қорғаудың Бірыңғай ақпараттық жүйесі құрылды. Оның әрі қарай дамуы «электрондық Үкімет» шеңберінде осы жүйені интеграциялауға, халыққа ақпараттық қызметтерді ұсынуда қуатты құралдарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, «электрондық Үкіметті» енгізу шеңберінде электрондық-цифрлық қол қоюды қолдана отырып, ведомство аралық құжат айналымын пайдалануды енгізу жоспарланған.

Қазіргі кезде тоқсан сайын «Гидрометеорология және экология» журналы шығарылады. Қоршаған ортаны қорғаудың Ақмола облыстық аумақтық басқармасының қолдауымен «Экологиялық хабаршы» облыстық газеті шығарылады. Министрліктің Веб-сайты жұмыс істейді. Бұдан басқа, «Экологиялық ақпараттық-аналитикалық бюллетень» шығаруды қайта жаңарту бойынша жұмыстар, сондай-ақ «Эколог» орталық газетін шығаруды ұйымдастыру жүргізілуде.

Қоғамды экологияландыру мақсатында Білім және ғылым министрлігімен бірге үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін қалыптастыру бойынша жұмыстар басталды. Еліміздің ЖОО ынтымақтастық пен өзара түсінік туралы 19 меморандумға қол қойылды, онда студенттерді ғылыми-практикалық даярлау механизмдері, өндіріске инновациялар және озық технологияларды енгізу мәселелері, экологиялық мамандықты бітірген түлектерді жұмысқа орналастыру қарастырылған.

Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жанында біліктілікті арттыру және қайта даярлау орталығы құрылды, онда қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық басқармасының қызметкерлері ғана емес, сонымен бірге тірі табиғат пайдаланушы өнеркәсіптердің мамандары да оқытылады.

Әскери сынақ полигондарында және «Байқоңыр» космодромында

зерттеулер жүргізіледі, қоршаған орта жағдайы мен тұрғылықты халықтың денсаулығының өзара байланысты проблемалары зерттеледі, Солтүстік және Шығыс Қазақстан өңірлеріндегі радиациялық ахуал тексеріледі. Ғылыми зерттеулер нәтижелері бойынша жаңа нормативтік-әдістемелік құжаттар әзірленеді және түзетіледі. Мысалы, «Төтенше экологиялық жағдайды жариялау ережесі» әзірленді, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен бекітілген.

3. Қоғамды экологияландыру

Халыққа экологиялық тәрбие беру мәселесімен сауаттандыру жиынтығында салауатты өмір салтын насихаттау мемлекеттік ақпараттық саясаттың басым бағыттары ретінде анықталды және жетекші БАҚ (НТК, «Қазақстан», «Хабар» Агенттігі және Қазақ радиосы) және 59 республикалық басылымдар мемлекеттік тапсырысты тарату арқылы іске асырылады.

Қазақстанның жаңа Ұлттық атласы әзірленді. Бұл атлас – посткеңестік кеңістіктегі алғашқы атлас. Ол үш томнан тұрады. Атлас материалдары қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жоғары және орта оқу мекемелерінде интерактивті оқыту үшін негіз болып қызмет етеді. Оны құрастыру кезінде қазіргі заманғы геоақпараттық технологиялар қолданылған.

4. Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту

Қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық конвенцияларды іске асыру бойынша жұмыстар жалғасын табуда. Демек, Қазақстан қауіпті қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау және оларды тасымалдау үшін бақылау бойынша Базель конвенциясына қосылды. Осының арқасында қауіпті қалдықтарды декларациялау бойынша жаңа кедендік ережелер белгіленді, ол екінші реттік шикізат және өнімдер түрлері бойынша еліміздің аумағына оларды тасымалдаудың алдын алады.

Ғаламдық экологиялық қор (ҒЭҚ) жобаларын сектор аралық йлестіру бойынша Ведомство аралық жұмыс тобы құрылды.

Каспий маңындағы мемлекеттермен өзара қатынастар бойынша маңызды прогреске қол жеткізілді. Каспий теңізінің ортасын қорғау жөніндегі Рама конвенциясына қол қойылды және ратификацияланды.

