ПоәК 042-14-5-05. 02. 20. 22/2013 № басылым

                         жетілдіру.

                    2. Мемлекетіміздің зерделі әлеуетін қалыптастыруға үлес қосу.

Бұл жерде негізгі тұлға – ұстаз. Ал ұстаз қандай болу керек? Ол-зерттеуші, дамытушы, жаңашыл, яғни жаңалық ашатын және тәрбиелеуші.

1. 
   Дарынды балалардың дамуына тиімді жағдайлар жасау.
   
2. 
   Мұғалім мен оқушының жеке тұлға ретінде шығармашылық ынтымақтастықта өз - өздерін  дамытуы.
   

1. 
   Түрлі ақпарат алу көздерін пайдалану, бала қабілетін кең көлемде қамту, баланың мінез – құлқын, іс - әрекетін жан – жақты бағалау.
   
2. 
   Баланы танып – білу мен зерттеудің ұзақтығы баланың түрлі жағдайындағы іс - әрекетін кең көлемде бақылау.
   
3. 
   Баланың қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін қызмет аясына баланың іс - әрекетіне талдау жүргізу, арнайы ұйымдастырылған пәндік, ойындық сабақтарға, түрлі іс – шараларға қатыстыру.
   

1. 
   Жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелесу, мұғалімдер мен ата – аналардың сараптамалық бағалары.
   

    Келесі өткізілетін сабақтарда балаларға тапсырма берсем,  оқушылардың белсенділігі, қызығушылығы басым болып, шығармашылық қабілеті, ізденушілігі жоғары деңгейде көрінді.

    «Кім көп біледі» сабағымда, сыныптан тыс жұмыстың мәнін ашуда түрлі әдіс – тәсілдерді пайдалану арқылы жұмысты оқушылардың өздеріне тапсырдым. Олар 3 топқа бөлінді. Жасылдар, сарылар, көкпеңбек тобы. Әр топ өздерінің тақырыптарын қорғады. Бұл сабақ ұйымшылдықпен орындалып, сыныптан тыс жұмыс түрлері толық талқыланып, айқындалды. Өз бетімен жұмысты тиімді ұйымдастыруда жол ашатын қолайлы жағдай – бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік бейімділігі. Өйткені бұл кездегі оқушылардың ойлау қабілеті жоғары және қиялдау, елестету, шығармашылық  жұмысқа талпынысы басым болады. Сол себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы зор, бұл мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Сол себепті де балалардың өзіндік дамуына жете көңіл бөлінуі керек.

    Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек. Ол үшін мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болғаны жақсы. Мысалы:  орындаушылық, сурет өнері, музыкадан. Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі шарт. Сол арқылы педагогикалық шеберлігі шыңдалады. Кез – келген сабақ кезінде мұғалім оқушы алдында тығырықтан шыға білсе, бұл мұғалімнің шеберлігі. Өз тәжірибемде байқағаным оқушылар бір сарынды сабақтан жалығады. Оларға үнемі сабақты түрлендіріп, ойын арқылы сабақты түсіндіре білсең, сол сабақтың қалай тез өткенін байқамай қаласың.

     Дарынды балаларда күшті дамыған шыншылдық сезімі болады. Ой – арманы, қиялы күшті әрі кең өрісті болады. Сонымен, дарынды бала ойлау дербестігіне ие, ол жаңа мәселелер мен проблемаларды қоя біліп, оларды тың әдістермен шеше біледі. Сондай тәрбие жұмысының бірі «Ана тілін ардақтай біл» атты ғылыми конференция. Конференцияда балалар тіл туралы өз ойларын ғылыми тілде дәлелдей білді. Бұл оқушылардың шығармашылығын, дарындылығын анықтауға мүмкіндік берді. Дарынды балаларды анықтау үшін оқушыларға арнайы жеке тапсырмалар беріп, пәнге деген психологиялық қызығушылығын арттыру керек. Ол үшін дарынды оқушыларға қойылатын арнайы талап деңгейінде жұмыстар жүргізілуі тиіс.

