Полугодовой (годовой) отчет о выполнении педагогической нагрузки

Зенон өзінің философиясында бүкіл әлемдік мемлекет жөніндегі ілім жасаған (космополис). Бұл мемлекетте толық теңдік орнаған – еріктелер мен құлдар, байлар мен кедейлер, еркектер мен әйелдер - бәрі де тең құқылы. Бұл елде тек даналық сатысына жеткен адамдар өмір сүреді. Олар табиғат заңына сәйкес өмір салтын ұстайды.

Алайда, табиғатқа сәйкес өмір сүру - ол өмірдегі материалдық қундылықтарды кеңінен пайдалану, қазіргі замандағы сияқты жаңа қажеттіктерді тудыру және оларды өтеу жолдарын іздеу емес, керісінше, адамды қоршаған сыртқы дүниеден тәуелсіз өмір сүру; егер біздің жануарлар әлемінен негізгі айырмашылығылымыз ақыл-ойда, саналығымызда болса, онда ақыл-ойдың, ар-ұжданның басшылығымен өмір сүру - ол нағыз табиғатқа сәйкес өмір сүру болады.

Әрине, бұл ойлардың бәрі, шамасы, үлкен қалалардың тез өсуіне, рухани өмірдің тайызданып, азғындауына, тәтті өмірге деген көпшіліктің ұмтылысына сол кездегі ойшылдардың жаратпағындығынан туса керек.

Олай болса, сыртқы Дүниеде қандай төңкерістер жүріп жатса да сені тағдыр қандай тәлтекке салса да, ақыл-ойға негізделген адамгершілік жолдан таймауың керек. Сыртқы Дүниеге қызығу, оған құмарту әр-түрлі залымдықтарды тудырады. Стоиктер Аристотельдің “ортаңғы жолын² қатты сынға алады. Ақыл-ойдың, зерденің шын қызметі екі қарама-қарсы жатқан қумартудың арасындағы ортаңғы жолды табу емес, олай болса ақыл-ой әлі де өмірге деген құмартудан толық арылған жоқ. Сондықтан, адамның негізгі мақсаты - құмартудан құтылу, еріктік алу, самарқаулық дәрежеге жету (apatіa-самарқаулық). Соңғы стоиктер оны даналық - София – дейді.

Байлықты аңсап, соның соңына түскен адам бақытсыз, өйткені ол өз-өзіне зардап әкеледі, ол жаман адам, өйткені ізгіліксіз; ол ақымақ адам - өйткені,- ақылсыз. Стоиктердің айтуынша, мұндай адамдар - халықтың көпшілігін құрайды.

Адамдардың сыртқы бір-бірінен әлеуметтік айырмашылығы надандықтан шыққаннан кейін, оған тіпті мән беріп, я болмаса оған қарсы күреске шақыру керек емес нәрсе. Оған, әдемісі, көңіл аудармау керек.

Сондықтан, тағдырға көніп, ешқандай іңкәрлік жолына түспеу қажет, өйткені, ол адамның жан-дуниесін түтіндетүі мүмкін.

Бірақ, адамның өзіне қарамастан, сыртқы қолайсыз жағдай, адамның жан-дүниесінің тыныштығын бұзып үне бойы зардап әкеле берсе - ондағы ең жақсы жол - адамның өзін-өзі өлтіріп бұл Дүниеден кетуі.

Өздерінің натурфилософиясында Стоиктер Гераклиттің көзқарасына жақын болған. Дүние шығармашылық алғашқы оттан пайда болып, уақыты өткеннен кейін лаулаған Дүниежүзілік отта жанып кетеді. Содан кейін тағы да Дүние басқа түрде келіп, тағы да жанып кетеді, ол-мәңгілік алмасу. Құдай табиғаттың барлық жақтарынан өтеді, сіңеді. Сонымен қатар ол бүкіл Дүниені басқарады және барлық болатын жер бетіндегі оқиғаларды біліп отырады. Мұндай көзқарас адам өмірінде фаталистік көзқарасты тудырады (fatum,-лат. сөзі,-тағдырға сену).