Төзімді органикалық ластанушылар бойынша Стокгольм конвенциясын ратификациялауға, жекелеген қауіпті химиялық заттар және халықаралық саудадағы пестицидтер қатынасында алдын ала келісілген келісімдер рәсімдерін қолдану бойынша Роттердам конвенциясын ратификациялауға, климаттың өзгеруі бойынша БҰҰ Киото Рама конвенциясының хаттамасына дайындық жүргізілуде.

Қазақстан Республикасындағы экологиялық ахуалды барлық адамзаттың проблемаларынан бөліп жарып қарастыруға болмайды.

Адамзаттың алдында тұрған ғаламдық экологиялық проблемалардың бірі климаттың өзгеруі болып табылады. Климаттың згеруіне теріс әсер ететін, парник газының атмосфераға лақтырындысын регламенттейтін жалғыз халықаралық құжат Киото хаттамасы болып табылады. Киото хаттамасын Қазақстанда ратификациялау мәселесі қоршаған орта сапасын тұрақтандыру бойынша ведомство аралық комиссиясында қарастырылған. Осы мәселе бойынша парламенттік тыңдаулар жүргізілді және Киото хаттамасын ратификациялау туралы Заң жобасы мемлекеттік органдардың келісімінде қаралуда.

Экология және климатты ғылыми-зерттеу институттары Қазақстан аумағында парник газдарының эмиссиясын жыл сайын түгендеу және осы проблема бойынша ғылыми жұмыстар жүргізілуде.

Келесі ғаламдық проблема – Жердің озон қабатының бұзылуы. Озон қабатын қорғау бойынша міндеттемелерді іске асыру мақсатында озон қабатын бұзатын заттарды тұтынуды азайту, оларды сатудан алып тастау, озон қабатын бұзатын заттарды тұтынушы-кәсіпорындар технологияларын айырбастау және қолдау бойынша іс-шараларды енгізетін іс-әрекеттер жоспары мен жобасы әзірленді және іске асырылуда.

Био әр түрлілікті сақтау проблемаларын шешу шеңберінде ЮНЕСКО Бүкіл әлемдік мұра тізіміне табиғи объектілерді енгізу жұмысы жүруде, олардың арасынан ең бірінші объектілер Алтай аумағы және Қорғалжың және Наурызым мемлекеттік табиғи қорықтары болып табылады.

Тағы да бір ғаламдық экологиялық проблема сортаң жерге айналу болып табылады. Жоғарыда атап өткендей, Қазақстан Республикасы аумағындағы шөлейтке айналу процесін қалпына келтіру және алдын алу бойынша шараларды қарастыратын «2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы күрес жөніндегі бағдарламасы» Үкіметтің Қаулысымен әзірленді және бекітілді. Қазіргі уақытта Ғаламдық экологиялық қор жер ресурстарын басқару бойынша Орталық Азия елдерінің Бастамасын мақұлдады және бес мемлекет үшін 10 жылға шамамен 1 млрд. теңге көлемінде қаржыландыру қамтамасыз етіледі.

Қазақстан алдында ғаламдық экологиялық проблемалармен қатар ұлттық экологиялық проблемалар тұр.

Орталық Азия мемлекеттерін қосу жөніндегі Қазақстан бастамасын және шекаралық су ағындарын және халықаралық көлдерді қорғау мен пайдалану бойынша Хельсинки конвенциясын қолдау мәселесі жүргізілуде. Осы мәселелер бойынша жұмыстарды ұйымдастыру шеңберінде Орталық Азия елдеріндегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігіне сол елдердегі тиісті органдармен көрсетілген құжатқа олардың қосылуы туралы мәселелерді қарастыру туралы тапсырма берілді. Сондай-ақ, Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы Қазақстан Республикасының тұрақты өкілдігіне су мәселесі бойынша халықаралық және аймақтық конференциялар, семинарлар, симпозиумдар жүргізу бағдарламасына аталған ұсыныстарды енгізу туралы мәселені қайта қарауға жіберілді [3, c. 22].

«Арнайы экологиялық талаптар және Каспий қорық аймағындағы және Каспий маңындағы өңірлердегі шаруашылық қызметін жүзеге асыратын кәсіпорындар» жобасы әзірленді, алайда Ауыл шаруашылығы министрлігінің бюджеттік бағдарламалар шеңберінде жүргізілетін Каспий теңізі қорық аймағын аймақтандыру нәтижесі есебінен оны іске жарату туралы шешім қабылданды.