    Дарынды балалармен жұмыс жүргізгенде мұғалімдер оқушыларға ғылыми негізде жұмыс істеуге баулу қажет. Сондықтан оларға күнделікті ағымдағы жұмыстармен шырмалмай, тапқырлықпен, шығармашылықпен жігерлі түрде еңбек етуге мүмкіндік жасау – бүгінгі өмір талабы.

    Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс - әрекетке қабілеттілік байқатады. Мысалы : сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады. Бірақ бұл қабілеттерді қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса,  ол қасиет жас өскен сайын бірте – бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт – бағдар бере алмайды.

    Дарынды балаларға берілетін білімнің теориялық жақтары едәуір тереңдетіліп және кеңейтілген түрде берілуі қажет.

     Әр мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі әр оқушының бойындағы қабілетті, икемдікті көре білу болып табылады. Кейбір оқушылардың қабілеті ерте ашылған гүл сияқты жұрттың бәрін таңдандырып жарқырап көрінеді де, ал екіншілерінің мінез – құлқына, темпераментіне байланысты көзге көп түсе бермейді. Ал мұғалімнің міндеті көзге түсе бермейтін қабілетін көре білу.

     Дарынды балалармен жұмыс жасайтын мұғалімдерге мынадай талаптар қойылады :

- кең пейілді, нақты болу;

-іскерлігімен қызықтыратын тақырып ауқымы кең болуы;

-белсенді, тынымсыз мінез – құлық икемі;

- әзілдесе білуі;

- өзін - өзі жетілдіру барысында көзқарасын өзгертуге әзір болуы.

   Шәкірттерді шығармашылық бағыттағы, өздігімен жұмыстарды орындауға баулу, олардың қабілеттерін шыңдаудың ең тиімді және сенімді жолы болып табылады.  

     Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі шарт. Алдымен кәсіптік қабілетіне талап қойылады.

     ХХ ғасырда А. Выготский, А. Леонтьев, В. Давыдовтар «Бала оқу арқылы дамиды» дегенді алға тартты. Дарындылықты айқындау, оларды дамуына қолайлы жағдай жасау, мектеп, отбасы, мұғалімдердің ролін анықтау үшін бағдарлама қажет. Бағдарлама мақсаты – балалардың жеке бас ерекшеліктерінің дамуына жол ашу, қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру.

    Балаға әсер ететін орталар : ата – ана, мұғалім, мектеп, жұртышылық, жолдастары.

    Жұмыс істеу барысында баланың осы орталармен байланысын жете бақылап отыру керек. Ол үшін арнайы тесттер жасалады. Дарынды балалармен жұмыс істеудің соңғы нәтижесі білімді өз еркімен, өзі игере алатын нәтижеге жеткізумен аяқталады.

   Ата – аналар дарынды балалар туралы ақпаратты және міндеттерді орындай отырып, мұғаліммен тығыз байланыста болып, бірлесіп жұмыс жасайды. Тәрбиенің белгілі бір нүктесі жоқ, адам мінезі өзгерген сайын адам бойындағы тәрбие де өзгеріске ұшырауы мүмкін. Адам бесіктен өседі, әке – шешеден, яғни отбасынан тәрбие алады. Кейбір ата – ана «Баланың тамағын тоқ, киімін бүтін етсем болды, білімді тәрбиені мектеп, мұғалім беруі тиіс» - деп ойлайды. Осындай ойда болған ата – ананың баласын оқытып жүрген керісінше «Білім берсем болды, тәрбиесін ата – ана берер» - деп ойлар болса, баланың болашағына балта шапқанмен бірдей. Сол үшін «Бала біздің болашағымыз» деген қағиданы естен шығармай, ата – ана, мұғалім болып бала тәрбиесіне бірігіп көңіл аудару қажет.