Антикалық философиясының соңғы сатысындағы тағы бір ағым - ол скептицизм (skeptіkos - ізденуші, зерттеуші). Олар өздерінің аты ізденуші болса да, барлық Дүние жөніндегі білім, заңдылыктардың ақиқаттылығын теріске шығарады, бәріне күмәнданады. Скептицизмге қарсы тұрған ілім - ол догматизм (dogma-ілім), ғылымда ашылған белгілі теорияларды өзгермейтін, абсолютті ретінде қарау.

Егер скептицизм ағымын осы сөздің мағнасы арқылы түсінгіміз келсе, онда бүкіл философияны осы ағымға жатқызуға болады, өйткені бұл пәннің саласында бірде-бір бүкіл ғылым қауымы мойындаған ақиқат жоқ. Әр-түрлі философиялық ағымдар Дүниенің ең жалпы сурақтарына өзінше жауап береді. Философиялық дүниетаным өте күрделі де қиын, болмыс әлі көп құпияларын өзінің бойында сақтап жатыр, әрбір ұрпақ үлкен ізденіс пен толғау арқылы өзінің дүниетанымын тереңдете түседі…

Ал бірақ танымның қиындығын скептицизммен теңеуге болмайды. Скептицизм барлық дүниетанымға күмәндану, танымның ақиқатқа жетуге болатынын теріске шығарған кезде ғана дүниеге келеді.

Скептицизмнің түп-тамыры Софистика мектебіне кетеді. Протагорды еске түсірейік. “әр зат жөнінде кемінде екі қарама-қарсы пікір айтуға болады²,- дейді ол кісі. Ал мұның өзі скептицизмге жол ашады.

Қазіргі таным теориясындағы қайсыбір білімнің салыстырмалы екендігі де белгілі бір жағдайда скептицизмге әкелуі мүмкін.

Скептицизм бағытының ірі тұлғасы Пиррон (360-370 б.ғ.д.(.

Пиррон жазылған еш нәрсе қалдырмаса керек. Ол өзінің ойларын оқушыларына әңгіме етіп жеткізіп отырған. Ол еш нәрсені сулу, ия түрсіз деп, әділетті, ия болмаса әділетсіз деп айтпаған. Оның ойынша, ақиқат жоқ, ал адамдар тек қана әдет-ғұрып арқылы өмір сүреді деген. Заттар сезіммен де, ақыл-ой мен де танылмайды, сондықтан олар жөніндегі қайсыбір пікір болмасын ақиқатқа жеткізбейді. Пиррон өзінің осы пікірлерін дәлелдеу үшін былай дейді.

Ешнәрсені заттар жөнінде айтуға болмайды, өйткені олар әр-түрлі тіршіліктердің бір-біріне ұқсамайтын түйсіктерін тудырады - біреулеріне ол зат пайдалы, екіншілеріне - зиянды; әр-түрлі адамдар да заттардан әр-түрлі әсер алады. Белгілі бір нәрсе адамның әр-түрлі түйсіктерінде әр-түрлі қабылданады (күннің сәулесі көзге жарық болып, денеге жылылық әсерін тигізеді). Адам өзінің жан-дүниесінде әр-түрлі жағдайда белгілі-бір затты әр-түрлі қабылдайды. Заттар әр-турлі басқа құбылыстармен бірге қабылданады да, әр жағдайда әр-түрлі болып көрінеді; белгілі бір түжырымға екінші оған қарсы пікірді айтуға болады және олардың біреуі екіншісінен көрі ақиқатқа жақын деп айту қиын. Сондықтан, Дүние жөніндегі ақиқат тек Құдайдың колында.

Олай болса, адам еш нәрсенің ақиқатын білмегеннен кейін олар жөнінде ешқандай тұжырым жасаудан аулақ болуы керек.

Пиррон жөнінде мынандай аңыз қалған. Кемемен теңізде жүзіп келе жатқанда үлкен толқындар пайда болып, адамдардың көңіл-күйі түсіп кетеді. Бірақ Пиррон жағалайға самарқаулыкпен қарап, адамдарға кемедегі тамақ күйсеп жатқан торайды көрсетіп: неге қорқасындар осы торай сияқты еш нәрсеге алаңдамай, өздеріңді дана адамға ұқсас сияқты ұстамайсыңдар ма? -деген екен.

