Тақырыбы: Өнімнің сапа деңгейін бағалау

1 Өнім сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасын (ӨСКН) анықтау.

2 Өнеркәсіптік өнімдердің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау.

3 Жіктеуші және бағалау көрсеткіштері.

4 Өнім сапасын сараптық бағалау әдістері.
1 Өнім сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау кезінде өнімнің сапасының құрамына кіретін және оның техникалық деңгейі мен сапасын бағалау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қасиеттердің сандық сипаттамаларының тізімі белгіленеді.

Өнім сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдаудың маңызы принципиалды, себебі жіберілген қателіктер өнім сапасының шың деңгейі туралы бұрмалаған нәтижесін береді. Өнім сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдауын дәлелдеу өнімнің белгілену және пайдалану шарттарын, тұтынушылардың талаптарын талдау, өнімнің сапасын басқару мақсаттарын, сипатталатын қасиеттерінің құрамы мен құрылымын, өнімнің сапасына қойылатын талаптарын есепке алуымен жүргізіледі.

Өнім сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау тәртібі келесі: өнімнің түрін (тобын) анықтау; ӨСКН пайдалану мақсатын анықтау; өнімнің сапа көрсеткіштерінің топтарының бастапқы номенклатурасын анықтау; әрбір топ бойынша бастапқы номенклатурасын анықтау; ӨСКН таңдау әдісін анықтау.

Өнімнің түрі (тобы) өнімнің белгілену және пайдалану шарттары бойынша өнімнің классификаторлары (жіктеуіштері) бойынша анықталады.

ӨСКН пайдалану мақсаттары өнімнің сапасын басқару міндеттеріне сәйкес белгіленеді.

Өнім сапасының көрсеткіштерінің тобының бастапқы номенклатурасы өнімнің жіктеулік топталуына тәуелді көрсеткіштердің қолданулуын есепке алуымен таңдалады.

Өнімнің әрбір тобы бойынша көрсеткіштердің бастапқы номенклатурасы өнім сапасының көрсеткіштерінің жүйесіне нормативтік құжаттар негізінде таңдалады.

ӨСКН таңдау әдісі өнімнің техникалық деңгейін және сапасын бағалау әдістемелерімен белгіленеді.

2 Өнеркәсіптік өнімдердің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау әдістемесі МЕСТ 22851 регламенттелген. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау өнімнің сапа көрсеткіштерінің деңгейін тепе-теңдік бағалау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін және оның сапасын құрайтын өнімнің қасиеттерінің сандық сипаттамаларының атауларының тізімін белгілейді. Өнеркәсіптік өнімнің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын дәлелдеу кезінде келесіні есепке алады:

1 өнімді пайдалану жағдайлары мен белгіленуі;

2 тұтынушылардың талаптарын талдау;

3 өнімнің сапасын басқару міндеттерін;

4 сипаттайтын қасиеттерінің құрамы мен құрылымын;

5 өнімнің сапа көрсеткіштеріне қойылатын негізгі талаптарды.

Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдаудың кезеңдері төмендегідей:

өнімнің тобын анықтау;

өнімнің сапа көрсеткіштерінің пайдалану мақсатын анықтау;

өнімнің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау әдісін анықтау;

сапа көрсеткіштерінің топтарының тізімін анықтау;

таңдалған топтардың әрбіреуі бойынша сапаның нақты көрсеткіштерінің тізімін анықтау.

Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы типтік, айналмалы және нақты болады.

Типті номенклатура сапа көрсеткіштеріне қатысты номенклатура болып есептеледі. Мысалы, кез-келген өнеркәсіпке арналған. Техникалық бұйымдар немесе жалпы қолданысқа арналған өндірістік бұйымға қатысты барлық топтардың толық аралығы. Мысалы, машина және ақпараттардың сапа көрсеткіштерінің типтік номенклатурасы.

Айналмалы номенклатура бір атауға, не бірдей немесе жақын функцияға иеленетін және параметр құрамы жағынан ұқсас нақты бұйым топтарын бағалау кезінде қолданылатын номенклатура.

