Психологияның теориялық-методологиялық негіздері

Біз алдымызға отандық білім беруді жаңа сапалы деңгейге жеткізуді көздейтін алдыңғы кезектегі мақсатты қоямыз.

1) Ойлау қабілетінің даму деңгейі;

2) Қабылдаудың жағдайы;

3) Еске сақтау деңгейі;

4) Менің қиялым. Деңгейлері;

5) Менің назарым. Деңгейлері.

1. 
   Менің әлеуметтік және жалпы белсенділігім. Деңгейлері. Оның дамуының анықталған резервтері мен потенциалдары.
   
2. 
   Менің жасаған қарым-қатынастар жүйесіне мінездеме. Қарым-қатынастар, әрекеттер, өзара қатынастардың дамуының анықталған резервтері мен потенциалдары.
   

1. 
   Сезім мен ерік мінездемесі. Менің потенциалдарымды анықтау және оның дамуы мен кемелденуінің резервтері;
   
2. 
   Менің ерікті қасеттерімнің деңгейі және мінездемесі:
   
   • 
     мақсатқа ұмтылушылық;
     
   • 
     батылдық;
     
   • 
     табандылық пен қажырлық;
     
   • 
     ынталылық пен дербестік;
     
   • 
     ұстамдылық.
     

1. 
   Менің зиялылығымның деңгейі мен жағдайы;
   
2. 
   Бәсекеге қабілеттілігімнің деңгейі;
   
3. 
   Менің шығармашылық потенциалым. Оның деңгейі;
   
4. 
   Менің өз бетіммен білім алу мен өздігіммен даму қабілеттіліктерім. Деңгейі:
   

2. Менің жұмысқа қабілеттілігім мен еңбек сүйгіштік қасиеттерім;

3. Жауапты шығармашылық шешім қабылдауда менің қабілеттіліктерімнің деңгейі;

4. Методологиялық мәдениетімнің деңгейі. Әлеуметтік маңыздылығымның анықталған потенциалдары және даму резервтері;

5. Конфликтілігімнің деңгейі.

6. Ескерту: біздің ойымызша, берілген бөлім бойынша өзін-өзі зерттеуде В.И.Андреевтың оқулығы [17] ең үздік оқу құралдардың біріболып саналады.

1. Жоғарғы нерв қызметінің типтері;

2. Менің мінез-құлықтарымның ерекшеліктері - өз-өзімді зерттеу процесінде байқалған жағымды және жағымсыз қылықтар;

3. Мінезімнің акцентуациясы;

4. Менің психоло-педагогикалық қабілеттерім.

Өзіңіздің Мен-концепцияңыздың екінші жақ бетіне өздік маңыздылығының жүйесін жоспарлаңыз. Бұнда ең бірінші, барлық бөлімдер бойынша интеллекттің шығармашылық дамуының қызметін – оның тереңдігі, өнімділігі, иілгіштігі, т.с.с.

Бірінші бөлім бойынша, өзіңіздің зерттеуіңіздің қорытындысындағы анықталған зияндылықтар мен проблемалардың жеке когнитивтік процесінің дамуы бойынша жасалған жұмыстарға көңіл аударғаныңыз жөн. Когнитивтік қасиеттердің жоғарғы деңгейі – интеллектің дамуы мен оның критерийлерінің маңызды факторларының бірі болып табылатыны мәлім.

Екінші бөлім бойынша, ара-қатынастың белсенділігін қалыптастыратын, жоғарғы белсенділіктің зияндылығын жоятын істерді жоспарлаңыз.

Үшінші бөлім бойынша, психикалық процесстерден сіздің мақсатқа ұмтылушылық, табандылық, қажырлық, ынталық, дербестік қасиеттеріңізді төмендететін негативтік қасиеттерді аутотренингтер арқылы ығыстыру жолдарына ерекше назар аударғаныңыз жөн. Тренингтерден басқа еріктік қасиеттеріңізді нәтижелі деңгейге дейін кемелдендіруге көмектесетін өте күрделі істерді жоспарлаңыз.

Төртінші бөлім бойынша егер сіздің даму деңгейіңізде орташа, орташадан сәл жоғары, немесе орташадан төмен деңгей анықталса, күнделікті жоспарлы шығармашылық қайраткерлігіңізді күшейту керек. Бұл деңгеймен маман білім беру маңында, яғни, балаларға, жас өспірімдерге, жас жеткіншектерге білім беру, дамыту, тәрбиелеу мәселесін сеніп тапсырса, егер білім беру саласында маманның шама-шарқыны жеткілік болса, өздік мониторинг жүйесін еңгізу керек. Отанымыздың жеткіншектерінің интеллектік деңгейінен, білімінен, тәрбиесінен мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық деңгейі тәуелді екенін білім саласындағы маман жете түсіну қажет.

