ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен

.Е.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Патриоттық тәрбие беру

ҒЗИ директоры, экономика магистрі

е-mail: niipatriot_kstu@mail.ru

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Патриоттық тәрбие беру

ҒЗИ әдіскері

e-mail: 29-10-1988@mail.ru


ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУ-КЕН МЕТАЛЛУРГИЯЛЫҚ КЕШЕНІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛРІ
Адамзат жаңа мыңжылдыққа аяқ басарда, өткенді саралап, болашаққа көз тастағанда, өркениет жетістіктерін мойындай отырып, жаһандық экологиялық мәселелерді түсініп, өз болашағын соларды шешу қажеттілігімен бірге жоспарлап, тұрақты даму жолымен алға басуды мақсат етеді.

Біздің республикамыздың көптеген өңірлерінде экологиялық жағдай тек қана қолайсыз емес, сондай-ақ, апатты.

Қоршаған ортаны ластайтын және табиғи жүйенің деградациясын туындататын негізгі қайнаркөз өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, автомобильді көлік және өзге де антропогенді факторлар болып табылады. Биосфера мен қоршаған ортаны құрайтын барлық компоненттердің ішінде атмосфера ең сезімталы болып табылады, оған ең алдымен тек қана газ тектес қана емес, сонымен қатар, сұйық және де қатты ластағыш заттар да түседі.

Адамзат атмосфераны мыңдаған жылдар бойы ластап келеді, алайда ол осы кезеңдер бойы пайдаланып келген оттың салдары мардымсыз болды.

Қазақстандағы атмосфераға жоғары уытты газ тектес және қатты заттардың үлкен көлемі бөлінуде. Егер де әртүрлі стационарлы қалдықтар бөлінуін салыстыратын болсақ, онда шамамен 50 пайызы жылу энергия көздері, ал 33 пайыз – тау және түрлі-түсті металлургия өнеркәсіптерінің еншісінде. Әртүрлі пооллютанттар шығарылуының көп көлемі Шығыс Қазақстанда – 2231,4 мың т/жыл, бұл Қазақстандағы жалпы шығарулардың 43 пайызын құрайды. Шығарылу бойынша екінші орында Орталық Қазақстан тұр – 1868 мың т/жыл немесе 36 пайыз. Ең аз атмосфера ластанатын Солтүстік Қазақстан – 363,2 мың т/жыл (7 пайыз) және Оңтүстік Қазақстан 415,1 мың т/жыл, яғни 8 пайыз. Ең мобилді, радиус әсері көлемі кең болып азот пен күкірт тотығы саналады.

Қазақстанда табиғи орта өте осалдау. Республика территориясын негізінен дала, шөлейт және шөл құрайды. Бірегей ішкі континентті теңіз бен көлдер бар, мысалға, Каспий, Арал, Балқаш, Зайсан, Алакөл.

Жыл сайын республиканың беткі су көздеріне 200 млн.м3 ластанған ағынды су шығарылады. Жер асты сулары ластануының 3 мыңнан астам ошақтары анықталған, олардың көлемдері бірнеше квадрат километрден жүздеген квадрат километрлерді құрайды.

Кен-металлургия кешені өнеркәсіптерінің қызметі салдарынан Қазақстан территориясында жыл сайынғы шамамен 1 млрд.т. түсімде 20 млрд.т. астам өндірістік шығарылымы жинақталған, оның ішінде 230 миллион тоннасы радиоактивті. Жалпы алынатын кеннің 95% қалдық болып шығады, көбінесе аса улы және сақтауға арналмаған жерлерге орналастырылады. Қолда бар статистика улы қалдықтардың артып келе жатқандығын көрсетеді, әсіресе Қарағанды - 29,4%, Шығыс-Қазақстан - 25,7%, Қостанай - 17% және Павлодар - 14,6% облыстарында. Сонымен қатар, ауыр металл мен мұнай өнімдерінен Қызылорда, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының жерлері ластанған. Бұл жерде лақтырылып тасталған және көмулі бұрғыланған шлам, төмен радиоактивті су көлемі, бұзылған жерлер аумағы бағалауға өте қиын.