Нақты номенклатура өнімнің нақты түрі мен типінің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы. Бұның көмегімен барлық өнім сипаттамаларын қолданып өнімге толық баға беруге болады.

3 Бақылау кезіндегі рөліне тәуелді нысанның сапасының жіктеуші және бағалау көрсеткіштері болады.

Сапаның жіктеуші көрсеткіштері нысанның жіктеуішінің таңдалған жүйесіндегі жіктеуші топталуына жатуын сипаттайды және типтің белгіленуін, өлшемін, нысанның қолдану саласы мен пайдалану шарттарын анықтайды.

Жіктеуші көрсеткіштерге келесі көрсеткіштер жатады:

1 Өнімнің параметрлік немесе типтік өлшемдік тегін белгілеу үшін қызмет ететін көрсеткіштер (мысалы, вольтметрдің өлшеуінің дәлдігі мен шегі);

2 Өнімнің қолдану саласы мен шарттарын анықтайтын өнімнің орындау көрсеткіштері (мысалы, газ ортасында пайдалану үшін);

3 Өнімнің оның функционалдық мүмкіншіліктерін анықтайтын қосымша құрылғылары немесе қасиеттерінің бар болу көрсеткіштері (мысалы, суға тұраќты).

Бағалау көрсеткіштер нысанның сапасын өндіру және пайдалану процесінде түзейтін қасиеттерін сандық сипаттайды. Олар нысанның сапасын нормалау, оның технологиялық деңгейін бағалау, нысанның сапасын тексеру, бақылау, сынау және сертификаттау үшін пайдаланады.

4 Сараптық әдіс - өнімнің сапасының көрсеткіштерінің мәнін сарапшылармен алу.

Сарапшы – берілген мәселені шешуге құзыретті маман. Зерттеу нысанына қатысты сарапшының құзыреттілігі – кәсіби құзыреттілік, ал зерттелетін мәселені сараптық шешімін қабылдау әдістемесіне қатысты – сараптық құзыреттілік болып бөлінеді.

Сараптық әдіс – сарапшы-мамандардың тәжірибесін және интуициясын пайдалануға негізделген есептерді шешу әдісі.

Сараптық әдіс сапа көрсеткіштерін өлшеу және көрсеткіштердің салмақтық коэффициенттерін анықтау үшін қажет.

Өнімнің сапа деңгейін бағалаудың сараптық әдісі сапа көрсеткіштерінің мәнін анықтауының басқадай объективті әдістерін қолдануѓа мүмкіншілік болмаған жағдайда пайдалануға болады.

Сараптық әдісті келесі жағдайларда қолданады:

өнімнің сапасын жалпы бағалау кезінде;

бағаланатын өнімді жіктеу кезінде;

бағаланатын өнімнің қасиеттерінің көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтаған кезде;

өнімнің қасиеттерінің көрсеткіштерінің салмақтық коэффициентін анықтау кезінде;

өнімнің сапа көрсеткіштерін органолептикалық әдіспен бағалау кезінде;

базалық үлгілерді және сапаның базалық көрсеткіштерінің өлшемсіз мәнін таңдау кезінде;

жекеленген және кешенді көрсеткіштердің жиынтығынын негізінде сапаның қорытынды кешенді көрсеткішін анықтау кезінде;

өнімді аттестациялау және сертификаттау кезінде.

өнімнің сапасын сараптау кезінде балдық бағаларды кең қолданады.

Балдық бағалар сарапшылармен тікелей қойылады немесе бағалау процесін қорытындылау нәтижесінде алынады. Балдық бағаларды тікелей белгілеу сарапшылармен бір-бірінен тәуелсіз немесе талқылау процесінде іске асырылады.

Қабылданған балдық шкалада балдардың саны әртүрлі болуы мүмкін. Сапа көрсеткіштерін бағалау үшін 5-балдық, 7-балдық және 10-балдық шкалаларды пайдаланады.

Сапаның талдап қорытылған көрсеткішін барлық сарапшылармен қойылған бағаларының орташа арифметикалық мәні ретінде есептеледі.

Сараптық әдісті бірнеше кәсіпорындарымен тендерлік сайысқа ұсынған техниканы таңдау кезінде жиі қолданады.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Өнім сапасының көрсеткіштерінің номенклатурасын қалай анықтау керек?