   Ата – аналарды мектеп қызметін жоспарлау және ұйымдастыру ісіне тарту, түрлі іс – шараларға ата – аналар мен балаларды бірлесе қатыстыру қажет. Барлық деңгейдегі әдістемелік жұмыстары мектеп пен отбасының ықпалдық тәжірибесін, отбасы тәрбиесінің озық тәжірибелерінен түрлі байқаулар, сайыстар, жарыстар т.б. өткізу арқылы айқындау.

    Бүгінгі кезде оқушы болашақ маман деп қарастырар болсақ, қазірден бастап олардың өмір жолының бағыт – бағдарын айқындауына, мектеп бітірісімен өз қалауларымен қабілет – қарымына қарай мамандық таңдауы үшін оған жан - жақты көмектесу, әрдайым рухани жетілдіріп отыру қажет.

    Жаңа ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Жас ұрпаққа сапалы, мән – мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру – бүгінгі күннің басты талабы. Қазіргі кезеңде жалпы білімнің міндеті – баланың жалпылама дамуын қамтамасыз ету ғана емес, ең бастысы оларды жастай өз қабілеті мен қызығуына қарай белгілі бір мамандыққа арнайы әзірлей білу.

    Мұғалімнің міндеті бар мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілет дарынын ашу. Бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып, соған бағыттап білім мен тәрбие берсе, баланың болашағының іргетасы дұрыс қаланатыны сөзсіз.

    Баланың дарындылығын анықтау, дамыту үшін бақылауды асығыс жүргізуге болмайды. Ол үшін белгілі бір педагогикалық, психологиялық әдістерді қолданамыз, яғни мектеп психологімен байланыс жасай отырып жүзеге асады.

     Баланың табиғатын ұқпаған кісі, оны қанша әурелегенмен еш нәтиже шығара алмайды. Яғни мұғалім үшін бала жанын түсіну үлкен өнер.

     Біз өзімізге сеніп тапсырған әр ата – ананың үміт күтетін перзентін салауаттылыққа бейімдеп, әдеппен сөйлеуді, үлкен кісіні сыйлауды үйретіп қана қоймай, тұлғаның бойына игі іс әрекеттер мен адамгершілік қасиеттер алтын арқау боп өрілсе екен дейміз.

    ХХІ ғасырды білімділер ғасыры десек, ғылым мен білім саласында еңбек ететін жастарымыздың алдында үлкен жауапкершіліктер тұр. Демек, сол жастарға кәсіби құзыретті маман болып қалыптасуына бағдар беру – басты мақсатымызға айналуы тиіс.

     Бүгінгі таңдағы білім беру жүйесіндегі негізгі мәселе, негізгі талап – Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтқанындай, «Бәсекеге сай білімді де, өркениетті елдің ұрпағын дайындау.»

     Бар ғылымның бастауы – мектеп. Сондықтан біздің басты мақсатымыз - білім сапасын жақсарту. «Елдің болашағы жастардың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың қолында» - деп атап көрсеткендей, Елбасы бізге үлкен міндет артып отыр. Ал оны орындау -  бәріміздің қасиетті борышымыз. Егемен еліміздің болашағы, оның әлемдік өркениеттегі, өз орны ең алдымен білім мен тәрбиенің бастауы болатын ұстаздың қолында. Ендеше бәсекеге қабілетті, білімді тұлғаны дамытып қалыптастыру баршамыздың ісіміз екенін бір сәт те естен шығармауға міндеттіміз.

 Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Богоявленская М. Дар богов или все дети талантливы //Школьный психолог. Прил.к газ. «Первое сентября», 2004, № 42.

2.Рейтинговая система оценки знаний, умений и навыков учеников в школе одаренных детей «Мурагер» // Дарын, 2004, № 2. – С.76 – 88.

3.Хромова Т. Трудно ли учить вундеркиндов? //Лицейское и гимназическое образование, 2002, №2. – С. 31 – 34.

