Тақырыбы: Еңбек психологиясының қалыптасып даму тарихы

1. 
   Отандық және шетелдік еңбек психологиясына шолу
   
2. 
   Шетелдегі еңбек психологиясының тарихы.
   
3. 
   Ресейдегі еңбек психологиясы
   
4. 
   Авиациялық психологияның тарихы
   

Келер жүз жылдықта шынайлылықты зерттеу онтологиясының өзгеруіне алып келеді. Бұл феноменнің сымдарына жатқызуымызға болады:

• 
  еңбек субьектісі: қызметкер- жұмысшы- маман- кәсіпкер –күшті кәсіпкер;
  
• 
  қосылған еңбек субьектісі: қызметкерлер- кадрлар- персонал- адмдық ресурстар және т.б.
  

1. 
   еңбек психологисының классикалық түрі (XIX ғасырдың соңы мен XXғасыр бірінші жартысы)- адамның еңбек қабілеттілігін өлшеу міндеттерінің шешімін сипаттайды (кәсіби таңдау, іс-әрекетке дайындығының бағасы).
   

2. 
   еңбек психологиясынның постклассикалық емес түрі (XX ғасырдың басы мен XXI ғасыр)- жаңа методологиялардың белсенділігі мен көп жағдайда синергенетиканың көрінуімен, заттық пәндер аймағына жаңа сапалы фрагменттердің енгізілуімен сипатталады. Ережеге сай, оларға эффективті субьективті шындық, обьект пен субьектің қатынасын көрсететін: адам-машина кешенінің қалыптасуынан көрінетін еңбек мағынасы, кәсіпкерлік, кәсіби идентификация, кәсіби қалыптасудың дағдарыстары, жүйелік қасиеттер болып табылады.
   

Психологияның өзіндік пән ретінде қалыптасуына 1879 жылғы атақты неміс психологы В.Вундттың басшылығымен Лейпциг университетінде дүние жүзінде тұңғыш ашылған эксперименталды психологиялық лабороториямен байланыстырады. В.Вундттың жеке психикалық фукцияларды зерттеуі аналитикалық зерттеу әдістерін жасалуына себеп болды, сонымен қатар кәсіби жарамдылық бағасының негізгі амалдарын анықтады.

Еңбек психологиясы қалыптасуының негізгі детерминантты үштігін көрсетеміз: әлеуметтік тапсырыс мазмұны, психотехникалық амалдардың дамуы, өндірісті басқаруды оңтайлы ету. Әлеуметтік тәжірибе мен еңбек психологиясының потенциалды мүмкіндіктері сферасының даму аспектісінде, ғылыми өзіндік және қосалқы пән ретінде оның қалыптасуы қоғамдық өндіріс пен мемлекеттік реттеу жұмысшылар мен жалданған жұмысшылардың қатынасының дамуымен дайындалған.

XIX-шы ғасырдың екінші жартысында сәйкес заңдылықтар базасы жетілдірілді. Европаның дамыған елдерінде еңбек жайлы заңдылықтар оның гигиенасының қауіпсіздігі, балалар еңбегін қорғау, зақым болған жағдайда еңбектенушілерді қорғау: Швейцарияда- 1877 жылы, Англияда- 1878ж, Австрия- 1883-1885 жылы, Швецияда- 1885жылы, Италияда- 1888жылы, Бельгияда- 1889 жылы, Германияда- 1891 жылы, Норвегияда- 1892 жылы, Францияда- 1896жылы, Ресейде- 1903 жылы енгізілді.

Фабрикалық заңдылықтар мен заңның енгізілуі жұмысшылар мен еңбек етушілер қатынасының мемлекеттік құралы ретінде қызмет етті. Заң әр кезде эффективті болған жоқ, бірақ қоғамда ақырындап жаңа жүйе құндылықтары қалыптасты. Адамдардың еңбек қатынасындағы әлеуметтік перспективалары кеңейді, және ол жаңа гуманитарлық пәндердің заттық аймағының қалыптасуына себепші болды.

Еңбек психологиясының жекелей пән ретінде қалыптасуына, өнеркәпіс өндірістерінің шоғырлануы мен өз бетімен дамуы мен дайындығы, өнеркәсіп технологияларының, жаңа кәсіп пен транспорт түрлерінің пайда болуы себеп болды. Келесі үштік детерминанттынан тұратын- XX ғасырдағы психотехникалық амалдардың дамуын қарастырамыз.

Альфред Бине (1957-1911)- Франциядағы экспериментальды психологияның негізін салушы, индивидуалды айырмашылықтар психологиясы жаңа пәннін қалыптастырушы. 1896 жылы «Индивидуалды психология» атты А.Бине мен В.Анридің еңбегі шықты, В.Штерннің ойынша осы еңбек жаңаин кәсіби облыстағы бағдарлама болды. 1905 жылы А.Бине дәрігер Т.Симонмен бірігіп «инттеллектуалды дамудың метрлік шкаласының» бірінші вариантын жасады. Бұл қалыпты мектептердегі ақыл-ойы кем балаларға және дарынды класстардағы балалардың қабілеттілік бағасы негізінде іріктеуге арналған. Бұл әдістің ақыл-ой жасының бағасының дамуы Л.Терменнің ақыл-ой қабілеттілік коэффициенті атауын алды, ал кейіннен- интеллект коэффициенті (IQ). 1916 жылы Л.Терменнің Стэнфорд университетіндегі жасалынған нұсқысы Стэнфорд- Бине шкаласы деген атақ алып, басқа елдерге тарады. 1911 жылы В.Штерннің «Дифференциалды психология және оның методологиялық негізі» атты кітабы шығады, автор онда адамдардағы «ғылымды психикалық функциялар мен қаситтердегі қалыптасқан айырмашылық » деп қарастырады.