2 Өнеркәсіптік өнімдердің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдауын қалай жүргізеді?

3 Жіктеуші және бағалау көрсеткіштерін атаңыз?

4 Өнім сапасын сараптық бағалау әдістерін қалай қолданады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Федюкин В.К. Основы квалиметрии. Управление качеством продукции. Учебное пособие. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 2004. – 296 с.

2 Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. – М.: ЭКМОС, 2000. – 320 с.

3 Солод Г.И. Основы квалиметрии: Учебное пособие. М.: Издательство МГИ, 1991.-84 с.
№ 8-9 дәрістер (2 сағат)

Тақырыбы: Квалиметриялық шкалалар

Дәрістің жоспары:

1 Атаулар шкаласы

2 Реттілік шкаласы

3 Интервалдар (аралықтар) шкаласы

4 Қатынастар шкаласы

Метрология мен квалиметрияға ортақ ұғым боп шкала ұғымы табылады. Метрологияда шкала дегеніміз - өлшем құралының санау қондырғысының бір бөлігі, ол шама мәндірінің тізбекті қатарына сай болатын бір тәртіпте қойылған белгілердің (таңбалардың) қатары. Сонымен метрологияда шкала өлшем құралының бөлігі ретінде қолданылады.

Ал квалиметрияда шкала ұғымы математикалық мағынада қолданылады, яғни әртүрлі объектілердің қасиеттерін бағалау мен салыстыру әдісі ретінде жүреді. Тәжірибе жүзінде квалиметриялық шкаланың бес түрін қолдануға болады: атаулар шкаласы, реттілік шкаласы, интервалдар (аралақтар) шкаласы, қатынастар шкаласы және абсолюттік мәндердің шкаласы.

Ранжирлеумен алынатын өлшем қатарлары – реттілік шкаласы:

Q₁>Q₄>Q₂>Q₃>Q₅ - өсу шкаласы немесе Q₃2154 – кему шкаласы

Өлшемдердің дұрыстығы мен дәлдігін көбейту мақсатында ранжирлеу әдісімен реттілік шкаласы ранжирленген реперлік нүктелерді енгізеді, олардың көмегімен өлшенетін шаманың рангісі немесе өлшемсіз балды анықтауға болады. Мұндай шкала реперлік реттілік шкала деп аталады.

Мысалы, оқушылардың білімдерін реперлік реттілік шкаласын қолданып бағалайды. Оның келесі реперлік нүктелері бар, сандық мәндері балдармен өлшенеді: білімнің жоқтығы – 1 балл; қанағаттанарлықсыз білімі үшін – 2 балл; қанағаттанарлық білімі үшін – 3 балл; жақсы білімі үшін – 4 балл; өте жақсы білімі үшін – 5 балл. Мұнда сапалық бағалар сандық түрде көрсетіледі. Мысал ретінде: реперлік реттілік шкаламен өлшенетін - он екі баллдық халықаралық сейсмикалық шкаламен анықталатын жерсілкінісінің қарқындылығын келтіруге болады.

Реперлік реттілік шкаланың көмегімен теңіз толқындары, фотоматериалдардың сезімталдығы, температура мен басқа да шамалар өлшенеді.

Реттілік шкаланы қолданып, бағалауға мысал ретінде, Моос шкаласына негізделген минералдардың қаттылығын бағалау болып табылады. Моос шкаласы қаттылықтың 10 эталонынан тұрады: тальк – 1; гипс – 2; кальцит – 3; флюорит – 4; апатит – 5; ортоклаз – 6; кварц – 7; топаз – 8; корунд – 9; алмас – 10. Қаттылықты Моос шкаласының эталонын объектінің сыртқы бетін сызу арқылы анықтайды.

Салыстырылатын өлшемдердің айырмашылықтары белгіленетін өлшеулер шкаласы – интервалдар (аралықтар) шкаласы деп аталады. Реттілік шкалаға қарағанда, бұл шкалада өлшемдердің шамасын көрсетілуі жетілдірілген, себебі мұнда анықталған интервалдар, яғни өлшемдердің реперлік нүктелер арасындағы белгіленген өлшемдердің бөліктері бар.

