ПоәК 042-18. 31 /01-2014 №3 басылым «11». 06. 2015 ж

Қоғамда қалыптасқан «мінез - құлықтан ауытқыған балаларды «қиын» немесе «тәрбиесі қиын» бала деп санау қабылданған тәрбиесі «қиын» балалардың әрекеті девиация деп аталады. Девиантты мінез-құлықтың пайда болуына көбінесе тұрмыс жағдайының қиын әрі төмен болуынан. Жеткіншек кезеңде бала қалып пен ауытқудың ортасында болғандықтан бұл мәселеге тек педагог емес, сонымен қатар дәрігерлерде көңіл аудару керек.

Отбасы жағдайы және оның ахуалы бүтін емес отбасы: отбасының материалды жағдайы (кедейлік және байлық), ата-ананың төменгі әлеуметтік-мәдени деңгейі : отбасында тәрбие стилінің болмауы (ата-ана қаталдығы, балаға жүйелі талаптың қойылмауы, жазалаудың әділ болмауы): балада өзіндік құндылықтың болмауы: баланың мүмкіндік қажеттілігін өтеуде асыра сілтеушілік немесе жеткізбей бағалау: ата-ананың ішімдік және нашақор пайдалануы; ата-ананың шектен тыс мейірімінен балаға психобелсенділік туғызатын заттарды пайдалануға шек қойылмау.

Девиантты (ауытқулы) мінез-құлық - деп, қазіргі қоғамда белгіленген ережеге сәйкес келмейтін, әлеуметтік мінез-құлықты айтады (И.А.Невский).Танымал социолог И.С. Кон анықтамасында, - «Девиантты мінез-құлық ол психикалық саулық, құқық, мәдениет және адамгершіліктің әрекет жүйесі ретінде, жалпы бекітілген ережеден ауытқуы» - деп қарастырды. Бейімделген мінез-құлық тұжырымдамасына сәйкес ауытқу процесі кез-келген бейімделуді бұзады (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық орта). Әлеуметтік ауытқуды С.А. Беличева «девиантты мінез-құлық» деп төмендегідей топтастырды:

- пайдақор бағытта: құқық бұзу, материалды, ақшалай, мүліктен пайда табу (ұрлық, алдау, жымқыру, сату, т.б.)

- агрессивті бағытта: жеке бас дамуына кері бағытталған қимыл (бұзықтық, соққы, тіл тигізу, өлтіру, зорлау)

- әлеуметтік - енжар түрі: әлеуметтік және жеке мәселелерді шешуде (жұмыс, оқу, нашақорлық, ішімдік және суицид, белсенді өмір сүруден қашу, азаматтық жауапкершіліктен жалтару)

Әлеуметтену процесінің тиімді жүзеге асырылуы – бұл , адам қоғамға өзін бейімдеп отыра алса, сонда ғана болады. Ал, егер адам қоғам өзгерістеріне сай пайда болған жаңа талаптарға сәйкес бейімделе алмаса, онда ол әлеуметтенудің құрбаны болып табылады. Мысалы, қазіргі уақыттағы жұмыссыз жүрген адамдарды алайық. Олар өз кезінде жаксы маман иелері болған. Бірақ, бүгінгі күннің талабына сай келмей қалуына сәйкес яғни оған қоғам талаптарына сай өз мүмкіндіктерін жетілдіріп, дайындалмауынан әлеуметтену құрбанына айналып отыр .

Сонымен қатар адам қолайсыз жағдайлардың да құрбаны болуы мүмкін. Мысал келтіре кетсем, ата-анасы ішімдікке салынып кеткен отбасындағы балалар, медициналық қателіктің нәтижесі, экологиялық орта және т.б. да баланың қалыптасуында оның әлеуметтену құрбаны екендігін көрсетеді .

«Қиын бала» дегеніміз кім? Осы бір сұрақ көптеген ата-ана мен педагогтарды , жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап бере салу жеткіліксіз, өйткені баланың «қиын» аталуы аз ғана уақыттың нәтижесі емес.

«Қиын бала», яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан тыс қалған бала. Бала отбасы жағдайында өмірдегі әр түрлі жағдайларда өзін қалай ұстайды, үлкендермен, кішілермен қалай қарым-қатынас жасауды үйренеді.