Еңбек психологиясы біріншіден, индустриалды психотехника (өнеркәсіптенген, кәсіби психология) белсенді дамып келе жатқан, жұмысшы деген тікелей орындаушының іс-әрекет жоспарын зерттеу. 1900 жылы Вильгельм Штерн қосалқы психологияны анықтау үшін «психотехника» яғни, «болашаққа бағытталған, қоғамдық өмір міндеттерін шешуге ұмтылған» терминін ұсынды. Өз кезегінде индустриалды психотехниканың қалыптасуы еңбек психологиясы мен дифференциалды психологияның дамуына стимулдады. Психологиялық кәсіби іріктеу психотехниканың орталық бағытталуының бірі болды.

Психотехниканың негізін салушылардың бірі Г. Мюнстенберг былай жазған: «психотехника- мәдени міндеттерді психологияны практикалық қолдану туралы ілім». ХХ-шы ғасырдың 20 жылдарында ғалымдар психотехниканың үш негізгі мәселесін ажыратқан:

• 
  Кәсіптік іріктеу мен кәсіптік кеңес беру арқылы сәйкес келетін адамдарды іріктеу;
  
• 
  Еңбектің ең жоғарғы өнімділігіне жету;
  
• 
  Қалаған психологиялық жетістіктерге жету.
  

XX ғасырдың басында А.Бине, Г.Мюнстерберг, В.Штерн және басқалары жаңа интегралды пәннің қалыптасуын әдістік және әдістемелік сілтемелер дайындайды, шындығында, кәсіби іріктеулер міндеттерін табысты шешу үшін.

Үшінші үштік детерминантын пәннің қалыптасуы тізбегінде қарастырамыз. Өндірістің тез қарқынмен кеңейуі, өнім бағасының төмендеуі ғылыми білім бағытталуын талап етті. Ғылыми басқарудың пионері болып американдық инженер Фредерик Уинслоу Тейлор болды. 1895 жылы ол басқару әдістерін жасауға кірісті, оларға жүйелі міндеттер, негізінде аталған «Тейлор жүйесі» кейіннен, ғылыми менеджмент атауын берді. Ол бірінші болып өзіне белгілі болған өндірістік басқаруды жүйеледі және бөлді, және жаңа амалдар ұсынды. Ф. Тейлор өндірістік жағдайлардағы адамдарды басқару мәселесінің ғылыми негізін ең алғаш көтерген. Оған дейін техниканы басқару мен фабриканы басқару мәселелері айтылған. Тейлордың эволюциялық қөзқарасты үш кезеңге бөлеміз:

• 
  ақы төлеу жүйесі – жұмысшының әрекетіне қарай жалақысы сайболуы, негізгі әдісі – жұмыс уақытының хронометражы.
  
• 
  жұмыс өнімділігін емес, керісінше, жұмыс әдісін бақылау - өте ауыр жұмысқа максималды жалақы көлемі, өте жеңіл жұмысқа – минималды жалақы көлемі төленуі.
  
• 
  «функционалды әкімшілік» жүйесі – басқарудың бір ортаға шоғырлануы.
  

• 
  Барлық жұмысшылардың іскерлік пен дағдыларын топтастыру жәнежинақтау;
  
• 
  Ғылыми ұстанымдар негізіне сәйкес белгілерді мұқият іріктеу;
  
• 
  Жұмысшылар мен әкімшілік жүзеге асыру, мысалы: тез істелген жұмыс үшін күнделікті мен жакапкершілігін тендей етіп бөлу;
  

Кейінгі еңбек әрекеттерін зерттеу бағыттарын жас жұбайлар Фрэнк Банкер Джилберт (1969-1924) пен Лилиан Джилберт (1878-1972) жүргізді.Бастапақыда Ф.Тейлормен тығыз қызметтестікте Ф.Джилбрет циклографикалық және хронографиялық әдістерін жасады. 1920 жылдары олардың классификациясын жасады, жасалатын операциялардың барлық детальдары көрінетін технологиялық картаны жасады. Жұбайымен бірігіп жұмыс микор қозғалысының мәселесін, еңбек шаршауын зерттеген, өнімді басқару эффективтілігінің негізгін қалады.

XX ғасырдың басында Генри Форд массалық өнеркәсіпті ұйымдастырудың тәжірибешісі мен беделді теоретикігі болды. Ол кәсіби дайындық жүйесін ұйымдастырды, жұмысшылардың өмір жағдайларын белсенді өзгертті, мектептер мен ауруханалар салды.

Классикалық мектепті басқарудағы адам мотивациясының еңбекке және тұлғалық түсініктері, адамдық қатынастар мектебінің қалыптасуына алып келеді. Еңбек психологиясы қалыптасуына басқа да көзқарастар, пікірлер, концепциялар ықпал етті. «Еңбек мотивациясы» концепциясы – Э.Мейо, А.Маслоу еңбек мотивациясын айқындауды былайша ажыратады:

- Физиологиялық және жыныстық қажеттілік;

- Экзистенциалдық қажеттілік;

- әлеуметтік қажеттілік;артық болу қажеттігі;

- жоғарғы рухани қажеттілік.

1950-1960 жылдары теориялар жүйесі мен функционалдық-құрылымдық әдістер анализінің қалыптсауы мен бағытталуына «әлеуметтік жүйе мектептері» идеясы әсер етті. Оның жетекшілері болып- Ч.Бернар, Г.Саймон, Ф.Селзник табылады, олар «индивид», «формальды құрылым», «формальды емес құрылым», «статустар», «ролдер», «физикалық және әлеуметтік орта» компоненттерін ұйымдастыру жүйесі ретінде қарастырады.

1960-1970 жылдары қазіргі уақытта қолданылатын жағдайлық амалдар ұйымдастырылады. Оның лидерлері болып Р.Моккер, Дж. Вудсворд, Д. Ломбард табылады, олар жағдайлық ролдердің идеяларын, басқарудағы факторлерін дамытты. Олардың пайымдауларынша, ұйымдастыруды басқару мен өндірістік процесстерді қолдануда бірлік ережелер жоқ.