Интервалдар шкаласында өлшенетін өлшемдердің мәндері белгісіз болады, себебі онда тек қана салыстыратын өлшемдер арасындағы айырымы ғана көрсетіледі. Бірақ интервал шкаласының мәліметтері бойынша бір өлшем екіншіден төмен немесе, керісінше, жоғары екендігін ғана емес, сонымен қатар бір өлшем екіншіден неше есе айырмашылығы барын анықтауға болады. Бұл шкалада интервалдармен арифметикалық әрекеттерді жасауға болады: олардың шамаларын қосуға және алуға болады.

Интервалдар шкаласына, мысал ретінде, Цельсий шкаласын келтіруге болады: мұнда санауды бастау үшін мұздың еру температурасын алады. Мұздың еру температурасы мен судың қайнау температурасы арасындағы интервал (аралық) бірдей 100 интервалдарға – градустерге бөлінген. Осы бірліктің көмегімен Цельсий шкаласы градустарға оңдық және теріс бағытта бөлінген.

Реомюрдің температуралық шкаласында басқа өлшеу бірлігі бар. Мұнда мұздың еру температурасы мен судың қайнау температурасы арасындағы интервал 80 интервалдарға бөлінген, соның салдарынан Реомюр градусы Цельсий градусынан үлкен.

Фаренгейттің температуралық шкаласында осы интервал 180 интервалдарға бөлінген, сондықтан Фаренгейт градусы Цельсий градусынан кіші болып саналады. Фаренгейт шкаласында Цельсий мен Реомюр шкалаларымен салыстырғанда санауды теріс бағытта 32 градусқа шегіндіртіп жүргізеді.

N=Q_i / Q_j;

мұндағы: Q_i - өлшем өлшеу бірлігі ретінде, себебі, N Q_j өлшемінде неше Q_i өлшемі бар екендігін көрсетеді.

Қатынастық шкаланың мәнін түсіндіретін формула ретінде келесіні келтіруге болады:

Q=q*N,

мұндағы: Q – бағаланатын параметрдің шамасы;

N – осы параметрдің сандық сипаттамасын көрсететін нақты оң саны.

Қатынастар шкаласы әмбебап болып келеді, өйткені оның көмегімен өлшемдердің өскен немесе кеміген ранжирленген қатарларын құруға, сол өлшемдердің өзгерістерінің аралықтарын санап шығуға, сонымен қатар өлшенетін шамалардың сандық мәндерін анықтауға болады.

Көптеген сапа көрсеткіштерін, әсіресе тығыздық, күш, сол сияқты объектілердің геометриялық өлшемдерін өлшеу үшін қатынастар шкаласын қолдану жөн деп есептеледі.

Абсолюттік шамалардың шкаласында қатынастар шкаласында бар барлық қасиеттер жиналған, бірақ одан айырмашылығы, осы шкалада белгіленген шамалар абсолюттік болып келеді.

Абсолюттік шамалардың шкаласы бойынша алынған өлшеулердің нәтижелері дұрыс, ақпаратты беру жағынан мол және өлшеудің дәлдігіне өте сезімталды болады.

Интервалдар (аралықтар), қатынастар және абсолюттік мәндердің шкалалары метриялық деп аталады, өйткені оларды құрастыру кезінде өлшем бірліктері ретінде қолданылатын өлшемдер қолданылады.

Номиналды өлшемдердің орнатылған сандардың геометриялық өлшемдерінің дәлдік деңгейі квалитет деп аталады және ол ІТ әріптерімен белгіленеді, яғни ISO Tolerance деген сөздердің қысқартылуы (орыс тілінде ИСО допуск дегенді білдіреді)

Сонымен квалитет дегеніміз белгілі әдістер мен өңдеу құралдарын, өңдеудің сапалыќ бақылауын анықтайтын бұйымдарды дайындау дәлдігінің сипаттамасы.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Шкала деген ұғымға анықтама беру.

2 Қандай шкалалар метриялық деп аталады? Оларға сипаттама беру.