Делинквентті мінез-құлық бұл қылмысқа жатқызуға, соттауға болмайтын бұзақылық .Оларға сабақ кезінде қыдыру, әлеуметтік норманы бұзатын топтармен қарым-қатынаста болу, өзінен кішілерге, әлсіздерге күш көрсету, ақша тартып алу, велосипед, мотоциклдарды ұрлап айдап кету, үй заттарын ұрлау т.б. жатады.

Бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар. Мектеп мұғалімдері «қиын» балаларға теріс көзбен қарайды. Олардың мұндай балалармен жұмысы келеңсіз, стимуляция әдісімен бүкіл сынып алдында жүйке жұқаратын әңгіме, жазалау, т.б түрінде жүзеге асады. Әдетте, бұл әрекеттің барлығы оң нәтиже бермейді, керісінше «қиын» жеткіншектердің мұғалімге, мектепке кектенуі күшейе түседі және қарсы келуіне әкеліп соқтырады.

Бақылау әдісі психологиядағы есуі ж/е бір қарағанда өте қарапайым әдіс секілді. Бақылау – ол барлық адамдардың пайдаланатын әдісі. Сауалнама – зерттелетіндерден сұрақ-жауап қою арқылы ақпарат алуға негізделген. Ауызша сауал, әдетте зерттелушінің реакциясы мен мінез-құлқына бақылау жасау үшін қолданылады. Жазбаша сауал, аз уақыттың ішінде көптеген адам санын қамти алады. Еркін сауал – жазбаша ж/е ауызша сауалнаманың бір түрі, мұнда қойылатын сұрақтар алдын ала белгілі болмайды. Сауалнама-тест. Тапсырма-тест. Бүгінде тестер – психологиялық зерттеуде кеңінен пайдаланылатын әдіс.

Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйекті етіп түсіндірген И.П.Павловтың ілімі темпераментті ғылыми сара жолға түсірді. Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б.М.Тепловтың лабораториясында жүйке жүйесінің типтері одан әрі зерттеле түсті. Бұл зерттеулерде И.П.Павловтың жүйке жүйесінің төрт түрлі типі туралы ұғымы адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңызды ғылыми теория екені дәлелденді. Темперамент – жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Темперамент – ағзаның физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Темперамент туралы теориялар XIX ғасырдың аяқ кезінде кең өріс алады. Темпераменттің типтері. Сангвинник. Холерик. Флегматик. Меланхолик. Түрлі темепераменттердің ішінде ұнамды, ұнамсыз жақтары бар. Сөйтіп, темпераментті тәрбиелеудің көп әдістері мен жолдары бар.

Жеке адам қоғамдық қатынастардың әрі объектісі, «Адам», «Жеке адам», «Даралық» түсініктерінің арақатынасы. Қоғамдық ғылымдарда да, сондай-ақ күнделікті тұрмыста да, «адам» «жеке адам», «даралық» түсініктері кеңінен қолданылады.

Адам туралы түсінік. Түпкі және тектік, бастапқы түсінік «адам» болуға тиіс. Жеке адам — қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивидЖеке адамның позициясы дегеніміз — оның қатынастарының жүйесі. Даралық туралы түсінік. Жеке адамның психологиялық құрылымы. Жеке адам құрылымының негізгі компоненттері.

Адам туралы түсінік. Түпкі және тектік, бастапқы түсінік «адам» болуға тиіс. Жеке адам — қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивидЖеке адамның позициясы дегеніміз — оның қатынастарының жүйесі. Даралық туралы түсінік. Жеке адамның психологиялық құрылымы. Жеке адам құрылымының негізгі компоненттері. Мәнді мәселенің бірі – «жеке тұлға» түсінігінің өзін айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады, оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады.

Аддиктивті қасиеттердің қалыптасуындағы ата- ананың ролі. Мектеп психологының «қиын балала оқушылар мен» жұмыс әдістемесі. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері мен факторлары

Виртуалды және интернет тәуелділігінің психикалық аспектісі. Қиын немесе дағдарыс кезеңдердегі психофизиологиялық даму. Тәрбиесі қиын балаларға жүргізілетін психопрофилактикалық жұмыс.