Атақты орыс философы А.С.Богомолов, “Скептицизм адамдық дәрежеге сай емес, одан төмен тұрған ілім²,- деген пікір айтады. Өйткені, қауып туғандағы қорқыныш сезімі адамдыққа лайықты болмағанмен, қорыққан адам ең болмаса өзінің өміріне кауып төніп тұрғанын біледі. Ал нағыз адамдық нәрсе - ол содан кейін барлық күш-жігерін жинап, сол қауыпқа қарсы тұру, осы күресте барлық өмірдегі алған тәжрибесін, білімін жұмсау болса керек. Богомоловтың бұл пікіріне толығынан қосылуға болады.

Сонымен скептицизммен антикалық философия аяқталады. Грек философиясында ең алдымен оптимистік дүние таным пайда болды. “Білемін және соған сәйкес әрекет етемін²- деген қағида көне гректердің ең биік идеалы; Эпикурлықтар “Білемін, сондықтан бас тартамын²,- деді. “Білемін және оған көнемін²,- деп стоиктер айтты. Ал Скептиктер “Білмеймін, сондықтан қалай болса солай өмір сүремін²,- деп көне грек ой пікірін аяқтады. Ал мұның өзі Көне Заманның тарихи мүмкіншілігінің (құл иеленүшілік қоғамның) сарқылғанын, жаңа ой-өрісіне өрлеу керектігін қажет етті.

Бұл жаңа талапқа сай келген Орта Ғасырларда пайда болған тамаша философия - діннің шеңберінде пайда болған сенім философиясы еді. Келесі тарауда соны талдауға көшеміз.

1. 
   Ғабитов Қ. Философия. Оқулық. – Алматы, 2005.
   
2. 
   Рысқалиев Т.Х. Философия тарихына шолу. Орал, 2005.
   
3. 
   Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия.- Алматы, 2004.
   
4. 
   Алтай Ж., Касабек А.., Мұхамбетәлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.
   
5. 
   Ақназарова Х. З. Философия тарихының дәріске курсы.- Алматы, 1992.
   
6. 
   Әбішев Қ. Философия ( жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған). – Алматы, 1998.
   
7. 
   Бейсенова Қ. Философия тарихы.- Алматы, 2005.
   
8. 
   Тұрғынбаев Ә. Х. Философия. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы.- Алматы, 2005.
   
9. 
   Философиялық сөздік.- Алматы, 1996.
   

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Кессиди К.Х. От мифа к логосу. Москва.,1972

6.Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура., М, 1991

8.Мифы народов мира., М.. 1991

10.Степанянц М.Т. Восточная философия: вводный курс. М.,

13.Антология мировой философии в 4-х томах, т.1., М.,1968

14.Древнекитайская философия : собрание текстов в 2-х томах, М..1972
3.Дәріс тақырыбы: Орта ғасыр Батыс Еуропалық философия

Негізгі мақсаты: Батыстық христиан философиясымен шығыстық мұсылман философиясыныңерекшеліктері мен ұқсастықтарын таразылап дәйектеу.

Негізгі түсініктер: католицизм, протестанцизм, суфизм, номенализм, реализм, универсалий, аверроизм.

Дәріс сабағының жоспары:

1.Батысеуропалық ортағасырлық философия қалыптасуының мәдени-әлеуметтік контексті.

2.Христиандық діннің негізгі рухани құндылықтары.

3.Схоластика кезеңіндегі философия. Схоластикалық ойлаудың өзіндік ерекшелігі.

Тарихшылар Орта ғасырларға Көне Рим Империясының құлауынан бастап Қайта Өрлеу (Ренессанс) заманына дейінгі уақытты жатқызады (V ғасырдан X1У ғасырға дейін). Яғни, бұл заман құл иеленушілік қоғамның Дүниеден кетіп, оның орнына феодалдық қоғамның келіп өмір сүрген уақыты. Демек, оның негізі - белгілі өндіріс тәсілінің орнауында.

Философтар бұл мәселеге біршама басқаша қарайды. Олардың ойынша, Орта ғасырлар Европа топырағына Христиан дінінің пайда болуымен бірге келіп, қайта Өрлеу заманына дейін созылды. Ал мұның өзі бірқұдайлыққа көшуменен (монотеизм), философияда адам және Құдай мәселерінінің бірінші орынға көтерілуімен байланысты.