3 Метриялық емес шкалаларға қайсылар жатады?

4 «Квалитет» дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Федюкин В.К. Основы квалиметрии. Управление качеством продукции. Учебное пособие. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 2004. – 296 с.

2 Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. – М.: ЭКМОС, 2000. – 320 с.

3 Солод Г.И. Основы квалиметрии: Учебное пособие. М.: Издательство МГИ, 1991.-84 с.

4 Шишкин И.Ф., Станякин В.М. Квалиметрия и управление качеством: Учебное пособие. - М.:Изд-во ВЗПИ, 1992.-255 с.
№ 10-11 дәрістер (2 сағат)

Тақырыбы: Сапа деңгейін бағалау әдістемелерін

жасаудың негізгі ережелері

Дәрістің жоспары:

1 Өнімнің сапа деңгейін бағалауының дифференциалдық әдісі

2 Өнімнің сапа деңгейін бағалауының кешенді әдісі

3 Кешенді көрсеткішке қойылатын талаптар

4 Біртекті емес өнім сапасының деңгейін бағалау

1 Біртекті өнімнің сапасын бағалауын дифференциалды, кешенді және аралас әдістерін қолданып жүргізеді.

Дифференциалды әдісті сапаның қажетті деңгейіне жетілуін анықтау үшін бағаланатын өнімнің сапасын базалық үлгімен салыстырғанда қолданылады. Сапаны салыстыруын бір көрсеткіш немесе көрсеткіштердің жиынтығы бойынша орындауға болады. Сапа көп мөлшерлі ұғым және көрсеткіштердің жиынымен қалыптасатын болғандықтан көрсеткіштердің жиынтығы бойынша салыстыруды жүргізуі дұрыс.

Бір көрсеткіш бойынша сапаны салыстыру нәтижесі – салыстырмалы көрсеткішті (К) анықтау, көрсеткіштердің жиынтығы бойынша сапаны салыстыру нәтижесі интервалдар шкаласы (P_i-P_ib) немесе қатынастар шкаласы (P_i / P_ib) бойынша берілуі мүмкін. Қатынастар шкаласы бойынша сапа көрсеткіштерін салыстыру кезінде олардың динамикасын сипаты есепке келесідей алынады: сапа көрсеткіштерін сандық мәндірінің қатынасын қарағанда базалық үлгімен салыстырғанда сапасы артқанда ол бірден көп, ал сапасы төмендегенде – бірден төмен болуы керек.

Қатынастар (немесе интервалдар) шкаласы бойынша сапаны өлшеудің қажетті шартты болып бірыңғай эталон немесе оның сапасының көрсеткіштерінің тізімін немесе базасын бекіту табылады. Базалық көрсеткіштердің мәндері ретінде өнімнің әртүрлі үлгілерінде жетілген көрсеткіштердің ең жоғары мәндерін белгілеуге болмайды. Базалық үлгі ретінде бір нақты үлгіні қабылдау қажет.

Сапаны дифференциалды әдіспен бағалау квалификационды әдіс болып есептеледі, өйткені оның көмегімен техникалық бұйымдарды мынандай сапалық категориялары бойынша белгілі осыларға ұқсас бұйымдардың сапа деңгейіне (мысалы, дүниежүзілік) «сәйкес» немесе «сәйкес емес», не «одан жақсы» деп бағалайды.

Сонымен қатар өнімнің сапасын дифференциалды әдіспен бағалағанда бұйымның әртүрлі қасиеттері сандық жолмен бағаланады, бұл осы өнімнің сапасын басқаруда нақты шешімдерді қабылдауға әкеліп соқтырады.

Мысалы машиналар жасауда, әрбір қарастырылатын көрсеткіші маңызды болып есептеледі және егер бір көрсеткіші болса да бірден аз болып келсе, онда бағаланатын өнімдердің (бұйымдардың) техникалық деңгейі базалық үлгінің техникалық деңгейінен төмен деп саналады.