1930 жылдардың соңында техника потенциалы сәйкесінше, олармен басқаратын, адамдардың жауапкершілігі мен ролі көбейеді. Осы жоспарға сай кәсіби жарамдылық, мамандарды дайындау, олардың іс-әрекетінің сенімділігі сұрақтары актуалды болып келеді. Инженерлік психология- жаңа пәннің негізі қалыптасады. 1950 жылдағы кәсіби іс-әрекетті зерттеудің сандық әдістері, зерттеу операциялары деген жеке бағытпен бірігеді. 1920 жылы Женеведе бірінші Халықаралық психотехникалық конференция өтті, онда Халықаралық психотехникалық ассациация ұйымдастырылды. Оның президенті болып 1920 жылдан 1941 жылғы дейін Э.Клапаред болды.

Ресейдегі еңбек психологиясы

Пәннің эволюциясын үштік триадасында: шетелдік, кеңес еңбек психологиясы, кәсіби терең (авиациондық) қарастырамыз. Біріншіден Ресейдегі еңбек психологиясы шетелдің индустриалды психологиясы сияқты дамыды. Физиология мен еңбек психологиясының зерттеу аймағында қалыптасуы И.М.Сеченовтың атымен, оның еңбек дағдылары, белсенді демалыс қызметі үшін еңбек қабілеттілігін қалыпқа келтіруін зерттеумен байланысты.

XX ғасырдың бірінші периодын ғылыми және практикалық тәжірибенің жинақталуымен сипаттауға болады. Мәскеу мен Петербург қаласындағы Тарту мен Симферополя университеттері мен Петербургктегі әскери-медециналық академияларында диагностикалық әдістерді зерттеу жүргізіліп, жасалды. Нобель сыйлығының иегері академик физиолог И.П.Павлов іс-әрекеттің жоғарғы жүйкесін эксперименталды зерттеуге кірісті.

Еңбек психологиясындағы ғылыми және практикалық жұмыс аймағы азаматтық соғыс аяқталғаннан соң едәуір жандандырылды. Өндірістік еңбек өрлеуінің мәселесі, экономиканың қалпына келуі, елдердің өмір сүруі мен мемлекет тәуелсіздігінің сақталуы проблемасы болды.

1921 жылдың өзінде Ресейдегі еңбек психологиясы өзін кемелденген ғылым ретінде мақұлдады. Сонымен қатар еңбек психологиясына еңбегі сіңген ресейлік ғалымдарды атай аламыз, олар: В.М.Бехтерев, Н.А.Бернштейн, С.Г.Геллерштейн, И.Н.Шпильрейн. 1920-1930 жылдары ғалымдар қолдауы мен энтузиазмдарынның арқасында еңбек психологиясында едәуір табыстар анықталды. Орталық еңбек институтының ұйымдастырушысы мен директоры Алексей Капитонович Гастев болды. Оның жетекшілігімен өндірістік ұйымның экспреттік жүйесі, еңбек постының және жұмыс орнының проективті ұйымдастырылуы қалыптасты. Психотехника Қарулы Күштердегі елдерде қолданды: әскери топтың әртүрлі прфессиографиясының міндеттері шешілді, күрес қабілеттілігінің бір бөлігін таңдау, комқұрамды іріктеуге, әскери мамандыққа кәсіби іріктеу (ұшқыштар, атқыштар, радиотелеграфистер), әскери мамандарға оқыту әдістерін қолдану.

1933 жылы психотехнология өнеркәсіп салаларында – металлургия, машина құрастыру, таулы және нефттік, байланыс, тігін өндірістерінде қолданулар пайдаланылады. 1930 жылдары кәсіби кеңес беру мен кәсіби іріктеу сұрақтарына 141 ғылыми-практикалық бөлімшелер жасалынды. Көпсандық психофизиологиялық лабораториялар кәсіби жұмыс қабілеттілігі, жұмыс режимі мен құралдардың рационализация, еңбек қалыптарын негіздеу, травматизмнің өнеркәсіптік профилактикасын зерттеумен айналысты.

1970-1980 жылдары жоғарға оқу орындарында, министрлікте, ведомостерде құрылымдық бөлімшелер пайда болады, мамандарды кәсіби іріктеуі, олардың дайындықтары, жұмыс орындарының эргономикалық проективтілігі, олар практикалық міндеттерді шешуге және әдістер жиынтығы мен мәселелерді зерттеуге бағытталған. 1980 жылдың соңы мен 1990 жылдары Ресейде бірінші психологиялық қызмет пайда болады, ол өзіне қатысты жекелей тәжірибелік психологиялның тууына себеп болады.

Авиациялық психологияның тарихы

Еңбек психологиясының бір саласы болып келетін Ресейдегі авиациондық психологияның қалыптасу тарихына қарастырамыз. 1909 жылғы ұшқыштың өлімінің жағдайын талдай келе, Бүкілресейлік ұйымның әуеклубы дүниежүзінде бірінші болып ауаменжүзушілерді іріктеу сұрағын қойды. 1909-1912 жылы әскери-меденициналық академияда В.М.Бехтерев, В.В.Абрамовтың клиникасында ұшқыштарға психологиялық әдістерді қолданудың психологиялық-клиникалық зерттеуін жүргізді. Авиацияны құрастырушы және теоретик Н.Е.Жуковский бірінші болып психологиялық факторлардың роліне, кандидаттың кәсіби жарамдылығының шектелуіне мән берген.

1917 жылы Петроградта пилоттардың іс-әрекетінің аранайы зерттеуі мен авиацияға психологиялық іріктеудің әдістемелік қамтамасыз ету комиссиясын қалыптастырады. Үш жылдық зерттеу негізінде авиация дәрігері С.Е.Минц «психотехникалық зерттеу жолы» арқылы кандидаттарды іріктеу қажеттілігінің керек екендігіне алып келеді.