Сонымен тарихшылар Орта ғасырларды 1 миллениумға (мың жылдық) теңесе, философтар оны 1.5 мың жылғы уақытқа дейін созады.

Көп жылдар бойы Орта ғасырларға көп көңіл бөлінбей, оны бір-екі ауыз сөзбен айтып өтіп әрі қарай кете беретінбіз. Орта ғасырлар тарихтағы бір кері тартпалық, діни түнек, бір орында тұрып қалу, алға жылжымау, ғылым мен техниканың алға баспауы, адамдардың рухани езіліске түсүі, ерікті ойдын қудалануы, өндіргіш күштердің тұрақтап қалуы ретінде суреттелген болатын.

Мұның негізгі себебі – Кеңес Заманындағы Орта ғасырларды атеистік (құдайсыздық) идеологиясының тұрғысынан сынау, бағалау болды.

Бүгінгі таңда біз Орта ғасырлар дәуіріне қызыға қарап жатырмыз. Әңгімені өндіргіш күштерден бастасақ, әрине, құлдық қоғаммен салыстырғанда бұл заманда үлкен алға жылжу байқалады. Шаруалар байларға тіркелгенмен, олардың өздерінің жан-ұясы, малы, жері болды. Олар жартылай ғана тәуелді адамдар болды.

Ғылым мен техникада да белгілі жаналықтар болды. Vқғ. қытайда фарфор өндірісі дами бастады. Бұл елде 1041 ж. алғашқы баспа дүниеге келіп кітаптар шыға бастады, шараптан спирт шығарыла бастады.

1010 жылы Солернода (Италия) алғашқы медициналық мектеп ашылды. Хққғ. ауыр соқамен жер жырту басталды, компас дүниеге келді.

1215 ж. Париж университінің жарғысы жарияланып, 1222 жылы Падуя (Италия) қаласында университет ашылды (салыстыр: Ресейде –1725 ж., қазақстанда - 1934ж.). 13 ғ. аяғында көзілдіріктер істеле бастады. Осы кезде механикалық сағаттар жасала бастады. 1320 жылы күкіртпен атылатын зеңбіректер пайда болды. Бұлардың бәрі де қоғам өмірінде алға жылжулықтың болғанын көрсетеді.

Ал Орта ғасырдағы рухани ақуалға келетін болсақ, ондағы ғажап өзгеріс-адам өзінің ішкі жан-дүниесінде рухты табып, өзінің Құдаймен байланысты пенде екенін аңғарады. Мұның өзі философияның жаңа түрінің пайда болуына әкеліп соқты. Ол - сенім шеңберіңдегі философия, рух саласын зерттеу философиясы.

Еуропа топырағында бұл заманда дүниеге келген философия негізінен діни көзқарасқа жақын, екінші жағынан адам тағдыры, ел қандай болуға тиіс т.с.с. мәселелерді қамтыды.

Бұл жаңа рухани ақуалдың бірінші ерекшелігі монотеистік (бірқұдайлық) көзқарастың негізін жасау. Ертедегі гректер Құдай бір ме әлде көп пе?- деген ой шеңберіңде болды. Аристотель аспандағы жұлдыздарды құдайлықпен теңеп, ал Плотин Ғарышты “Көрінген Құдай² деп есептесе, енді бір Құдайдан басқа ешнәрсе жоқтығы айтылды.

Екінші ерекшелігі – креационизм, (creatura - лат. сөзі, - жасау, жарату). Бұл Дүниені жоқтан бар қылып жасаған Құдайды мойындау. Грек философиясында Дүние әртүрлі стихияның қосындысы ретінде, я болмаса Платонның Демиург туралы ілімі, Аристотельдің “Мәңгілік қозғалтқышы² аркылы түсіндірілсе, Орта ғасырда Дүние мен адам Құдайдың құдіретті күші арқылы жаратылды деген пікірден таймайды.