Бесінші бөлім бойынша, араларыңыздағы кейбіріңізде мінез-құлықтың акцентуациясы анықталуы мүмкін. Жақсы акцентуациялардың болмайтыны бәрімізге мәлім. Қоздырғыш типтер, оның принциптеріне қарама-қайшы келетін өзгелердің ойын мойындамайды. Ол тек ескерусіз ғана қалдырмай, ойланбастан кері итереді. Ал шамадан тыс мейірімділік адамның сәні ме екен? Біреудің есебіне пайда түсіруді, “біреудің бейнетпен тартқан еңбегінің қызығын көруге” арсынбайтын, пайдақор адамдардың құрбаны болып жиі қалады. Өзінің психикалық процесстері мен жағдайын мысалға ала отырып, акцентіленген мінез-құлық ерекшеліктерін ығыстыруға көмектесетін тренингтер мен шаралар жүйесін ойластыру қажет. Сонымен бірге, өзінің мінезін ретке келтіру керек, оның алғашқы және ең қарапайым әдісі – қандай да бір акцентуация мінездемелерінде жазылғандарды орындамау. Сол кезде акцентуация тұлғаның оң қасиеттеріне және жақсы жақтарына орын босатып, біртіндеп жоғала бастайды.Мінез-құлық дегеніміздің өзі - өмірлік білім емес пе еді, ал оның сапалық қасиеттері адамның ақылы мен еркіне байланысты. Бұл студенттердің көптеген ұрпағы қолданған, қолданыста оң көрсеткіштер көрсеткен бірегей тәсіл болып табылады.

2 тапсырма. Тобыңыздың, оқытушыңыздың және шақырылған басқа топтың алдында өзіңіздің концепцияңызды қорғаңыз. Қорғау процесі кезінде жеке ескертулер, кепілдемелер мүмкін сізді өздік актуализацияңыздың дамуына және жаңа ойларыңыздың қалыпты қалыптасуына “итермелейтін” шығар.

3 тапсырма. “Мұғалімнің методологиялық мәдениетін бағалау” атты модификацияланған тестті қолдану арқылы (1 қосымша) қандай да бір қалалық немесе ауылдық мектептің мұғалімдерінің келісімімен анонимді зерттеу жүргізіңіз. Жалпыланған қорытындысын өзіңіздің тобыңыздың тәжірибелік сабағында мақұлданған соң дипломдық жұмысыңызға немесе магистрлік диссертацияға қолданыңыз.
3-Дәріс. Психолого-педагогикалық парадигмалар және олардың практикалық ағарту жүйесіндегі рөлі
Біздің көз-қарасымыз бойынша психологиялық методологияда парадигма маңызды орын алу керек. Бірақта осы ұғымды өңдеу, қолдану психологияда да және педагогикада да жеткілікті интенсивті деңгейде жүзеге аспай отыр.

Парадигма, практикалық психологтың сөздігін құрастырушының көзқарасына сәйкес [18, б. 390-391] - бұл негізгі ғылыми жетістіктер жүйесі – теориялар және әдістер – осы үлгілер бойынша ғылыми зерттеулер тәжірибесі ұйымдастырылады. Осыған ұқсас ұғымды В.В. Юрчукте берген болатын [19, б. 421-422]. Нақтылау және анықтау ұғымды Майк Кордуэл ұсынды, ол ғалым парадигманы барлық ұстанымдарды, сенімдерді және әдістерді қамтитын және олардың ерекше белгісі болатын көзқарастар комплексі деп санады.

Осылайша педагогикалық парадигма туралы да айтуға болады. Мысалы, атақты педагог В.И. Андреев былайша жазды: “Педагогикалық парадигманы біз тұрақты, әдетті қалыптасқан көзқарас, модель - қандай да бір педагогикалық міндеттерді шешу стандарты деп түсінеміз, дегенмен, олар педагогикалық практикада жалпы қабылданған көзқарасты сенбеушілікке әкелетін фактылар бар болғанына қарамастан қазірде қолданылып жүр.” [17, б. 13].

Осы аспектілерді біріктіріп, біздің жобалауымызша, психолого-педагогикалық парадигма – бұл психологиялық позициялар жүйесі, белгілі бір мемлекеттің білім беру саласына тән қасиет және соған негізделген жас ұрпақты оқытудың, тәрбиелеудің, дамытудың, білім берудің теориясы мен практикасы.

Психолого-педагогикалық позицияларда мемлекеттің менталитет, білім беру саласындағы саяси идеялар, дүниетанымдық келістер, халықтың интеллектуалдық потенциалы, оның іс-әрекетке, қоғамның әрбір мүшесінің рухани қалыптасуына деген көзқарасы, оның критериалды ойлауы көрінеді.