1920 жылдыра психотехникалық бөлімшелердің салаларында қалыптасады: транспорттардағы Орталық психофизологиялық лабораторияда, почта және телераф орталық психотехникалық лабороториясында, Қызыл армияның крестьяндық жұмысшыларының Орталық психофизиологиялық лабороториясы қалыптасады.

Авиациондық мектепке психологиялық іріктеу үшін мынадай критерийлер кіреді: ойлау логикалығы, реакция жылдамдығы, реттеу, зейінің тұрақтылығы мен көлемі, көзөлшемі, жігерлік, батылдық, икемділік тағы басқа сапалары.

1946 жылы кәсіби жарамдылықтың анықталған тәжірибесін талдай келе, С.Г.Геллерштейн екі генералды бағытты: синтетикалық және аналитикалық көрсеткен. Бірінші бағыттағы әдістер әртүрлі тренажорларды қолдануға ұйғарылады, екінші әдіс жеке референтті көрсеткіштердің әдіс бағасына сәйкес табысты іріктеуіне бағытталған. Екінші бағыт арнасында К.К. Платонов 1947 жылы табысты және табысты емес ұшқыштардың, үлгеретін және үлгермейтін курсанттардың индивидуалды ерекшеліктеріне зерттеу жүргізеді. Ғалымдармен алған сенерліктей көрсеткіштері бойынша «Курсанттар мен ұшқыштардың индивидуалды-психологиялық сапалығын зерттейтін әдістемелік нұсқау» жасалынды. Ол 1951 жылы шығарылды.

Қысқа период ішінде авиациондық психологияның даму шеңберінде өзіндік бағытталулар пайда болуда, жаңа интегралды ғылыми пәндердің қалыптасуы байқалады, олар К.К.Платоновтың кесте түрінде берілген (К.К. Платонов бойынша ) авиациондық психологияның негізігі бағыттары.

• 
  индустриалдылық алдында
  
• 
  индустриалды
  
• 
  индустриалдылықтан соң.
  

XX ғасыр арсындағы жекелей ұйымдардың масштабтарындағы тарихи беталысты қарастырамыз, ғалымдар мен тәжірибешілер көрсеткендей, қазіргі кәсіпорындардағы іс-әрекет табысының негізгі болып:

1. 
   Барлық кәсіпорын бөлімдерінің нарықтық мінез-құлыққа бағытталуы (технология, өнімдер дизайны, жұмысшыларды алу мен іріктеу, өткен тәжірибеде қызметкерлердің идеясы мен талаптарын қолдану).
   
2. 
   Партнерлік қатынас пен қызығушылық балансын орнату (қызметкерлермен, клиенттермен, шектестіктер мен және басқада ұйымдармен).
   
3. 
   Қызметкерлердің іс-әрекетіндегі жалпылай және индивидуалды эффективті шарттардың көтерілуін қалыптастыру (персоналды компьютерлер, ноутбуктер, автомобильдер, икемді графиктер, жұмыстар).
   
4. 
   Орталықты басқару, барлық жұмыскерлер сандары үшін өкілеттілікті басқаруды кеңейту.
   

• 
  іріктеу мен жұмысқа алудың негізгі қатынасы, қызметкерлерді оқыту мен бағалары.
  
• 
  еңбек келісімін қоытындылау.
  
• 
  жұмысшылардық тілектері мен индивидуалды қалаулары, карьерлік өсудің перспективаларына, келешектегі іс-әрекет сипаттамаларына ақпараттанған келісімді адекватты құқықтары.
  

XX ғасырда психология дамуының салдарынан, кадрлік технология класстарының жалпы қалыптасуы себеп болды. Дж.Ньюман мен Б.Мейсон кадрлік менеджменттің қалыптасуына үш тарихи моделдерді ұсынады:

1. 
   Коллективте психологиялық климат пен еңбек гигиенасына қамқоршысы, психология мен әлеуметтік өндіріс аймағында дайындығы бар, жұмысшыларына қамқоршы ретінде, персонал бойынша менеджер.
   
2. 
   Қызметтік араласуларды ескеруші, келісім шарттары бойынша жұмысшыларына администірлік бақылауды қалыптастырушы, еңбек келісімнің маманы ретінде, персоналы бойынша менеджер.
   
3. 
   ұйымның көпуақыттық стратегиясын реализациялаушы және жобалауда басқарушы орынын ойнаушы, жоғарғы жетекшілік құрамына кіретін, кадрлік потенциалдың кәсіби құрылымына және адекватты ұйымдастыруды қамтамасыз ететін кадрлік потенциалды ұйымдастырушы архитектор ретіндегі менеждер.
   

• 
  автаномды өзіндік қамтамасыз етуден – жеке адамдар мен серіктес шекараласытыққа және ішкі ұйымдар мен көрсетілмеген кәсіпорындар мен фирмаларға дейін.
  
• 
  ирархиялық және орталықтандырылған құрылымнан- пластикалық орталықтануға дейін;
  
• 
  патриархалдық басқару моделінен- жұмысшылардың көп сандық өкілетті өкілденіуне дейін;
  
• 
  өнімдердің төмен және жоғары көлемге бағытталуынан- сапаға, жаңаға, жылдамдыққа бағытталу;
  
• 
  субьктінің қатесіз жұмысынан- оның икемді процесстері мен өлшенетінін оңтайлы етуге дейін;
  
• 
  жабық ұйымдардан- қоғамдағы ашық қатынастар жүйесіне дейін;
  
• 
  еңбек субьектісінің еңбек қызметінің шектелуінен- адам потенциалының тұлға, индивидуалдылық ретінде дамуына дейін.
  

1. 
   іріктеу;
   
2. 
   дайындық;
   
3. 
   психологиялық еріп жүру (сопровождение).
   

1. 
   ең жарамды психотехникалық амалдарды іріктеу ;
   
2. 
   персонал іс-әрекетін оңтайлау мен өнеркәсіпті басқару;
   
3. 
   адамдық ресурстарды жедел реттеу.
   