Үшінші ерекшелік – Антропоцентризм, (antropos-адам, centrum-орталық). Грек философиясының негізгі мәселесі - ғылым. Адам мен ғылым бір-біріне қарсы қойылмайды, Ғарыш - макрокосм болса, адам – микрокосм. Адамды қандай дәріптеп биікке қойғанменен ол Ғарыштың шеңберінен шықпайды. Аристотельдің айтуынша, “адамнан да гөрі анағұрлым жетілген заттар табиғатта көп, оларды көруге болады: мысалы Ғарыштағы жұлдыздар². Басқаша көзқарас Орта ғасырда пайда болды - ол адамды ешнәрсемен салыстыруға болмайды, өйткені оны Құдай өзініне ұқсас қылып ерекше басқадан бөліп жасады. Олай болса, ол жаратылған Дүниенің қожайыны, бәрінен де биік тұр. Сонымен қатар, оның Құдай алдындағы ерекше пенде екендігі оған үлкен жүк артады - ол әр-қашанда өзінің ар-ұжданын, жан-дүниесін таза ұстауға тырысуы керек.

Төртінші ерекшелік - Құдайдың еркіне көну мәселесі.

Егер Грек философиясында табиғат (физис) заңы деген ұғым пайда болып, оған адам да, құдайлар да көнуі керек. Өйткені, оны ешкім жасаған жоқ, ол мәңгі болатын болса, Орта ғасырда, керісінше, адамға заңды беретін - Құдай, адам оның еркіне көнуі қажет (ешқандай қарсылықсыз). Ал Құдайдың еркіне көнбеуден жаман күнә жоқ.

Иса пайғамбардың өзі Құдайдың еркіне көніп талай-талай зардаптан өтіп өлді. Олай болса адам да өзінің Құдайға деген сүйіспеншілігін көрсетіп Иса пайғамбар жасап кеткен жолымен жүруі керек.

Бесінші ерекшелік - Құдайдың құдіретті көрегендігі. Егер гректер тағдырға (фатум) табынса, ал оның өзі табиғаттың қажеттілігінен шығатын болса, Құдай өзі жаратқан бүкіл Дүниені басқарып қоймай, ондағы әрбір адамның - күнәлі, кемтар, данышпан болса да, жүріс-тұрысын, іс-әрекетін бағалап отырады. Оған сенген адамға ­“Сұраса - беріледі, іздесе - табылады, қақса - ашылады².

Алғашқы тектік күнә, оның салдары және одан қутылу - алтыншы ерекшелік. Алғашқы адам Құдайдың айтқан ізгілік пен жамандықты танитын ағаштың жемістерін алмау жөніндегі ескертуін тыңдамады. Ол адамның тәкәппарлығында, өзімшілігінде, ешқандай шектеуді жаратпауында, өзінің Құдай болғысы келуінде. Керісінше, адам шайтанның “Сендер алманың дәмін татқан кездеріңде Құдай сияқты ізгілік пен жамандықты білетін боласындар² деген ақылын тыңдап, күнәға батып, жердегі жұмақтан қуылды. Құдай оларды жамандық, зардап өлімге толы дүниеге өзінен алыстатып қоя берді. Адамның жасаған күнәсі бүкіл адамзат күнәсіне айналды сонымен “өлім адамдың тағдарының үстінен өтеді, өйткені бәрі де күнәкер² ( апостол Павел ).

Сонымен, алғашқы тектік күнә жеке адамды, ол қалай тырысса да өзінің шегінен шығармайды, одан құтылу үшін құдайдың қолдауы керек; бұл рухани жаңа көзқарас грек ой-пікірінен қанша алшақ тұр десеңізші! Грек философиясында күнә ұғымы бар болғанымен оның мәні жөнінде сұрақ әлі қойылмаған болатын, сонымен қатар, олар жан-дүние өлген адамнан тірі адамға көшкен көзде жанарып отыратына сенген, ал философтарды алатын болсақ, олар дүниетаным арқылы өздерінің ақыл-ойының арқасында жан-дүниесін тазарта алатынына күмән келтірмеген. Ал Орта ғасырдың адамы Құдайдың қолдауынсыз күнәліктің шеңберінен шыға алмайтынына сенеді.

Жетінші ерекшелік – Рухани сенімнің дүниеге келуі. Гректердің ойынша, сенім сезімдік танымнан шығады, ал сезіммен қабылданатынның бәрі жалған, өтпелі, өзгергіш т.с.с. сондықтан олар ақыл-ой арқылы (epіsteme) Дүниені тану, игеруге көп көңіл бөлді. Орта ғасырдағы ақуал ақыл-ойды шектейді, ғылымның әр жағында сенімнің бар екендігін мойындайды. Сонымен адамның үшінші өлшемі ашылады - егер гректер адамды тек дене және жан дүние деп алып қараса, қазір оған рухани сенім қосылып “дене-жан-рух² адамның үш құрамды бөлігіне айналады.