Ғылыми бюджеттік бағдарламалар шеңберінде Атырау және Маңғыстау облыстары шегінде Каспий теңізі жағалауының қазіргі заманғы экологиялық жағдайын мамандандырылған өрістік экологиялық және инженерлік-геологиялық зерттеулер жүргізілуде. Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бюджеттік бағдарламалары шеңберінде әскери-ғарыштық және сынақ полигондарының экологиялық жағдайының мониторинг жүйесін жасау бойынша жұмыстар жүргізілуде. Экологиялық қауіпсіздікке жету жағдайы жергілікті экологиялық проблемаларды шешу болып табылады.

Осы үшін радиоактивті көздерді түгендеу және радиоактивті қалдықтарды қайта өңдеу және көму бойынша мамандандырылған ұйымдастыруды жасау бойынша жұмыстар жүргізілді.

Өндіріс және тұтыну қалдықтарына, Арал теңізіндегі Возрождение аралы аумағын бактериологиялық залалсыздандыру зерттеулерін жүргізуге басты назар аударылуда.

Адамзат жаңа ғасыр табалдырығын аттар алдында өткеннен қорытынды шығара отырып, өркениеттің жетістіктерін мойындай отырып, болашаққа көз жүгірте отырып, экологиялық проблемалар ғаламдығын тани алады, тұрақты даму жолындағы оларды шешу мен алға жылжу есебінен өз қызметін жоспарлай алады.
Әдебиеттер тізімі
1. Денисов В.В., Денисова И.А. и др. Основы инженерной экологии. Ростов на Дону: «Феникс», 2013. - 623 с.

2. Коробкин В.И. Экология. Ростов на Дону: «Феникс», 2014. – 610 с.

4. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университеті

өнеркәсіптік экология және химия

кафедрасының аға оқытушысы, х.ғ.к.

e-mail: altynarai81@mail.ru

Хельсинки қаласында, 2014 жылғы 18-19 қазанда «Ядросыз жол: Ядролық қарусызданудың мысалдары» тақырыбындағы халықаралық конгресте Қазақстанның ядролық қарусыздану тарихы мен Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың қазіргі заманғы ядроға қарсы бастамалары, оның ішінде «АТОМ» жобасы ұсынылды [1].

Конгресті «Әлем дәрігерлері ядролық соғыстың алдын алу үшін» халықаралық қозғалысының қолдауымен «Финляндия дәрiгерлерi әлеуметтiк жауапкершiлiк үшін» деген ұйымымен бірге бейбітшілік үшін Халықаралық бюросы ұйымдастырды.

Онда таратпау мен қарусыздандыру саласындағы үздік сарапшылар, дипломаттар, 20-дан астам елдің халықаралық және үкiметтiк емес ұйымдарының өкiлдері қатысты.

Конгреске қатысушылар Президент Н. Назарбаевтың ядролық қарудан босаған Орта Азияда аймақты құруды, БҰҰ шеңберінде Жалпыға ортақ ядросыз әлем декларациясын қабылдау, Ядролық қаруды таратпау туралы шартын жанжақтандыру мен Ядролық сынақтарға тегіс тыйым салу туралы шартының тез арада күшіне енуін қамтамасыз ету туралы ұсыныстарымен бірге ядролық қарусыздандыру және таратпау саласындағы бастамаларымен қызыға танысты. Осыған байланысты қазіргі таңда жүзеге асырылып жатқан «АТОМ» жобасы атты халықаралық бастама ерекше қызығушылық тудырды.

Фредерик де Клерктің айтуынша, халықаралық қауымдастықтың шоғырланған күші мен ядролық қаруға иелік жасаудан бас тартқан мемлекеттердің белсенді атсалысуы ғана ядролық қарусыздану ісінде ілгерілеуді қамтамасыз ете алады.

ҚР СІМ Ерекше тапсырмалар бойынша елшісі Роман Василенко өз кезегінде Қазақстандағы кеңестік ядролық сынақтардың трагедиялық мұрасы мен тәуелсіз мемлекеттің ядролық қарусыздану тарихы туралы айтып, елдің ядролық қарусыз болашақ пайдасына қарай жасаған түбегейлі таңдауын және Президент пен Қазақстан халқының саяси ерік-жігерінің көрінісін ерекше атап өтті.