Психотренингтік жаттығулар. Аутогендік жаттығулар. Релаксация.

Дағдарыс жағдайларындағы психикалық өзгерістер.

Қиын оқушыларды болдырмаудың қазіргі жолдары. Есірткі қолданудың психикалық себептері. Әлеуметтік дезадаптацияның себептері.

1. 
   Девиантты мінез-құлық
   
2. 
   Мінез- құлықтың ауытқуы және қалыпты мінез
   
3. 
   Мінез- құлықтың ауытқуы және түрлері
   

1. Бала дамуының психикалық ерекшеліктері.

2. Ғылымдағы адамның психикалық дамуы.

1. Тәрбие процесі және ерекшелігі.

2. Оқушылардың мінез ауытқушылығы және қабілеттері

3. Тұлға және оның мотивациялық сферасы

1. 
   Ес, ойлау, түйсік, қабылдау даму ерекшеліктері
   
2. 
   Жоғары сынып оқушыларының мінез- құлық ерекшеліктері.
   
3. 
   Денсаулығы шектеулі және мүгедек балалардың психологиялық қиындықтары
   

1. Тұлға психологиясының методологиялық мәселелері.

2. Тұлға теориялары және оқытудың негізгі деңгейлері.

3. Тұлға теориялары.

1. 
   Мұғалім мен қиын оқушы қарым-қатынас ерекшеліктері.
   
2. 
   Педагогтың іс-әрекет стилі.
   
3. 
   Топтағы қарым-қатынас және қиын оқушы
   

1. 
   Педагогикалық салғырттық туралы түсінік.
   
2. 
   Бала тәрбиесіндегі мектептің орны.
   
3. 
   Қиын оқушы тәрбеиелеудегі оқыту үрдісінің мәселелері.
   

1. 
   Жасөспірімдердің әлеуметтік дезадаптациясының себептері мен формалары.
   
2. 
   Қарым-қатынас кемшіліктері әлеуметтік дезадаптацияның негізі.
   
3. 
   Психотравмалық жағдайлар: дағдарыстар, стресстер
   

1. 
   Аддиктивті мінез-қылықтар жайлы түсінік.
   
2. 
   Әлеуметтік жағдайлар мен балалардың дербес ерекшеліктері негізінде туындайтын аддиктивті мінез-қылықтардың деңгейлері.
   
3. 
   Жаман қылықтарға бейімділік: клептомания, дромомания, суицидтік мінез, темекі шегу, алкогольді, токсикалық улы заттарды пайдалану
   

1. 
   Бала тәрбиесіндегі ата-ана, жанұяның ролі.
   
2. 
   Жанұя тәрбиесі типтері.
   
3. 
   Ата-ана мен жасөспірімдер қарым-қатынас ерекшеліктері.
   
4. 
   Гиперпротекция мен гипопротекция.
   

1. 
   Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс.
   
2. 
   Қазіргі технология.
   
3. 
   Технологияның зиянды жемістерінің бірі интернет.
   
4. 
   Интернет тәуелділігі.
   
5. 
   Психикаға, мәдениет пен көзқарасқа ықпалы
   

1. 
   Әлеуметтік адаптацияға бағытталған тренингтердің маңызы.
   
2. 
   Әртүрлі микроәлеуметтік ортаға бейімделуге бағытталған тренингтер.
   
3. 
   Жасөспірімдердің дербес қабілеттерін жетілдіру мен шыңдауға бағытталған тренингтер
   

1. 
   «Ересектік» сезімдерін дамыту мен жетілдіру
   
2. 
   Кеңес беру және коррекция жұмыстарының мақсаты мен принциптері (Қағидалары)
   
3. 
   Дербес және топтық психологиялық коррекция.
   
4. 
   Топтық коррекция принциптері.
   
5. 
   Қорқыныш пен үрейленуді қалыпқа келтіру
   

1. 
   Психотренингтік жаттығулар.
   
2. 
   Аутогендік жаттығулар.
   
3. 
   Релаксация.
   
4. 
   Дағдарыс жағдайларындағы психикалық өзгерістер.
   

1. 
   Қиын оқушыларды болдырмаудың қазіргі жолдары.
   
2. 
   Есірткі қолданудың психикалық себептері.
   
3. 
   Әлеуметтік дезадаптацияның себептері.