№ 3- Дәріс

1. 
   «Идеалды эмпирикалық обьект» ретіндегі еңбек орны мен профессия
   
2. 
   Еңбек обьектісі және оның негізгі түрлері
   
3. 
   Жұмыс орны динамикалық компонент ретінде
   

Мамандық, еңбек және жұмыс орны сияқты күрделі әлеуметтік феномендерді зерттей келе, оларды бір бірінен абстрактілеуге және өзінің жиынтығына байланысты басқа қасиеттер мағынасымен екпіндеуге болады. Басқа сөзбен айтқанда еңбек психологиясы ғылыми пән ретінде «еңбек посты немесе орны» және «профессия-мамандық» феномені, теориялық обьектілер арқылы көрінетін жиынтықтар арқасында, орындалатын мәндер қасиетінің атрибуттары ретінде көрінеді. Кеңес дәуіріндегі еңбек психологиясында 80-шы жылдардың соңында профессия-мамандықтың мәні мен еңбек орны қайта құрылды. Е.А.Климовтың пікірі бойынша негізгі түсініктің компонентін сипаттаушы кәсіби еңбек іс-әрекеті «еңбек посты немесе еңбек орны» болып табылады.

Еңбек орны өзінің әртүрлі қасиеттерінің жиынтығына қатысты келесідей болады:

1. 
   еңбек нәтижесіне және әлеуметтік міндеттелген мақсаттарға қатысты;
   
2. 
   міндеттелген пән (заттық, ақпараттық, әлеуметтік, биологиялық-өндірілген материалдар, обьектілер, процесстер);
   
3. 
   еңбек құралдарының жүйесі;
   
4. 
   кәсіби қызметтік міндеттердің жүйесі (міндеттелген еңбек қызметі);
   
5. 
   жұмысшының құқық жүйесі;
   
6. 
   өндірістік орта (еңбектің заттық және әлеуметтік шарттары).
   

1. 
   әлеуметтік міндеттелген мақсаттар;
   
2. 
   еңбек өндірушісінің өнімі мен шарттарының көріну нәтижесі;
   
3. 
   міндеттелген зат (өндірілген материалдар,обьектілер, процесстер);
   
4. 
   еңбек құралы;
   
5. 
   қызметтік міндеттері (міндеттелген еңбек қызметі);
   
6. 
   жұмысшының құқығы;
   
7. 
   өндірістік орта (еңбектің заттық және әлеуметтік шарттары).
   

Еңбек құралы -адамдардың еңбек пәніне, оның мақсаттарына сәйкес әрекет етуіне қатысты болып табылатын обьективті шындық. Педагог, жетекші, мемлекеттік қызметкер, жалпы «адам-адам», «адам-әлеуметтік топ» барлық кәсіби типтегілерге еңбек құралының сапасы ретінде техникалық құралдар, технология үлгілері, эталондары, әдістемелік жетекшілік, сонымен қатар, жалпы организм және еңбек субьектісінің жеке органдары жатады. Еңбек құралын Е.А.Климов сыртқы (обьект қалыптасуына қатысты) және ішкі (психикалық іс-әрекеттің ерекшеліктері) деп екіге бөледі. Олардың жалпы классификациялары төменде келтірілген:

- Ақпаратты қабылдау, алу құралдары (ақпараттарды шарттық сигналдар түрінде, суреттер түрінде беретін приборлар ).

- Ақпаратты өңдеу құралдары.

- Ақпаратты жеткізу құралдары.

- Биологиялық, технологиялық, белгі жүйелерінде, көркем-өнер жүйесінде (еңбек қол өнер құралы, қолмен басқарылатын машиналар, автоматтандырылған және автоматтық жүйелер) практикалық әрекетті орындаушы құралдар.

Сыртқы қызметтік еңбек құралы:

- Адамның сөзі мен мәнерлі мінез-құлық құралы (жетекші, мемлекеттік қызметкер, педагог, актер,радио және тележүргізуші жұмысында) .

- Адам организмі (тренер, балет, цирк артистті ).

- Адамдарды құраустырушы топтар (жетекші, дирижер, режиссер жұмысында).

Ішкі қызметтік еңбек құралы:

- , шеберлік, дағды.

- Үлгілер, мақсаттар, іс-әрекет нәтижесіне көрінісі.

- Еңбек мотивтері

- Тұлғалық және дербес ерекшеліктері, үлкен тұлғалық және кәсіби потенциалдары.

Е.А.Климов көрсеткендей өндірістік орта эргатикалық жүйе ретінде қаралады. Оның негізгі орта компоненттеріне мыналар қатысады:

1. 
   Өмірлік, еңбектің саниатарлық-гигиеналық шарттары (температура, ылғалдық, қысым, шаршаудың әртүрлі түрі, күштік кеңістік, шаң, шу, дабыл, ультродыбыстар, улы заттардың жиынтығы, агрессиялық заттар, инфекциялар негізі, травматизмның болуы, экстремальды факторлардың көрінуі).
   
2. 
   Еңбектің әлеуметтік шарты. Адам субьект ретінде іс-әрекетке қатысты белсенді және интенсивті тұлғааралық қатынаста болады. Соңғысы фонның мағыналық шарттары ретінде ғана емсе, сонымен қатар психикалық және соматикалық бұзылыстардың факторы болады. Бұл психикалық микроклиматты қалыптастырушы үлкен топтық шарттар. Еңбек психологиясының тарихында уақыт өте келе бұл топтар арнайы зерттеу тақырыбы болады. XX-шы ғасырдың ортасында олар формальды емес құрылымдық ұйым ретінде қаралады. Біздің зерттеуімізде адамдардың белсенді ұйымы еңбек пен жұмыс орнының құрылымдық шарттарда іс-әрекеттің психологиялық кеңістігі деп аталды.
   
3. 
   Өндіріс технологиялары.
   
4. 
   Корпоративтік мәдениет.
   