Психолого-педагогикалық отандық парадигманы топтастыра отырып, оның негізгі компонеттерін анықтауға әрекет жасап көрейік:

1 Глобальды мемлекеттік парадигма білім беру саласында саяси аспектілерден тұрады. Оларға жататындар:

- білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың бірлік принциптері;

- азаматтардың жеке меншіктік білім беру мекемелерін құру құқықтары;

- жеке меншіктік түріне қарамастан, барлық білім ұйымдарын лицензиялау және инспекциялау;

- жалпы білім және кәсіби білім беру бағдарламаларын жалпыміндетті білім беру стандарттары негізінде қалыптастыру;

- жеке меншіктік түріне қарамастан, барлық білім беру жүйесінде унификацияланған мемлекеттік бақылау жүргізу;

- білім беру мекемелерінің жұмыскерлерінің және онда оқитын Қазақстан республикасы азаматтарының құқықтары, міндеттері, әлеуметтік кепілдіктері бірыңғай болуы керек [12].

2 Берілген парадигмаға білімнің ғылыми базасын қалыптастыру аспектілері де кіретін парадигма жақын тұрады – қазақша, орысша және басқа тілдердегі оқулықтар, оқу құралдары, техникалық құралдар жүйесі және оларға қызмет ететін персонал.

3 Осы екі парадигманы толықтыратын парадигма бұл ғылыми педагогикалық - өсіп келе жатқан ұрпаққа жетекшілік ететін - кадрларды қалыптастыратын позиция парадигмасы.

Біз парадигмаларға сипаттама бермейміз, тек қана білім беру парадигмаларын топтастырамыз.

Әрі қарай ғылыми психолого-педагогикалық парадигманы бөліп алу қажет, ол қазіргі кезде жалпы, жас ерекшелік, педагогикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа психологиядан орасан көп ақпаратты қамтитын, мүдделі мекемелерге компетентті органдар (Министрліктер және методикалық кеңестер) ұсынған, казақ, орыс және басқа да тілдерде өз республикамызда, сонымен қатар ТМД елдерінде шығатын оқулықтар, оқу құралдары, мақалалар және соңғы жылдары психологияның ең жаңа жетістіктерімен толықтандырылып дайындалған педагогикалық әдебиеттер. Сонымен қатар, аталған парадигманы талдауды да өзімізге мақсат етіп қоймаймыз, себебі, тек қана біздің позициямыздың аннотациялық мазмұнының өзі жүздеген бетті алушы еді.

Бүгінгі күні бар парадигмаларды сипаттай отырып, атақты психолог А.Б.Орлов олардың ішінен - субординация принципі сияқты ең глобальдісін бөліп шығарады, ол бойынша балалық әлем барлық әлемнің бөлігі, оның тәуелді қосалқысы ретінде құрылады, және осы жерде өзінің субъективті принципін айқындайды, ол бойынша балалық әлем және ересектер әлемі адам әлемінің мүлде тең құқықты бөліктері, олардың жетістіктері мен кемшіліктері бір-бірін үйлесімді толықтырып отырады. Монологизм принципін сипаттай отырып, А.Б.Орлов- балалық әлем - бұл оқушылар және тәрбиеленушілер әлемі, ал ересектер әлемі - бұл мұғалімдер мен тәрбиешілер әлемі деп мәлімдеді. Өзара әрекет тек бір бағытта ғана беріледі - ересектерден балаларға. Осы арада өзі альтернатива ұсынады. Осы екі әлемнің өзара әрекеттестіктері диалогтық және тұтас оқу- тәрбие процесі ретінде құрастырылуы керек. Одан кейін, автор басынушылық (зорлық-зомбылық) принципін анықтай отырып, ересектер әлемі әрқашанда балалар әлеміне өз заңдарын зорлап орындататынын, балалардың қорғаусыз қалатынын және ешқашан ересектер әлеміне әсер ете алмайтынын көрсетті. Автордың пікірі бойынша, екі жақты тәуелсіздік құрып, оны қолдау керек: қандай себептер түрткі болса да, балалар ересектер әрекетінен зардап шекпеу керек.