Сегізінші ерекшелік - Құдайдың сүйіспеншілігі.

Егер Гректердің эросы – адамды жетілдіруге ұмтылдыратын күш, сезімдік құдіретті әлеммен байланыстырушы ретінде қаралған болса, Орта ғасырдағы діни түсінік бойынша, сүйіспеншілік (“агапэ²) ол адамның жоғарғы игілікке ұмтылысы емес, ол Құдайдың адамдарға түсуі. Ол адамдарға берілген сый, және ол қайырымды талап етпейді.

Егер гректердің ойынша сүйетін - адам болса, жаңа рухани ақуалда - ол Құдай, оның сүйіспеншілігі - риясыз, ол күштіні де, әлсізді де, кемтарды да-бәрін сүйеді ... Сондықтан, адамдар Құдайға еліктеп бірін-бірі сүю керек. Кімнің сүюге қабілеті жоқ, ол әлі Құдайды таныған жоқ, өйткені, Құдай дегеніміз – ол сүйіспеншілік. Христиан діні жақыныңды, алысыңды сүйіп қана қоймай, сонымен бірге жауыңды да сүй,- деп адамның мүмкүншілігінің шеңберінен шығып кететін талап қояды.

Гректердің ойынша, тарих Ғарыштың тағдырымен тығыз байланысты. Ғарыш оттан пайда болып Дүниежүзілік Өртте құриды да, тағыда жаңа Дүние келеді. Ол тағы да өртте құрып, тағы да жаңарады.

Ал жаңа Дүниеге келген көзқарастың шеңберінде тарих қайталанбайды, ол өзінің соңына бара жатыр. Уақыттың соңы сонымен қатар жаратылған Дүниенің сарқылуымен тең. Соңғы сот - Құдайдың патшалығының толыққанды келуіне тең.

Орта ғасырдағы алғашқы діни философтар.

Александриядан шыққан Филон (1 ғасырда өмір сүрген) Грек философиясындағы кейбір ұғымдарды Христиан дінінде пайдаланып, Христиандық діни философияның негізін қалайды.

Филонның айтуынша, Библияны екі түрде оқуға болады: бірінші - ондағы жазылғанды тікелей түсіну; екінші - ондағы сөздермен көмкерілген астыртын жатқан метафизикалық, моральдық, рухани мән-мағынаны ашу.

Ол ақиқаттарға жету үшін адам жан-дүниесі ерекше жағдайда болуы керек. Филон Грек философиясына беймәлім “Жарату² ұғымын кіргізеді. Құдай Дүниені жоқтан жаратты. Бірақ, материалдық Дүниеден ерте ол “интеллигибелдік Дүниені², яғни “идеялар әлемін² тудырды. Оны ол гректердің “Логос² ұғымы арқылы береді. Сонымен, Логос - Құдайдың ойы, сөзі - сол арқылы Дүние өмірге келеді.

Филонның айтуынша, Құдайдың екі потенциясы бар: біріншісі - жаратушылық, екіншісі - басқарушылық (жаратылған дүниені).

Адам мәселесін де Филон жаңаша көзбен қарайды. Ол адамның жануарлық жағы - дене; 2 - жан, ақыл-ой; 3 – рух - Құдайдан пайда болған. Олай болса, адамның жаны табиғаттан шыққаннан кейін құрып кетуі де ғажап емес. Бірақ ол рух пен бірге өмір сүрсе, онда өлместік дәрежесіне көтерілуі мүмкін.

Сондықтан, адам Ғарышты танудан гөрі ең алдымен өзінің ішкі өмірін тануға тырысуы керек. Адам өзін танып біліп, сыртқа серпіліс жасаған кезде өзінің толығынан бишара екендігін мойындайды. Тек қана өзінің пенделігінен өтіп жаратылмаған мәнгілік Құдаймен байланысқа түссе ғана масайрайды.

Гностиктер ілімі.