Келесі жағдайларда, қасиеттердің қатынастық көрсеткіштерінің бөлігі бірден үлкен немесе оған тең болса, ал екінші бөлігі бірден төмен болса, яғни өнімнің сапасын бағалауда белгісіздік тұрса, онда бағалаудың мынандай әдістемесін қолдану керек. Қасиеттердің барлық қатынастық көрсеткіштерін маңыздылығы бойынша екі топқа бөледі. Біріншісіне (негізгі) топқа ең маңызды қасиеттерді сипаттайтын көрсеткіштерді, ал екіншісіне – маңыздылыѓы жағынан төмен көрсеткіштерді жатқызуға болады. Егер бірінші топтағы барлық қатынастық көрсеткіштер бірден жоғары немесе оған тең болса, онда бағаланатын бұйымның не өнімнің сапасы базалық үлгінің сапасынан төмен емес деп саналады.

Өнімнің сапасын сипаттайтын, техникалық деңгейдің нақты және ақпаратты беру жағынан толық бағалауын жүргізу үшін, сапа көрсеткіштерін салыстыру диаграммасын салады, онда қай көрсеткіштің көмегімен басқару және техникалық шешімдерді қабылдауға болатынын жақсы көруге болады.

2 Кешенді әдіс – барлық жекеленген көрсеткіштерді есепке алатын және математикалық өңдеуге келетін жиынтық көрсеткішті анықтау. Бұл әдісті күрделі бұйымдардың сапасын нақты, дәл бағалауға қолданады.

Кешенді көрсеткіш деп қасиеттердің біртекті тобын сипаттайтын жекеленген көрсеткіштерден тәуелді болатын функцияны айтады.

Көрсеткіштердің бұл тобына сенімділік, эстетикалық, қауіпсіздік, т.с.с. көрсеткіштер жатады.

Кешенді сапа көрсеткіштің бірнеше түрі болады:

бас, өнімнің негізгі белгілеуін көрсететін ең маңызды бірлік көрсеткіші;

орташа салмақталған кешенді көрсеткіш;

сапаның интегралды көрсеткіші.

Кешенді әдістің бірінші түріне өнімнің негізгі белгілеуін көрсететін ең маңызды көрсеткішті қолдану, яғни сарапшылардың тұжырымдары бойынша өнімнің (бұйымның) сапасын сипаттайтын көрсеткішті қолдану болып табылады.

Кешенді әдістің екінші түріне орташа салмақталған көрсеткішті қолдану әдісі жатады. Әдістің бұл түрін қолданғанда бағаланатын өнімнің сапасын бір немесе бірнеше базалық үлгілермен салыстырады.

Кешенді әдістің үшінші түрі – интегралды көрсеткішке негізделген әдіс.

Интегралды сапа көрсеткіші J – бұл өнімнің технико-экономикалық сапа көрсеткіші, ол өнімді тұтыну немесе пайдалану кезінде алынатын тиімділік пен өнімді жасап пайдалану кезінде алынған жинақтық шығындарды салыстыруға негізделген.

J = Э / З = Э / (Зс + Зэ),

мұндағы: Э- өнімнің жарамдылық мерзімі ішіндегі жинақтық тиімділік, ол ақшалай түрінде сипатталады;

(Зс + Зэ) – бұл жинақтық шығындар, ақшалай түрінде беріледі;

Зс - өнімнің жасалуына немесе сатып алуына жұмсалған шығындар;

Зэ - өнімнің жарамдылық мерзімі ішінде пайдалануына немесе тұтынуына жұмсалған шығындар жиыны.

Интегралды көрсеткішті тұтыну саласындағы бұйымдарға қолдану қиын болып келеді, сонымен қатар ол шикізат пен материалдарға қолданылмайды. Оны пайдаланғанда эргономикалық, эстетикалық, т.с.с. кейбір басқа қасиеттер есептелмейді. Интегралды көрсеткішті көбінесе ақшалай түрде тиімділігі бар бұйымдарды қолдануда пайдалануы жөн деп саналады.

3 Сапаның кешенді көрсеткіші келесі талаптарға жауапты болу керек:

- репрезентативтілігі – көрсеткіште бұйымның сапаны бағалайтын барлық негізгі сипаттамаларыныњ көрсетілуі.