Семей полигонындағы ядролық қару сынақтары тарихымыздағы ең қайғылы беттердің бірі болып қала береді. Семей ядролық сынақ полигоны әлем бойынша ең ірі болды, мұнда 500 ядролық жарылыс болса, оның ішінде 70-тен астамы ауада жарылған. Бұл сынақтардың салдары әлі күнге дейін білінеді. Орасан зор аумақтың шаруашылық айналымы істен шықты, көптеген адамдар радиация әсерінен зардап шекті, ал оның әсері келер ұрпаққа да әсерін тигізуде. 1949 жылғы 29 тамызда Семей полигонында атом бомбасын алғаш рет сынау жүргізілді, 1954 жылғы 12 қыркүйекте термоядролық құрылғы, ал 1955 жылғы 22 қарашада сутек бомбасы сыналды [2].

Әрине, алғашқы онжылдықта тұрғындар қазақ жерінде қаншалықты қырғынға ұшырататын қару сыналып жатқанын, оның әсерінің қандай болатынын білмеді. Уақыт өте келе, қазақстандық қоғамның ядролық қару жайында ақпараты молайған сайын, бұл сынақтарға деген жағымсыз көзқарас өрши бастады. 1989 жылғы ақпанда жер асты ядролық жарылысынан кейін ауаға радиоактивті бұлт көтеріліп, жақын маңайдағы ауылдарды басады. Міне, осы жағдай, біздің республикамызда ядроға қарсы ұйымдасқан қозғалыстың пайда болуына себеп болды. Дәлірек айтқанда, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiнің бірнеше депутаты бұл сынақтарды тоқтатуды талап етті. Олар аз болса, талап қоюдан аянған жоқ. Ол кезде ядролық әлеуетті әрі қарай дамыту мен сынақтардың жалғастыруды ұстанған үлкен державаның Әскери-өнеркәсіптік кешеніне ешкім қарсы тұра алмады.

Біздің Тұңғыш Президентіміз – Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы бола тұра, ядролық сынақтарды тоқтату туралы шара қолдануға тырысқанын айта кеткен жөн. Осылайша, 1989 жылғы 1 наурызда ол Семей облысындағы экологиялық жағдайды қадағалау жөніндегі Республикалық комиссия құрды, оның құрамына мемлекет қайртакерлері, ғалымдар мен дәрігерлер кірді. Сол жылдың мамыр айында Н. Назарбаев КСРО Халық депутаттарының съезінде сөз сөйлеп, өзінің ядролық сынақтардың жалғасып жатқанына алаңдайтындығын мәлімдеді. Оған дейін сондай дәрежеде болған ешбір басшы бұл шиеленіскен мәселе туралы жұрт алдында пікір білдірген емес. Ол алдыңғы буын өкілдері жасай алмағанды жасады.

1989 жылғы маусым айында КОКП ОК Саяси Бюросы «Семей полигонындағы жер асты ядролық жарылыстарға орай Қазақ КСР-нің жағдайы туралы» мәселені қарастырды. Президент Н. Назарбаев сынақтардың тоқтатылуы мен полигонның жабылуын талап етуден аянбады. 1989 жылғы қарашада Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі КСРО-ның одақтық Үкіметіне және Жоғарғы Кеңесіне полигондағы ядролық жарылыстарды жедел түрде тоқтату туралы үндеумен барды. КСРО Министрлер Кеңесінде 1993 жылғы қаңтар айынан бастап Семей полигонында ядролық қару сынақтарын тоқтату туралы Қаулы жобасы әзірленді, бірақ бұған дейін тағы бірнеше жарылыс топтамасын өткізу қарастырылды.

1990 жылғы мамыр айында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі сессиясында Н. Назарбаевтың төрағалығымен КСРО Үкіметінен сынақтарды жедел түрде тоқтатуды талап ететін Қаулы қабылданды. Бұл талап сол жылғы маусым айында өткен Қазақстан Компартиясының ХVII съезінде қолдау тапты. 1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі «Мемлекеттік егемендік туралы декларация» қабылдады, онда Қазақстан аумағында ядролық қаруды жасауға және сынақтар жүргізуге тыйым салу туралы айтылды. 1991 жылы жазда Президент республиканың Жоғарғы Кеңесінің сессиясында полигонның жабылатындығын, барлық жауапкершілікті өзіне алатындығын мәлімдеді. Осылайша 29 тамызда Н. Назарбаев тарихи құжат – «Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы» Жарлыққа қол қойды [3, 2-б.].