“Гносис²-деген грек сөзі “тану-білу² мағынасын береді. Алайда бұл сөзбен біздің дәуірдің басында өмір сүрген, ақыл-оймен танудан гөрі мистикалық, (құпия) жолмен Дүниенің сырын ашуға болатынына сенген діни сектаны айтамыз.

Гностикалық ағым Құдайды және адамды құтқаруға арналған. Оған мынандай сұрақтар кіреді:

1.Біз кім едік, енді не болдық?

2.Біз қайда болып едік, енді қайда қуылдық;

3.Енді қайда болғымыз, неден құтылғымыз келеді.

4.Туу және, қайта туу дегеніміз не?

Гностикалық тәжрибиеде қамығу мен алаңдау арқылы сананың астары ашылып, сонда игілік пен зұлымдықтың бір-бірімен ымыраласпайтыны анықталады. Адам өзінің жаратылысы бойынша игілікке жаратылған. Өйткені, ол зұлымдықтан зардап шегеді, одан аулақ жүргісі келеді. Ал, бұның өзі адамның басқа Дүниеден шыққанын және сол Дүниеге қайтып оралуы керек екенін көрсетеді.

Ол үшін адам өз-өзін терең танып білуі керек. Бұл қайта оралуда құтқарушы - Иса пайғамбар көмектеседі.

Гностиктер адамдарды үшке бөледі:

1. 
   пневматикалық адамдар, олардың рухы басым; (pnevma-грек сөзі, алғашқыда-тыныс, соңында- рух);
   
2. 
   психикалық адамдар, олардың жаны- псюхе басым (psyche-грек сөзі, жан);
   
3. 
   гиликалық адамдар (gіle-грек сөзі, материя, зат) дене қажеттіктері басым.
   

Гносиктердің айтуынша, бұл Дүние – зұлымдыққа толы, сондықтан оны Құдай жаратқан жоқ. Оны жаратқан Құдайға қарсы, арам пиғылды- Демиург.

Олар гностикалық ілім- Христостың өзінің ең жақын оқушыларына ашқан аяны, ол “қзгі Хабардан² (Евангелие) бөлек деген пікір айтқан.

Әрине, мұндай гностикалық көзқарастар әлі христиан дінінің философиясы күш ала алмай, сонымен қатар ескі грек ілімдері, рухы әлі біршама өзінің рухани өмірге әсерін тигізіп жатқан кезде пайда болса керек.

Осы кезде пайда болған жаңа ілім - неоплатонизм- платонизмнің іліміне жаңа тыныс беріп “идеялар әлемі² мен “жердегі әлемді², “Эманация² ұғымы арқылы қосты (emanatіo, лат. сөзі- тасу, ағу, тарау). ілімнің негізін қалаған Плотин. Сатылы болмыстың ең биігінде - Бір-игілік ұғымы жатыр, оны ақыл-ой елегінен өткізуге болмайды, оған тек құдіретті экстаз жолымен ғана жетуге болады (extasіs,-грек сөзі,- ерекше буырқану сатысына жетіп ақыл-ой елігінен тыс тікелей аңғару).

Бір-игілік соншалықты жетілгендігінен арнасынан шығып, шалқып-тасып, эманациялайды (ағады). Сол себептен Дүниеге таза болмыс- ақыл (нус) әлемі келеді Ол да шеңберінен шығып - жан-дүние (псюхе) әлемін тудырады.

Плотиннің жүйесінде дүниежүзілік ақыл-ой Платонның “идеялар әлеміне² тең келеді.

Жанға келер болсақ, Дүниежүзілік ақыл-ой соншалықты жетілген әлем болғаннан кейін басқаны тудырмай қоймайды- ол жан әлемін дүниеге әкеледі.

Ал жанның өзі барлық тіршілікті Дүниеге әкеледі, жердегі, судағы, аспандағы ма - бәрі дүниежүзілік жанның туындылары. Аспан пен күнді де тудырған сол жан. Сонымен жан-дүние материяны жарып өтіп, оған мән-мағна, құндық, әсемдік береді. Жан-дүниесіз материя - күнгірт тұңғұйық, өлі, мүлде бейболмыс, одан Құдайлардың өзі-ақ қорқады,- дейді Плотин.