Ақтау мен Каспий теңізіне де экологиялық қатер төніп тұр. Өндірістік алпауыт Прикаспий тау-металлургия комбинаты зауыттары (ПТМК) ағынды суды Ақтау қаласынан бір – екі километр жердегі шұңқырға ағызып отырған, соның салдарынан жасанды Қошқар-Ата көлі пайда болды. Бұл зауыттар негізінен уран байытумен айналысқан. Уақыт өте келе Қошқар-Ата көлшігінде Менделеев кестесіндегі барлық дерлік элементтер жинақталған. Оның ішінде радиоактивті және уландырғыштар да бар.

Қошқар-Ата көлі мен Каспий теңізін бір-бірінен ұзындығы 8 км.аспайтын жіңішке жағалық жолақ қана ажыратып тұр, сол себепті Каспийдің қалдық жинақталған Қошқар-Ата суымен ластану қаупі туындады.

Каспий ластануынан бөлек Мангышлак атом энергокомбинаты (МАЭК) Ақтау үшін судың бір бөлігін алатын, Кұюлус техникалық суының бастау алатын жер асты суларының ластану қаупі пайда болды.

Жер асты суларының уландырғыш және радиоактивті заттармен ластануынан бөлек қалдық жинақталған Қошқар-Ата көлімен байланысты да бір мәселе бар. Қазіргі кезде бұрынғы ПТМК зауыттары тоқтап, су шығармауы салдарынан көл құрғап жатыр. Кепкен жағалауларда желмен айналаға таралатын улы шаң көтерілуде.

Маңғыстау экологтарының алдында күрделі мәселе тұр. Егер көлді бұрынғы деңгейінде сақтап тұрса, улы қалдықтардың Каспийге құйылуы мүмкін. Ал көлдің құрғауына жол берсе, барлық Ақтау мен Ақшұқыр елді мекенінің жерлері мен жайылымдық жерлеріне улы шаң тарайды.

Тұрақты түрде өсіп келе жатқан өндірістік кәсіпорындардың қалдықтары жаңа техногенді ландшафты құрайды, осы өсулер үйінділер қарқынды шаң тудырушы қайнаркөздерге айналуда.

Өндірістік қалдық шығару бойынша тау-кен өндірісінен кейінгі екінші орынды металлургия өнеркәсібі мен энергетика алып отыр. Тек қана Павлодар облысындағы Екібастұз СРЭС күл үйінділердің өзінде ғана 1,5 миллиард тонна қалдық жинақталған. Согринск СРЭС күл үйінділерінің Ертіс өзеніне қосылып кету қаупі де төніп тұр.

Өзінің металды сынап тұнбасымен белгілі Нұра өзенінің жағдайы да өте қайғылы жайт. Оған 20 жылдан астам уақыт бойы «Карбид» өндірістік бірлестігінің және Теміртау қаласының өзге де зауыттарының ағынды сулары мен Қарағандылық СРЭС-1 күлі тасталынып келеді. Күл ағынды судан сынапты сіңіріп, бүгінгі күні Нұра өзені ағысындағы 25 км. астам жерде құрамында сынап бар жаңа тұнбалы қалдықтар туындады. Нәтижесінде өзеннің барлық жүйесі қауіпті деп танылып, осы өзен жалғыз су көзі болып отырған Қорғалжың мемлекеттік қорығына да қатер төнді.

Ал енді тау-кен өнеркәсібі кешенінің аумақтық экологиялық жағдайларына келейік. Ауа бассейнін ластаушылардың негізгісі деп Балқаш тау-металлургиялық комбинатын (20%), БСАҚ «Испат-Кармет» (15%) тауға болады. Салалар бойынша белсенді ластаушылар болып қара (17%) және түсті (29%) металлургия, жылуэнергетика кәсіпорындары саналады. Ластаушы қайнаркөздердің айтарлықтай негізгілерінің бірі тау-металлургиялық және энергетикалық кәсіпорындардың үйінділері мен шлам жинақтары табылады. Бұл жағдайды көрнекілік түрде келесі диаграммада көрсетуге болады.