2000 жылғы қыркүйекте, Нью-Йоркте БҰҰ мың жылдық Саммитінде сөз сөйлеген Н. Назарбаев Қазақстанның әлемде ең алғашқы болып өз еркімен ядролық қарудан бас тартқандығын және сондықтан барлық ядролық ірі мемлекеттерді ядролық қаруды жою жайында нақты қадамдар жасауға шақыратындығын мәлімдеді [4].

Ядролық қарудан бас тарту туралы шешім Қазақстан Президенті

1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін алған соң, ол әлемдегі қуаты бойынша төртінші орындағы ядролық арсеналға ие болды. Біз бұл қарудан ерікті түрде бас тартып, оны қатаң қауіпсіздік жағдайында Ресейге беру туралы шешім қабылдадық [5].

Бұл әрекеттер Қазақстанның сол саладағы көшбасшылығына негіз болды. Қазақстан әлі де қолданыста жүрген ядролық материалдардың санын одан әрi қысқарту мен оларды сақтау шараларын күшейтуге назар аударды.

Одан басқа, біздің заманымыздағы сын-қатерлер «ядролық клубтың» кеңейуін тоқтатуға жатады. Бейбіт ядролық технологиялардың дамуына бөгет жасамай, ядролық қаруды таратуды тоқтату туралы мәселені адамзат атом заманы басталғаннан бері шешуге тырысып келеді.

Бұл салада Қазақстанның бірегей тәжірибесі бар екені белгілі. Сынақтардың нәтижесінде жер қойнауында қалған плутоний мен жоғары байытылған уран Семей полигонының мұралық элементтерінің біріне айналды [6].

Уран өндірісіндегі әлемдік көшбасшы ретіндегі, ядролық объекттерде қауiпсiздiк шараларын қамтамасыз етуде мол тәжiрибесі бар Қазақстан бұл салада керемет ұсыныстар бере алады. Біз барлық ядролық державалармен де, атом технологияларын азаматтық секторда дамытуды жоспарлаған мемлекеттермен де жақсы қарым-қатынас орнаттық.

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев заманауи реалияларды ескере отырып, ядролық қаруды таратпау тәртібін жаңғырту бастамаларын бірнеше рет ұсынды. Бірінші кезекте Ядролық қаруды таратпау туралы шарттың симметриялы еместігінің орнын толтыру керек.

1991 жылғы 5 наурызда Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа (ЯҚТШ) қол қойған мемлекеттер оның 45 жылдығын атап өтеді, олардың арасында Қазақстан Республикасы да болады [7].

Таратпаудың бүгiнгi режимi және Таратпау туралы шартқа мемлекет-қатысушылардың ядролық қызметі жөніндегі МАГАТЭ-нің (Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің) сәйкес кепілдіктерінің практикада жүзеге асырылып қолданылуы «ядролық бестiк» мемлекеттеріне елеулi экономикалық және технологиялық артықшылықтар бередi.

Олар өздерінің ядролық секторлары туралы мәліметтерді ерікті түрде жариялайды. Оларға бұл коммерциялық қызығушылығы бар ғылыми және технологиялық әзірлемелерді сақтауға, ядролық сектордың жеке бағыттарын және МАГАТЭ кепiлдiк жүйесі арқылы маңызды ақпаратты дамытуға мүмкіндік бередi.

Сонымен бірге Шарт бойынша өз мойнына міндеттер алған және өздерінің бейбіт ядролық әрекетін толық қамтитын кепілдіктерді қолданатын басқа мемлекеттер барлық ядролық бағдарламалар, атом саласын дамыту жөніндегі зерттеулер мен жоспарлар бойынша толық әрі егжей-тегжейлі ақпаратты он жыл бұрын береді. Көптеген мемлекеттердің осындай теңсіздік жағдайына наразы болуы толық түсінікті.

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы «ядролық бестік» мемлекеттеріне жыл сайын әлемдік қауымдастық алдында ядролық қарусыздану міндеттерінің орындалуы туралы есеп беруді бірнеше рет ұсынды.