Профессия (латын тіл. profession- «оглашать», «көпшілік алдында сөйлеу»)- «адамдарда болуға керекті дағдылар мен білімдер, кәсіби маңызды сапалардың дамуы мен арнайы қабілеттердің болуы, еңбек іс-әрекетінің тарихи қалыптасқан формасы»- еңбек орнының шегіне шығатын әлеуметтік феномен ретінде, өзіне сапалық компоненттерді қосады.

Е.А.Климов бойынша кәсіп феномені төрт негізігі мағынада келтірілген және олар негізгі әлеуметтік қатынастар аспектісі немесе оның төрт компоненті. Оны 1980 жылдың ортасындағы жалпы хронотоп ретінде қарастырады:

1) Күш мазмұнының аймағы, адам еңбек субьектісі ретінде еңбек іс-әрекетінің шектелген түрі (еңбектің тарихи жіктелуі негізінде).

2) Адамдардың ортақтығы, берілген еңбек қызметін орындаушы, жарамды қоғамдық мінездің болуы.

3) Дайындық (білімі, шеберлігі, дағдылары, квалификациясы) арқасында адамның еңбек қызметіне сәйкес қабілеттілігі.

4. 
   Іс-әрекет профессионалды процесс ретінде, кәсіпкердің еңбек қызметін орындауындағы шыңдалуы.
   

1. 
   адам еңбек субьектісі ретінде күш мазмұнының аймағында,
   
2. 
   адамдардың ортақтығы,
   
3. 
   іс-әрекет және тұлғаның көріну аймағы,
   
4. 
   тарихи дамушы жүй
   
5. 
   субьектінің шығармашылық қызметінің шындығы.
   

1. 
   Еңбек іс-әрекетінің шектелеген түрі (еңбектің тарихи жіктелуі).
   
2. 
   Қоғамдық пайдалы іс-әрекет.
   
3. 
   Арнайы дайындықты пайымдайтын іс-әрекет.
   
4. 
   Анықталған марапаттауды орындаудағы іс-әрекет, адамдардың мүмкіндіктерін беретін қанағаттану, оның көпжақты даму шарттарына қажетті моральдық және материалдық қажеттіліктері.
   
5. 
   Адамға қоғамдық және анықталған әлеуметтік мәртебе беретін іс-әрекеті (адамның негізгі қызметі, өзекті визит карточкасы ретінде көпшілік кәсіптерге қатысты: қызметі, еңбек ету мезімі мен ұзақтығы, квалификациясы, кәсіби жоғарлауы, басынан өткен экстремальды жағдайлары) көп жағдайда «Мен»-концепциясымен қалыптасады.
   
6. 
   Психологиялық мінездеме ретінде таңдаған мамандығына қатынасы.
   

1) кәсіп іс-әрекеттің тарихи қалыптасқан және әлеуметтік талаптандырылған

формасы;

2) қоғам пікір бойынша кәсіп - еңбек қызметін орындаушы әлеуметтік бекітілген кәсіби міндеттердің жүйесі, іс-әрекет түрлері мен формалары, тұлғалық ерекшеліктері;

3) нақты тұлғалық пікір бойынша кәсіп - адамның қоғамдық өміріне қатысты іс- әрекеті және өмір сүруіне қажетті материалдық құралдардың негізі.

«Профессия» феноменінің мәнін аша келе, Н.С.Пряжников бірнеше түсініктерді ажыратады:

• 
  профессия - туысқандық мамандықтардың тобы (дәрігер профессиясы: терапевт, хирург,окулист; мұғалім мамандығы: математика, география, тарих мұғалімі).
  
• 
  квалификация- кәсіби шеберліктің деңгейі. ресми бөлімдерде, класстарда, қызметтерде, категорияларды бекітілген формальды квалификацияны ажыратады, ал реальды квалификация - адамдардың көрсете алатын шеберлік деңгейі.
  
• 
  қызмет (должность) – кәсіптік көрінуінің обьективті және құжаттық бекітілуі.
  

Еңбек психологиясының субьектісі – белгілі бір обьектіге бағытталған белсенділіктің қайнар күші – индивид немесе әлеуметік топ, обьектісі – нақтылы ұйымдасқан еңбек әрекеті, құралдары, еңбектің мақсаты мен міндеттері, жұмысты орындау ережелері. Адамның еңбек етуі және еңбек барысында қалыптасқан бағалы құндылықтар мен қасиеттер еңбек психологиясының зерттеу объектісі болып табылады. Адамның еңбек етуін зерттеумен қатар адамның іс -әрекетін, биологиялық-әлеуметтік ерекшеліктерін, еңбек физиологиясы мен гигиенасын, терапиялық және профилактикалық маңызын, еңбек экономикасын, еңбек құқығы мен этикасын, еңбек ету теориясын қарастырады. Еңбек психологиясының дамуы және оның пайда болуы археологиялық және тарихи мәліметтермен байланысты. Сондықтан Б.Г. Ананьев әділетті түрде оның дамуына керекті комплекстерді айтты: «Өмір туралы және практика туралы айтқанда оның қажеттіліктерін, толық синтетикалық картинасын білу қажет, бірақ физиологиялық-психологиялық, әлеуметтік картинаны көрсете алмайды». Еңбек психологиясы психологиялық заңдарды, психологиялық процесстерді және олардың жеке тұлға қасиеттерін және еңбекпен қатар физиологиялық және әлеуметтік ортамен байланыстарын қарастырады

Еңбек психологиясының пәні өзінің даму тарихын әлеуметтану саласынан алады. Әлеуметтанудың шығуы американ зерттеушісі Фредерик Уинслоу Тейлордың есімімен байланысты. Ф.Тейлор өндірістік жағдайлардағы адамдарды басқару мәселесінің ғылыми негізін ең алғаш көтерген. Оған дейін техниканы басқару мен фабриканы басқару мәселелері айтылған. Тейлордың эволюциялық қөзқарасты үш кезеңге бөлеміз:

• 
  ақы төлеу жүйесі – жұмысшының әрекетіне қарай жалақысы сайболуы, негізгі әдісі – жұмыс уақытының хронометражы.
  
