Практикум қолланба алғы сөЗ

III. Атаўыш фейил формалары менен байланысыўы

жүктеу 0,71 Mb.

бет	4/36
Дата	13.10.2023
өлшемі	0,71 Mb.
	#43812
түрі	Практикум

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36

А.Нажимов Хазирги кк тили практикум колл

III. Атаўыш фейил формалары менен байланысыўы.

Буның көбинесе—ыў,—иў—ў аффиксли формасы қоспа гәптиң составындағы жай гәплерди байланыстырыўда актив қолланылады.

—ыу аффиксли атаўыш фейилдиң шығыс сепликли формасы арқалы байланысады (буның— ыу—дан—ақ формасы да бар)
ҳәм ўақытлық қатнасты аңлатады. Мысалы: Баслық шығып кетиўден-ақ, жыйналыстың тәртиби бузила баслады. (A.Қ.) Аўылымызға биринши трактор келиўден, аўылларымыздың турмысында улкен өзгерислер сөзиле баслады (F. С.),
Тартым жалғаўын алған—ыў аффиксли атаўыш фейил менен (менен-ақ), мәттал тиркеўишлериниң дизбеклескен формасы арқалы байланысады ҳәм ўақыт мәнили қатнасты аңлатады. Мысалы: Боз жерге районның орайы келиўи менен, председательдиң кеўили ашылып, жүзи жайнап кетти. Бизлердиң келиўимиз мәттал, машина да журип кетти. Төремурат суўпы кийимлерин де шешпестен қапталындағы көпшикке бас қойғаны мәттал, отырғанлар тез-тез сыптырылып шығыў менен болды. (Т.Қ.)
Атаўыш фейилдиң мақ, (—мек, -пақ,—пек) аффиксли формасы менен «түўе» тиркеўишиниң дизбеклесиўи арқалы байланысады ҳәм қарсылық усаған мәнили қатнасты билдиреди. Мысалы:
Бундай жағдайда Айғара бийдиң аўылына бармақ түўе, Седет керейдиң де аўылына жақынламай өтип кетиў нийети бар еди.(А.Қ.)

IV. Шәрт мейил формалары арқалы байланысыўы.

Шэрт мейил қоспа гәптиң составындағы жай гәплерди байланыстырып ҳәр қыйлы мәнилик қатнасты ақлатыўда актив қатнасады.

-са,-се аффиксли шәрт мейил үш бетте ҳәм санда келисиў арқалы жай гәплерди өз-ара байланыстырады және шәрт, ўақытлық, салыстырыў, қарсыласлық усаған мәнилик қатнасты аңлатады. Мысаллар:
Егер өз орныңызға ылайықлы адам таярлай алсаңыз, оннан бурынырақ та шақырып алыўымыз мүмкин. (Ш.С.) Адамлар урыстан тезирек жеңис пенен қайтып келсе, оннан кейин олқылықтың орнын толтырып кемис—қутықты питкериўди, әлбетте, қолға аламыз. (Ш.А.) Мен қанша өкинсем де, Мәкеңдикинен бизикине ҳеш ким изеп баспады. Кимниң халықтың ийгилиги ушын мийнети қанша сиңген болса, ол сонша ҳурметке бөленеди. Ким көп ислесе, сол көп алады. Теримди бир қатара сыпырып жән-жағыма қарасам, үйдиң иши толы адам екен. (F. С.)

жүктеу 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36