Ақпараттың нәзіктігін ескере отырып, комитеттің жыл сайынғы мемлекеттердің есебі тыңдалатын отырыстарын жабық тәртіпте өткізуге болар еді. Алайда міндеттердің жалпы орындалу жағдайын көрсететін қорытынды құжат БҰҰ мүшелігіндегі барлық мемлекеттер үшін жариялануы керек.

Қазақстан 5 жылдан астам уақыт бойы МАГАТЭ-мен бірге өз аумағында Халықаралық төмен байытылған уран банкін (ХТБУБ) құру туралы жобаны әзірлеп келеді [8].

11 маусымда МАГАТЭ Басқарушылар кеңесі Өскемендегі Үлбi металлургиялық зауытында ХТБУБ орналастыру туралы Қазақстанмен келiсiмді, сонымен бiрге РФ-мен транзиттiк келiсiм бекітті. Бұдан кейiн тағы да бірқатар заңды процедуралар күтілуде, дегенмен құжатқа қорытынды қол қоятын күн де алыс емес. Бүгінгі таңада әлемде Қазақстанның ядросыз қару әлемін жақындату тәжірибесін қызығушылықпен зерделеуде. Бiздiң елiмiзді басқаларға үлгі етеді: ядролық қарудан өз еркiмен бас тартып, қалған әлеммен бейбiт қарым-қатынас орната отырып, Қазақстан өзінің ядроға қарсы бастамаларын тоқтатқан емес. Мемлекетіміздің Президенті Н. Назарбаевтың сөзімен айтатын болсақ, 1991 жылғы 29 тамызда Семей полигоныны жабылғанда, «жаhандық ядролық тарихтың жаңа дәуiрi басталды»: «Әлем ерiктi, саналы және заң актілеріндегі біржақты тәртібіндегі, қиямет күнгі қаруды заңға жатпайтын кесiмдi мысал алды. Қазақстанның жасаған бұл қадамының маңыздылығы сонша, кеңiстiк пен уақытта шынымен шексiз болды».

Бүгінде Қазақстан әлемді барлық адамзат үшін қауіпсіз еу үшін күресіп келеді. Мұндай қауіпсіздік негіздерінің бірі болып табылатын Ядролық сынақтарды тоқтату туралы Шартты күшіне енгізу жолында Қазақстан бірнеше жыл бойы күресіп келеді. Сонымен бiрге қазақстандық дипломатияның ойынша, Ядролық сынақтарды тоқтату туралы шартты және оны құрайтын ядролық қарусыздану, таратпау және атом энергиясын бейбiт пайдалану сияқты бөлімдерді тиiмдi әрі үйлесімді жүзеге асыруға ұмтылу керек.

Қазіргі уақытта, Ұлттық ядролық орталықтың деректері бойынша, Семей полигонында жер асты ядролық жарылыстар кезінде бқлінетін өнімдер аккумуляциясына байланысты аумақтың ластануының екiншi реттік әсерi және олардың топырақ, еріген қар мен жаңбыр суы ретінде шығарылуы байқалады. Семей өңірі полигон әсерiн сипаттайтын денсаулық пен ауру-сырқау жағдайының негiзгi көрсеткiштері бойынша өңірдегі ең нашар аймақтардың бiрi болып табылады. Полигон аумағында Ұлттық ядролық орталық мекемелері радиоэкологиялық жағдайды нақтылау және оның тұрғындар денсаулығына тигізетін әсерін бағалау бойынша зерттеулер жүргізді. Сәулеленудің сумаалық мөлшері мен сәулеленген контингент санын негізге ала отырып, жеке назологиялық факторлардың ауру-сырқауға және демографиялық жағдайға тигізетін әсерін талдау арқылы жүргізілген ядролық сынақтардың тұрғындар денсаулығына жағымсыз ықпалының қатерін бағалауға мүмкіндік беретін әдістеме бар. Сәулеленудің төмен мөлшері төмен нәтиже береді, ол жеке тұлғаның бойынан табылмайды, алайда оны ұжымдық мөлшерде болжауға болады. Қатерлі ісіктер мен туа біткен ауру түрлерін бүгінгі таңда болжанатын нәтиже ретінде таниды. Аз мөлшер иммундық жүйенің шаршауын, тұрғындар арасындағы сәулеленген бүкіл топтың иммунитетінің төмендеуін тудырады. Бұл барлық нозологиялық формалар бойынша аурудың өсуіне және демографиялық көрсеткіштердің төмендеуіне әкеледі. Бүгінгі күні радионуклидалармен ластанған аумақтарды оңалту мен радиоактивті қалдықтарды жою мемлекет үшін өте маңызды мәселелер болып табылады. Әлемдік қауымдастықтың қатысуынсыз бұл мәспелелерді шешу мүмкін емес. Сонымен қатар Қазақстанда орын алған радиоэкологиялық жағдай көптеген радиоэкологиялық зерттеулер жүргізу мен олардың нәтижелерін практикалық тұрғыда жүзеге асыру үшін бірден-бір мүмкіндік береді [9, 28-б.].