Аймақтық экологияны қалыптастырудағы тау-кен кәсіпорындарының әсер ету ерекшеліктері.

Аймақтардағы қоршаған орта жағдайына тек кана ресурстарды алу ғана емес, жер асты қойнауынан алынатын және орналастырылатын тау массасы, су-газдылық, пайдалы қазбалардың химиялық құрамы және т.б. әсер етеді. Минералды шикізатты ресурстарды алу және өңдеу экономиканың басқа салаларына қарағанда аймақ биосферасының барлық компоненттеріне әсерін тигізеді. Осы әсер етудің негізгі бағыттары келесі түрде көрсетіледі:

• 
  Аймақтың шикізатты алу және өңдеудің ауа бассайнін шаң және газбен ластауы;
  
• 
  Жер беті және жер асты суларының ластануы жән тартылуы;
  
• 
  Жерлерді шаруашылық айналымнан алу және бұзу, сапасын төмендету;
  
• 
  Жер асты қойнау ресурстарының бүтіндігі мен генетикалық өзара байланысын бұзу;
  
• 
  Тарихи ластанулардың ұзақ уақыт бойы жинақталуы;
  
• 
  ТМК жаңадан түсіп жатқан қалдықтарының айтарлықтай үлкен көлемінің жинақталуы (қазіргі кездегі ластанулар).
  

Аймақтың қоршаған ортасына қара металлургияның тигізетін әсерін қарастырайық. Қара металдарды өндіру әртүрлі фазадағы қалдықтар көлемін бөлу негізінде жүргізіледі: зиянды газдар мен шаңдарды, шлактарды, қабыршақтарды бөлу, отқа төзімді материалдарды сындыру және ағынды су. Атмосфераны ластаудың негізгі қайнаркөздерінің біріне жентек пен агломераттарды, коксохимиялық, агломерациялық, доменді және өзге де өндірістерді өндіру жатады. ТРҚОҚМ мәліметтеріне сүйенсек, биосфераны ластау қара металлургия кәсіпорынының әсер ету аумағындағы жел режиміне байланысты 30-50 км радиусты құрайды. Әр тәуліктік шаң түсуі 1 км 2 аумаққа 5-15 кг құрайды. Мұндай кәсіпорындарға үлкен көлемде суды пайдалану тән, мысалға 1 т болат прокатына су шығыны 180-200м3 құрайды. Көптеген кәсіпорындарда қосымша сала ретінде су қоймасы айналымы жобасы енгізілген, алайда шығарылып тасталатын ағынды су көлемі әлі де болса өте көп. Ағынды сулар құрамында органикалық және минералды негіздегі қоспа бар: металдар гидрооксиді, тұрақты және ұшатын мұнай өнімдері, еріген уландырғыш қосылыстар және басқалар. Бізге белгілісі, ірі металлургиялық кәсіпорындар 1000 га жуық жерді шеттейді, ал тау жұмыстарымен бүлінген және күл, қалдықтар үйілген жерлер көлемі 130 мың. га дейінгі жерді алуы мүмкін. Қара металл өндіруге үлкен жер көлемінде айтарлықтай зор көлемде, қатты өндірістік қалдықтар жинақталу тән, бұл топыраққа, биосфераға, су ұңғымаларына және аймақтың ауа бассейніне кері әсерін тигізеді. Металлургиялық кәсіпорындардың әрекет ету аймағында жасанды техногенді территориялар қалыптасады, ал оның компоненттерінде өте қауіпті зиянды заттар – қорғасын, сынап және т.б. ықтимал мөлшерден асып кететін металдар.

.Е.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Патриоттық тәрбие беру

ҒЗИ директоры, экономика магистрі

е-mail: niipatriot_kstu@mail.ru

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Патриоттық тәрбие беру

ҒЗИ әдіскері

e-mail: 29-10-1988@mail.ru