4.Иванова И.И. О профессиональном становлении будущих учителей в контексте работы с одаренными детьми //Инновации в образовании, 2001, №1. – С.122-124.

5.Иванова И.И. Подготовка учителя к инновационной, научно – исследовательской деятельности //Дарын,2004,№3.-С.68-75.

Дәріс 6. Әлемдік педагогикалық практикадағы дарындылықты дамыту жүйесінің бағыттарына талдау жасау

1.Ұлыбританиядағы білім беру мекемелеріндегі оқытуды саралау жүйесі(А, В, С).

2.Ұлыбританиядағы таңдаулы білім беру мекемелері арқылы дарындылықты қолдау жүйесі.

3.Әлемдік практикадағы жеке және дистанттық оқыту тәжірибесі.

4.Дарындылықты мемлекеттік емес қолдау жүйесі (АҚШ).

Мақсаты: дарындылықты қолдаудың көкейкестілігі мен маңыздылығын әлемдік тәжірибе практикасымен дәлелдеу.

Міндеттері:

• 
  әлемдегі дарындылықты педагогикалық қолдау мен дамытудың тенденцияларын қарастыру;
  
• 
  дарындылықты дамытудың әлемдік педагогикалық тәтірибесін зерттеудің Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі үшін көкейкестілігі мен маңыздылығын дәлелдеу.
  
• 
  дарындылықты дамытудың қазіргі жүйелі бағыттарын нақтылау.
  

Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылыққа мынадай түсініктеме береді: “Дарындылық - үш сипаттаманың үйлесуінің нәтижесі: орта деңгейден арттыратын интеллектуалдық қабілеттілік, шығармашылық тәсіл және тапсырма орындауға жоғары себеппен және табандылықпен қызығу. Бұл ерекшелік ересек жастағы дарынды балаларға тән. Дегенмен, ересек адамдардың дарындылығы бала кезіндегі көрген тәрбиесіне, тәжірибесіне байланысты” .

Ресей психологтары дарындылық жайлы төменгідей анықтама береді: «Дарындылық - психиканың жүйелі, өмір бойы дамитын қасиеті. Ол басқа адамдармен салыстырғанда іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде адамдардың ең жоғары нәтижеге жету мүмкіндігін анықтайды» (Бурминский Г.В., Матюшкин А.М., Слуцкий В.М.).

Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.

Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар: 1) барлық бала дарынды болып табылады; 2) дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе туралы психологтар мынадай тұжырым жасайды: потенциалды дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.

Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әр түрлі түрінде көрсете алады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің бір түрінде дарындылықтың әр түрлі аспектілері көрінуі мүмкін. Дарындылықтың бірнеше түрі және формалары бар, баланың психологиялық мүмкіндігі оның жастық дамуының әр түрлі кезеңдеріне өте күшті болып келеді және де ол баланын қандай ортада өсетіндігіне байланысты болады.

Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт-бағдар бере алмайды.

Қабілеттілік - адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті орындауда жетекші роль атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі шапшаңдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар, әркімнің қолынан жаңаны жасау мүмкіншілігі, оның белгілі істерді үлгеруге бейімделген психикалық қасиетінің ерекшелігі.

Дарындылық ұғымының мәнін түсінуде маңызды болып табылатын «қабілет» түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін атайық: 1. Қабілет - бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды. 2. Қабілет - барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік. 3. Қабілет - нақты адамға топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.

Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер адам іс-әрекетке байланысты талаптарды орындай алмаса, оның қабілетінің жетімсіздігін атап өткен жөн. Мұндай тұлға қажетті білім қорын жинақтап, ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруы үшін күш салып, ұзақ уақыт жаттығуы тиіс, ал тәрбиеші-педагогтар оны оқытып, үйрету үшін үлкен шеберлік пайдалануы ләзім. Әйгілі режиссер В. Немирович-Данченко «Кім болса, сол режиссер бола алады ма?» деген сұраққа: «Әлбетте, әркімде болады, бірақ біреуге ол үшін 3 жыл оқып, тәрбиеленуі қажет, ал екіншіге - 30 жыл, үшіншіге - 300 жыл да аз» - деп жауап беріпті. Сонымен бірге, адам қабілеті уақыт өтумен пайда болып, немесе қандай да қызметке орай қалыптасуы мүмкін.

С.И.Ожеговтың дарындылық «табиғаттан берілген ерекше қабілет» деп түсіндіріледі. Шығармашылық ойлау, ізденімпаздық-табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті .

Сонымен, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.

"Дарындылық" ұғымы "сый" ("дар") деген сөзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда төмендегіше анықтама берілген: "Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі".

"Дарындылық" ұғымы "қабілеттілік" ұғымына өте жақын. Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында психолог Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым.

В.А. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің кұрылымын зерттеген еңбегінде: “Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психологиялық қасиеттер деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының бірлігі деуге болады" деп тұжырымдайды. Сонымен қатар "дарындылық" қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Информация о Казахстанско – Британском университете //Дарын, 2004, №1. – С. 3 – 5.

2.Одаренные дети. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990.- 381с.

3.Тартарашвили Т.А. Подготовка интеллектуальной элиты в США //Вестник высшей школы, 1989, №1. – С. 84 – 87.

4.Школа для особенных. Беседа с психологом Н.Шумаковой //Лицейское и гимназическое образование, 2002, №2. – С. 25 – 30.
Дәріс 7. Дарындылықты қолдау мен дамытуға бағытталған педагогикалық технологиялар сипаттамасы

1.Дарындылықты дамытудың дәстүрлі технологиялары.

2.Дамыта оқыту технологиясы.

3. «Жеделдету» стратегиясы.

4. «Байыту» стратегиясы.

Мақсаты: Болашақ педагогтарды жалпы білім беретін мекемелерде дарындылықты дамыту бойынша жұмыстың адекватты жолдарымен оқыту.

Міндеттері:

• 
  дарынды балалармен жұмыс істеудің технологиясын теориялық негіздеу;
  
• 
  дарынды балалармен жұмыс істеудің педагогиялық технологиясын меңгеру;
  
• 
  болашақта дарынды балалармен жұмыс істеудің педагогикалық іскерлігін жетілдіруге даярлықты қалыптастыру.
  

Бүгінгі жаңа ғасыр мектептерінің алдында тұрған көп міндеттердің ең бастыларының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Осы балаларға тән қасиеттер: зеректік, өз бетімен өсу, даму, біліктілік, білімділік. Сондықтан мұғалім дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын болу керек, ол тек өз білімін, тәжірибесін беріп қоймай, жан-жақты болуға оқушыны икемдеу керек.Тіпті керек жерде мұғалім өз көзқарасын өзгертіп, дарынды оқушымен қарым-қатынас жасаудың жаңа түрлерін іздестіруі керек. Мұның бәрі мұғалімнің жеке қасиеттерінен басқа, кәсіптік өсуін керек етеді. Яғни, әдістемелік жұмыстың жаңа түрлерін іздеуге мәжбүр етеді. Дарындылықтың өз табиғатына тән ерекшеліктері болады. Ғалымдар дарындылықтың туа біткен сондай-ақ жүре пайда болатын сипаты жөніндегі көзқарасты қуаттайды.