Бақылау принципін сипаттай отырып А.Б.Орлов, оның тек ересектер әлемін бақылаушы екенін және ересектер әлемінің балалар әлеміне ырықсыз ықпалын тигізуін қамтамасыз етеді; өзінің прогрессивті принципін автор Бостандық принципі ретінде қалыптастырады, оны жүзеге асыру барысында ересектер әлемі, тек қана бала өмірін және денсаулығын сақтаудан басқа, балалар әлемін бақылаудың барлық түрін жоюы қажет, сонымен, балалр әлеміне өз жолын таңдап алуға толық мүмкіндік беруі қажет. Одан кейін автор ересектену, инициация және деформация принциптерін қатал сынай отырып, балалар және ересектер әлемінің қатар даму принципін, олардың бірлігін және қабылдау принципін ұсынады, ол принцип бойынша, кез келген адамды басқа кісілер, ересектіктің және балалықтың нормаларымен, бағалануларымен салыстырмай, сол күйінде қабылдау керек [21 c 102 – 103].

А.Б.Орловтың парадигмаларын бағалай отырып, басқа атақты психолог И.А.Зимняя ұсынылған принциптер шындыққа жатпайтын, армандағы принцип екенін, әлі толығымен шындыққа негізделмеген білім беру модельі болып табылатынын көрсетті, ал өз бетімен дамып келе жатқан жеке тұлғаны толығымен педагогтар мен ата-аналарға бағыттау, кейіннен оларды үлкен қасіретке ұшыратуы мүмкін.

А.Б.Орловтың «революциялық» парадигмасын біздің талдауымыз мынадай тұжырымға әкелді:

- И.А.Зимняяның, А.Б.Орловтың жаңа парадигмалары шындыққа негізделмеген дегені дұрыс;

- Жас ұрпақты инновациялық тәрбиелеудің, оқытудың, білім берудің ойланып істелген, нақты әрекеттер жүйесі қажет;

- А.Б.Орловтың парадигмалары өте глобальді және оларды қазіргі практика да, жас ұрпақты дамытуға және қалыптастыруға дайындалып жатқан болашақ мамандарда да (студенттер, магистранттар,аспиранттар) қабылдамайды.

Көп жылдар бойы мектеп жасына дейінгі балаларды, жасөспірімдер мен жоғарғы сынып оқушыларын, ЖОО студенттерін тәрбиелеу және оқыту процессін бақылаудың қорытындыларын тұжырымдай келе біз парадигмаларды екі топқа бөлеміз. Бірінші топ - біздің шынайы өмірде бар парадигма. Оған тек қана, біздің ойымызша, қажетсіз және ересектер күтетін нәтижелерді бермейтін мазмұндағы компоненттер жатады (1-ші кесте). Берілген парадигмалардың кейбір тарауларында біз В.И.Андреев құрған парадигмалардың бірен-саранын пайдаландық [17, б. 13-15].

2-ші кестеде біз психолого-педагогикалық практикада жоғары белсенділікпен және интенсивті түрде іске асырылатын жаңа парадигмалардың мазмұнын көрсетеміз; бұл парадигмалардың мазмұнына Қазақстан Республикасының жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайында және білім беру жүйесін қайта құру жағдайында, оның интеграциясы бүкіл әлемдік прогрессивтік білім беру кеңістігінде өте жоғары көрсеткіштер беріп жатқан, сапалы критериялармен сипатталатын, өткен уақыттан қайтып оралып жатқан парадигмаларды кіргіземіз.

2-ші кестеге енгізілген парадигмалар шындыққа негізделген және оларды білім алып жатқан жастар, өздерін кәсіби мамандықтарына дайындық процессінде, сонымен қатар, білім беру мекемелерінде жұмыс істейтін қызметкерлер жақсы қабылдайды деп санаймыз, өйткені олар біз білетін мәліметтер көрсеткендей 1-ші қатардағы парадигмалардың нәтижелеріне онша қанағаттанбайды (1-ші кесте), оған кеткен күш пен уақыт 2-ші қатардағы парадигмалардың мазмұнын іске асыра отырып алынған нәтижеге адекватты емес (2-ші кесте).

Теориялық білім мен практикалық жүйенің дамуына кедергі жасайтын парадигмалардың бәрін бірдей 1-ші кестеге кіргізе алмағанымыз сөзсіз.. Олар одан да көп. Біздің негізгі міндетіміз – білім алып жатқан жастардың зейінін, қазіргі қолданылып жүрген әдістемелердің және технологиялардың көнерген және ескіріп келе жатқандарын нақты және интенсивті істен ығыстыруға, аудару.

2-ші кестеге де барлық прогрессивті парадигмалар кірген жоқ, олардың саны одан да көп. Біз оған қазіргі уақытта мектепке, ЖОО-да жеткілікті интенсивті енгізіліп жатқан, жоғары аралық және соңғы нәтижелерді қамтамасыз ететін, педагогикалың ортада тез тарайтын, білім алып жатқан жастар жақсы қабылдайтын практикалық парадигмаларды еңгіздік.
1-ші кесте - Бар парадигмалар және оларды іске асырудың нәтижелері

1 кестенің жалғасы