Жер бетіндегі барлық адамдар күшін біріктірмей ядролық әлемге жол бастау қиын. Ядросыз әлем – бұл біздің мақсатымыз, бұған біздің ғаламшар ұмтылу керек. Қазақстанның бейбіт күшінің арқасында Семей полигоны «бейбітшілік аумағына» айналды. Мұнда Ядролық сынақтар мониторингі мен инспекция әдістері халықаралық жүйесін дамыту бойынша жобалар жүзеге асырылады. Медицина, ядролық физика және радиациялық технологиялар саласында халықаралық ынтымақтастық дамып келеді. Жердің құнарлылығы мен радиациялық ая қалыпқа келуде.

2010 жылғы сәуірде Вашингтонда болған Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммитке 47 мемлекеттің өкілі, сонымен бірге БҰҰ, МАГАТЭ және Еуроодақ өкілдері қатытсы. Бұл шараның қорытынды құжаты төрт жыл бойы ондаған мемлекетте барлық ядролық материалдарды қауіпсіздендіруге бағытталды [10, 8-б.].

Басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық құра отырып Қазақстан соңғы жылдары ядролық қауіпсіздік аясында ұлттық шаралар мен бастамалар кешенін жүзеге асырды.

Біздің Президентіміз ядролық қаруды тараптпау мен қысқарту жолында өз ұстанымында қалады, сонымен қатар «бейбіт атом» үшін күреседі. Ядролық энергетикаға қатысты әр түрлі конъюнктуралық үрдістерге қарамастан, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев болашақ атомдық электр станцияларында деп санайды, сондықтан Қазақстанда бұл бағытта үлкен жұмыс атқарылып келеді. Сонымен қатар мемлекет Басшысы әр түрлі учаскелердегі нақты радиациялық жағдайды ескере отырып, бұрынғы Семей полигонының аумағын шаруашылық тұрғыда игере бастауды қажет деп санайды. Қазақ ғалымдары зерттеулер жүргізіп жатыр, олар болашақта бұрынғы полигон жерін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді және біздің қоғамға ядролық сынақтардың салдарынан қажетсіз қорқыныштан құтылуға көмектеседі.

Сондықтан әлемдік қауымдастық Қазақстанның ядролық қаруды таратпау мәселелері жөніндегі көптеген бастамаларын белсенді қолдайды, ал БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев әлемдік ядроға қарсы қозғалысқа басшылық етуі тиіс деп санайды.

Әдебиеттер тізімі
1. https://news.mail.ru/inworld/kazakhstan/politics/15291931//.

2. http://www.inform.kz/rus/article/2691664.

3. Н.А. Назарбаева «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. 17 января 2014 г. // Казахстанская правда.18.01. 2014 г.

4. http://www.inform.kz/rus/article/2691664.

5. http://www.kazpravda.kz/rubric/politika/nursultan-nazarbaev-prizivaet-mirovih-liderov-ukreplyat-yadernuu-bezopasnost/.

6. http://www.kazpravda.kz/pdf/26032014064236.pdf.

7. http://bnews.kz/ru/news/post/256390/.

8. http://bnews.kz/ru/news/post/273530/.

10. Лукашенко Р.С. Актуальные вопросы радиоэкологии Казахстана: Монография. Вып. 4. Т. 2. Сборник трудов Национального ядерного центра Республики Казахстан за 2011-2012 гг. Павлодар; Курчатов: «Дом печати», 2010. - 474 с.