Қорыта келе, біз неоплатонизм ағымының философиялық ой-елігінен гөрі діни шеңберіне қарай жылжып бара жатқанын байқаймыз. Эманация жөніндегі ой-пікір - осы дінге қарай қозғалыстың айғағы.

Патристикалық философия. Киелі Августиннің ілімі.

Патристикалық философия (patrіs - лат. сөзі - әке).

Патристикалық философияның негізгі мақсаты - христиан дінінің қағидаларын белгілі бір жүйеге келтіріп, оған философиялық тірек жасауда болды. Ертедегі Грек философиясындағы ерікті ой-елегі патристикада аян идеясына келіп тіреледі. Яғни, философияның мақсаты – Библияның негізгі қағидаларын терең түсіндіру мәселелеріне келіп тіреледі.

Патристикадағы онтологиялық (болмыс) мәселелері Құдайдың төнірегінде қаралады. Патристика монотеизмді (бірқұдайлықты) қорғайды, көне замандағы көпқұдайлыққа қарсы шығады.

Құдай идеясы патристикада бір жағынан толық игілік, әділеттілік, құдіреттілік тұрғысынан қаралса, екінші жағынан, ол абсолютті болғаннан кейін, оның ешқандай қасиетін сипаттауға болмайды, ешқандай анықтама берілмейді, өйткені, Құдай бұл болмыстың аржағында. Бұл Дүние – жаратылған, сондықтан Жаратышудан анағұрлым төменде; материя – жаратылған нәрсе болғаннан кейін оның шырмауынан құтылуға болады.

Сонымен қатар, бұл Дүниені Құдай мақсатқа лайықты әсем, игі қылып жаратты.

Патристикалық философияның терең түп-тамыры мистикаға кетеді. Мысалы, христиан дінінің “дүниені жоқтан жарату², троица (үштік) қағидасы қарапайым сананың да, теоретикалық ойлаудың да шеңберінен шыққан түсініксіз мистикалық нәрсе. Сондықтан, Тертуллианның “credo, quіa absurdum est² (сенемін, өйткені ақыл-ойға сыймайды),- деген нақыл сөзі сол кездегі философиялық ақуалды шынайы бейнелейді. Енді патристиканың көп өкілдерінің ішіндегі аса ірі тұлғасы киелі Августинге тоқтап, оның философиялық көзқарастарын талдайық.

Бүкіл Христиан философиясының ірі тұлғаларының бірі - киелі Августин. Ол 354ж. Тагаст қаласында (Африка) Дүниеге келеді.

Августиннің негізгі философиялық еңбектері “Құдай қаласы жөнінде², “Сыр шегу, “Академиктерге қарсы², “Жанның өлместігі² т.с.с.

Августиннің шығармашылық жолында оның христиан дініне өтуі және оны бүкіл жүрегімен, жан-тәнімен қабылдауы үлкен із қалдырды.

Егер жас кезінде ол ақыл-оймен дүниені тану - ең биік жетістік, ал диалектика - ойлаудың ең негізгі құралы деп есептесе, Христиан дініне өтіп оны іштей қабылдағаннан кейін, оның философиясында негізгі орынды Құдайға сену алады. Сенімнің арқасында пайда болатын “ішкі сәуле² анағұрлым биік санала бастайды.

Бірақ, Августиннің ойынша, сенім ақыл-оймен қайшылыққа келмеуі керек. 2 ғасырда өмір сүрген Тертуллианның “Сенемін, өйткені абсурдты² (credo guіa absurdum), яғни ақыл-ойға симайды, қарсы келеді,- деген пікірін Августин қабылдамайды. Керісінше, ой елігінен өткізілмеген сенім, сенім болмайды. Ақыл-ой арқылы адам өзінің Құдайға деген сенімін әрі-қарай нығайтуы керек. Соныменен сенім мен ақыл-ой, зерде бірін-бірі толықтырады. “Сенемін түсіну үшін², “түсінемін сену үшін² деген көзқарасқа жол ашылады.

Августин “Сені шақырамын, Құдай-ақиқат, сенде, сенен, сенің арқаңда барлық ақиқат - ақиқат. Құдай- дана, сонымен, содан, сол арқылы даналыққа жететіндер жетеді. Құдай- зерделі сәуле, сонымен, содан, сол арқылы қайсы бір зерделі сәуле жарқырайды,- деп толғанып айтады.