• 
  жұмыс өнімділігін емес, керісінше, жұмыс әдісін бақылау - өте ауыр жұмысқа максималды жалақы көлемі, өте жеңіл жұмысқа – минималды жалақы көлемі төленуі.
  
• 
  «функционалды әкімшілік» жүйесі – басқарудың бір ортаға шоғырлануы.
  

• 
  Барлық жұмысшылардың іскерлік пен дағдыларын топтастыру жәнежинақтау;
  
• 
  Ғылыми ұстанымдар негізіне сәйкес белгілерді мұқият іріктеу;
  
• 
  Жұмысшылар мен әкімшілік жүзеге асыру, мысалы: тез істелген жұмыс үшін күнделікті мен жакапкершілігін тендей етіп бөлу;
  

70 жылдары АҚШ-та «өмір сапасы» концепциясы пайда болды. Бұл терминді ең алғаш енгізгендер: 50-is жылдары Д.Рисман және Дж. Гелбрейт. Еңбек психологиясы қалыптасуына басқа да көзқарастар, пікірлер, концепциялар ықпал етті, мысалы

• 
  «Еңбек мотивациясы» концепциясы – Э.Мейо, А.Маслоу еңбек мотивациясын айқындауды былайша ажыратады:
  

• 
  Физиологиялық және жыныстық қажеттілік;
  
• 
  Экзистенциалдық қажеттілік;
  
• 
  әлеуметтік қажеттілік;артық болу қажеттігі;
  
• 
  жоғарғы рухани қажеттілік.
  

• 
  Д. Макгрерордың «икс теориясы» мен «игрек теориясы» - «икс теориясы» және оны зорлап істету.
  

• 
  Кәсіптік іріктеу мен кәсіптік кеңес беру арқылы сәйкес келетін адамдарды іріктеу;
  
• 
  Еңбектің ең жоғарғы өнімділігіне жету;
  
• 
  Қалаған психологиялық жетістіктерге жету.
  

Ғылыми әдебиеттерде еңбек бірлігінің бірі - жұмыс орнына көп мән берімейді.1970-1990 жылдары ол тіпті еңбек психологиясының ғылыми жүйесінде қолданылмады да. Бұл құрылым түсінігінің пәнге енуі келесіден көрінеді:

• 
  адамның еңбек субьектісі ретіндегі әлеуметтік жеке міндеттері мен эргатикалық потенциал ролінің өсуінің тарихи нәтижесінде;
  
• 
  XX-шы ғасыр шегінде адамның еңбек субьектісі ретіндегі мағынасы кеңеюі нәтижесінде;
  
• 
  XX-шы ғасырдың екінші жартысында еңбек субьектісінің коллективтегі ролі (жұмыс сменасы, экипаждар, бригадалар), жұмысшылардың тұлғааралық қатынасы мен функционалдық құрылымы, еңбек қызметі реттелуінің мүмкіндіктері өте маңызды болды.
  

1. 
   нақты өндіріс өнімі мен шарттардың жоғарғы динамикалық технологиясы;
   
2. 
   таңдалған уақыт интервалының нақты жұмыс орындағы субьектінің қызметтік міндеттерінің жоғарғы динамикалығы (өзгергіштік, икемдік);
   
3. 
   шектелген еңбек іс-әрекетінің спецификасы мен операциялары, еңбектегі жоғарғы квалификациаланған субьектінің міндеттік қызметтері;
   
4. 
   табысты ұйымдастырылған факторлердің еңбек субьектісіне маңызды көрінуі (корпоративтік мәдениет, жетекшілік стилі, қызметтік иерархияның деңгейі, ұйымдардың даму стадиялары, психологиялық климат, топтық нормалар, іс-әрекеттің индивидуалды мінезі, серіктестіктің индивидуалды ерекшеліктері);
   
5. 
   сырқты орта фактілерінің әсері (тарихи кезеңдер, аймақтардың мәдениеті, елдің әлеуметтік-экономикалық жақтары, демократиялық институттардың дамуы, жұмыс күшінің нарығы, жұмыссыздық деңгейі, мамандықтың артықшылығы);
   
6. 
   субьектінің индивидуалды ерекшеліктерінің жоғарғы маңыздылығы (білім алу мен профессионализм деңгейі, еңбек мотивациясы, тұлғаның ерекшеліктері);
   
7. 
   еңбек субьектісінің колективтік маңыздылығының өсуі, жұмыс тобының қарым-қатынас ерекшеліктері;
   
8. 
   еңбек шарты мен құралдарының кең бейімделу мүмкіндіктері;
   
9. 
   еңбек шарты мен құралдырына субьектінің бейімделу формасы мен дербес қалыптасу мүмкіндіктері (іс-әректтің индивидуалды стилінің қалыптасуы, жұмыс тобында қызметтерді реттеу ).
   