- басқа көрсеткіштердің тіркелген мәндерінде сапаның жекеленген көрсеткіштерінен қайсысы да өзгерген кезінде өнімнің сапасының кешенді көрсеткішінің өзгеруінің монотондығы;

- өзгерілетін параметрлерге сезгіштігі;

- нормалаулығы – сапаның салыстырмалы көрсеткіштерінің ең жоғарғы және ең төменгі мәндерінің арасындағы кешенді көрсеткіштің сандық мәні. Бұл талап кешенді көрсеткішті өлшеулер шкаласының құлашынын көрсетеді.

4 Біртекті емес өнім деп анықталған өндірістік мақсатқа жету үшін арналған бұйымдардың жиынтығын түсінеді. Бұл технологиялық кешенді немесе өндірістік процестің машиналар жүйесін құрастыратын әртүрлі технологиялық машиналар болуы мүмкін. Егер де кәсіпорын немесе өндірістік бірлестік бірнеше типті бұйымды шығаратын болса, онда біртекті емес өнімді жасайды.

Біртекті емес өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін сапа индексын пайдаланады.

Сапа индексы – бағаланатын және базалық өнімдерінің барлық түрлерінің сапасының орташа салмақталған көрсеткіштерінің салыстырмалы мәніне тең болатын біртекті емес өнімнің сапа деңгейінің кешенді көрсеткіші.

Біртекті емес өнімнің сапа деңгейін кешенді бағалау кезінде қолданылатын негізгі көрсеткіш – сапаның салыстырмалы орташа салмақталған арифметикалық индексы – И_ku:

мұнда:

β_n және β_k - өнімнің n-дық бағаланатын және k-базалық түрлерінің салмақтылық коэффициенттері;

К_баѓ және К_баз – бағаланатын және базалық өнімнің сәйкесті үлгілерінің қасиеттерінің жиынтығының кешенді көрсеткіштері.

Салмақтылық коэффициенттерді келесі формулалар бойынша анықталады:

мұнда:

Біртекті емес өнімнің сапа деңгейін бағалау кезінде қолданылатын тағы бір көрсеткіш – сапаның орташа салмақталған геометриялық индексы И_kv. Бұл индекс келесі формула бойынша анықталады:

К_n - дифференциалды әдіспен анықталатын өнімнің n-түрінің сапасының салыстырмалы көрсеткіші, яғни

P_n - өнімнің n-түрінің сапасының басты жекеленген немесе кешенді көрсеткіші;

P_nбаз - өнімнің n-түрінің сапасының базалық көрсеткіші;

N - өнімнің шығарылатын түрлерінің саны;

α_n - өнімнің n-түрінің салыстырмалы көлемі, яғни салмақтылық коэффициенті.

α_n салмақтылық коэффициенті келесі формула бойынша анықтайды:

мұнда:

Даралық өнім үшін:

мұнда:

Ц_n - өнімнің n-түрінің өткізу бағасы.

Ақау индексы И_а – қарастырылған уақыт аралығында шығарылған өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін пайдалынатын біртекті емес өнімнің кешенді көрсеткіші. Ол бағаланатын өнімнің орташа салмақталған ақау коэффициентіне тең.

R_a - өнімнің n-түрінің ақау коэффициенті;

N – бағаланатын біртекті емес өнімнің түрлерінің саны;

α_n - өнімнің берілген түрінің салмақтылық коэффициенті.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Өнімнің сапа деңгейін бағалауының дифференциалдық әдісі дегеніміз не?

2 Өнімнің сапа деңгейін бағалауының кешенді әдісін қалай қолданады?

3 Кешенді көрсеткішке қойылатын талаптарды атаңыз?

4 Біртекті емес өнім сапасының деңгейін бағалауды қалай жүргізеді?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Федюкин В.К. Основы квалиметрии. Управление качеством продукции. Учебное пособие. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 2004. – 296 с.

2 Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. – М.: ЭКМОС, 2000. – 320 с.

3 Шишкин И.Ф., Станякин В.М. Квалиметрия и управление качеством: Учебное пособие. - М.:Изд-во ВЗПИ, 1992.-255 с.
№ 12 дәріс (1 сағат)