Қазіргі психология ғылымында еңбек субъектісі индивид пен жеке тұлғаның қасиеттерінің жиынтығы ретінде танылады. Индивидтің жекелей қасиеттері дегенде сыртқы, биологиялық және әлеуметтік орта жағдайларына байланысты адамның дербес даму кезіндегі түрленген қасиеттері туралы айтылады. Сонымен қатар, адамның табиғи қасиеттері оның жеке тұлғалық және еңбек субъектісі ретіндегі қасиеттерін есепке алып, индивид ретіндегі қызмет ететін қасиет-сапаларын зерттеу қажет, осылайша жеке тұлғаның құрылымы индивид құрылымын өзіне қосады екен. Осыдан барып, кәсіби маңызды қасиеттер туралы сөз болғанда, жеке тұлғаның дербес – психологиялық қасиеттері және жеке тұлғаның қатынастары туралы айтады. Жеке тұлғаның сенсорлық, перцептивтік, аттенциялық, психомоторлық, мнемикалық, ойлау, сөйлеу, эмоционалдық, еріктік қасиеттерін дербес-психологиялық деп атайды. Жеке тұлғаның қатынастарына жататын факторлар мыналар: адамның өз-өзіне деген қатынасы (өзін-өзі бағалауы), өзгелерге, таныстарға және таныс емес адамдарға, достарға, жұмыс бойынша жолдастарына, ата-анасына, отбасының басқа да мүшелеріне т.б. деген қатынасы; еңбекке, өзінің кәсібіне, мамандығына, белгілі бір кәсіби міндеттерге қатынасы, материалды құндылықтар мен қоғамдық меншікке қатынасы, қоғамның идеологиялық құндылықтарына, заңдар мен ережелерге, болашаққа, сәтсіздіктерге, барлық жаңа нәрселерге, алуан түрлі өзгерістерге және т.б. деген қатынасы. Бұндай қатынастар жеке тұлғаның позициясын анықтайды, ол оның статусының субъективті, іскерлік жағын көрсетеді. Жеке тұлғаның қатынастары, мотивтері, бағдарлары мен құндылықтық бағдарлар жүйесі оның кіші топтп, ұжымда және жалпы қоғамда атқаратын рөлдің – қоғамдық функциялардың белгілі бір кешенінде жүзеге асырылады.

Жеке тұлғаның құрылымдық қасиеттеріне оның темпераменті жатады. Б.Г. Ананьев ойынша, жеке тұлғаның құрылымы дегеніміз – қасиеттердің толықтай құралуы мен белгілі бір ұйымдасуын атайды. Бұның қызмет етуі жеке тұлғаның құрылымының құрамдас бөліктері болып табылатын алуан түрлі қасиеттердің өзара іс-қимылдары арқылы ғана мүмкін. Жеке тұлғаның әр түрлі деңгейлері мен даму жақтарына жататын құрамдас бөліктерді зерттеу олардың арасындағы алуан түрлі өзара байланыстарды зерттеумен міндетті түрде тіркеседі

Еңбек – адамның нағыз адамға айналысуындағы шарттардың бірі. Тек еңбек әрекетінің арқасында ғана адам – саналы адам сатысына көтерілді. Эволюциялық дамудың ең жоғарғы сатысына көтеріліп, заттық әрекетінің мәнін шынайы түсінетін болды, дүниені өзгерту дәрежесіне қол жеткізді. Қарапайым еңбек құралдарын жасап, оны қолдану, сақтау әрекетінің арқасында адам тіршілік ортасына тәкелді болатыны бірсыпыра жағдайлардан құтылады, өзін сол ортаның иесі ретінде сезінетін деңгейге көтерілді. өздері жасаған құралдармен әр алуан әрекеттерді жасайтын болды. Бұл адамдар қауымдастығының жануарлар тобынан ерекшеленетінең басты сапалық айырмашылықтарының бірі.

Жануарлар кездейсоқ заттарды пайдаланады. Құралдар адамның қимылын, әрекетін дамытты. Құрал арқылы бір ұрпақ келесі ұрпаққа түрлі құрал жасау тәсілдерін, іс – қимылын мұра етіп қалдырды. Адамның әрекеті – еңбек. Қоғамның алғашқы сатысы деңгейінің төмен болуына орай ойлаудың да өресіз болғаныанық. өндіріс құралы күрделенген сайын бейнелеу әрекеті де сол шамада болған.

Қол еңбек әрекеті нәтижесінде қалыптасып түрлі затқа жанасу арқылы әрбір нәрсені нәзік сезіне алатын болды. Сондай –ақ -, қол материалдық дене жөнінде бағалы мағлұматтар да береді. Қол тек еңбек органы ғана емес,сол еңбеектердің жемісі. Оның дамуы адамның бүкіл органдарының дамуына да әсер етеді. Қолдың аса күрделі істерді атқаруға бейімделіп, дамып, жетілуі адамды өз бойын билеп, тік жүру деңгейіне жеткізді. Қолмен істелетін сан адамды өз бойын билеп, тік жүру бақылауымен ұштасып, адамның көру органыныңдамуына әсерін тигізеді. Қол мен көздің бір-біріне сәйкестеніп отыруы адам организмінің бүкіл қимыл-қозғалыстарын реттеп отырады да, оның танымдық өрісін кеңейтеді.

Танымдық сезіну қызметінің өзгеруі бас миының жетіліп, көлемінің арта түсуіне қолайлы жағдай тудырады. Бас миында қолдың әрекеттерін реттейтін орталықтың жасауы адамның психикасы мен әрекетінің барынша күрделеніп отыруына пайдалы әсерін тигізіп, дүниенің сырын неғұрлым терең танып білуге баулиды. Еңбек әрекеті нәтижесінде адамзаттың қоғамдық өмірі пайда болды, қарым-қатынас жасаудың жоғары формасы – адамдардың дыбысты тілі жетіліп, адам сана арқылы жоғары формасы – адамдардың дыбысты тілі жетіліп, адам сана арқылы болмыстың шындығын тепе-тең етіп бейнелей формалары жетіле түсті.

Тарихи даму процесінде екі шешуші фактор – еңбек пен дыбысты тіл арқылы адамзат орасан зор табыстарға жетіп, осы заманғы материалдық және рухани мәдениетті меңгереді. Еңбектің негізгі сипаттамалары:

- мақсатқа бағытталған әрекет;

- еңбектің пәндік сипаты – еңбек табиғатқа әсері;

- еңбектің құралдық сипаты;

- еңбек әрекет ретінде - әрекет формасынан тіршілік формасына айналады, адамның өзін өзгертеді;

- еңбектің қоғамдық сипаты.

Еңбектің екі негізгі формасы бар: «Тірі еңбек» - еңбек әрекеті мен еңбек процесі; «Абстрактілі еңбек». Еңбектің әрекет түрлері мен әртүрлі салаларға қарай тарихи бөлінуі, өндіріс сапасының жоғарылауымен байланысты прогресс жағдайы ретінде қарастырылады.
№ 4- Дәріс