Мамандардың пікірі бойынша дарынды балаларға арналған оқу бағдарламалары орта қабілеті бар балаларға арналған бағдарламадан өзгеше болуға тиісті. Сонымен қатар, бұл өзгешелік оқытылатын материалдың көлемінің үлкендігімен немесе білім-біліктілік процестің жоғары темпінен анықталмайды. Дарынды балалар әлемнің ерекше бөлігін құрайды, сондықтан оларға өзгеше оқыту процесі қажет екендігін ескерген дұрыс[5]. Көбінесе дарынды балалар өзіндік қабілеттері мен диапозондары және жеке мінездері бір-біріне ұқсамайды. Бағдарламада танымдық процестердің дамуы және таңдалынып алынған жұмыс стильінің кейбір дағдылары арасындағы айырмашылықтар ескеріледі. Дегенмен дарынды балалардың кейбір ортақ қасиеттері де бар, сондықтан оқу бағдарламаларында осы жағдайлар ескерілуге тиіс. Ортақ қасиеттерге, ерекшеліктерге мыналар жатады:

- принциптің, түсініктің жағдайдың мағынасын тез қабылдау қасиеті. Бұл ерекшелік пысықтауға арналған материалдың және тақырыптың кеңдігін талап етеді;

• 
  проблеманың ұтымды жағынан көңіл бөлу және оларды шешуге ұмтылу қажеттігі. Дәстүрлі оқытуда бұл қажеттілік сирек қанағаттандырылады, оған арнайы оқу бағдарламаларында өзіндік жұмыстар, ашық типтегі тапсырмалар, қажетті танымдық қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асыру қажет;
  
• 
  түсініктерді ескеру, талдау және ұсыну қабілеті арнайы оқу бағдарламаларында жоғары танымдық процестердің мақсаты түрде дамуы бұл қабілеттерді сапалы жаңа деңгейге көтерді және белгілі жағдайдың шексіз қайталануынан сақтайды;
  
• 
  өз замандастарына ұқсас еместігін түсінуден туған мазасыздық, қобалжу.
  

Дарынды балаларды оқытудың әртүрлі формада іске асатын сан түрлі стратегиялары бар.

Бұл үшін арнайы бағдарламалар жасалынады. Дарынды балаларды оқытудың негізгі бағыттарына темппен байытуды, толықтыруды жылдамдату жатады.

Дарынды баланы қарапайым сыныпта оқыту біршама уақыт өткеннен кейін оның сыныптастарының істеріне бейімделуі себепті олардан айырмашылығы болмай қалуға әкеліп соғады. Ол жұмыстарының сапасын және санын мұғалімнің күнделігіне сәйкес орындай бастайды.

Жылдамдату әдісін пайдаланып оқушыларды оқу бағдарламасына бағыттаудың негізгі талаптары болып мыналар саналады:

• 
  оқушының жылдамдату қызығушылығы, нақты қызығушылық және жылдамдату қолданылатын сферада жоғары қабілет таныту;
  
• 
  кемелденген әлеуметтік – эмоцианалдық жағдай;
  
• 
  ата-аналардың келісімі, бірақ олардың қатысуға белсенділік танытуы міндет емес;
  
• 
  жылдамдату математикаға және шет тілдерге қабілеті бар балаларды оқытудың ең жақсы стратегиясы болып табылады.
  

Мектепке ерте бару, қарапайым сыныптағы жеке бағдарлама бойынша жылдамдату, басқа сыныптағы оқыту (өзінен жасы үлкен балалармен бірге оқыту), сыныптан-сыныпқа секіру, арнайы оқу бағдарламалары бар және таңдалынып алынған балалар тобынан құралған профильдік сыныптар.

Оқытудағы байыту стратегиясы білім кеңістігін кеңейтуге бағытталған. Дарынды бала тез дамып кетпейді, ол дәстүрлік курстарға қосымша материал алады, ойлау қабілетін, креативтілігін дамытады, өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланады.

Дамыту стратегиясы бірнеше бағытты қарастырады: ой-өрісін кеңейтеді, өзін-өзі тану және қоршаған орта туралы білім; осы білімдерді тереңдету және білім алудың құрал – жабдықтарын дамыту.

Қосымша материал мен одан күрделірек мазмұнға арналған байыту бағдарламасы білімнің нақты көбеюіне және ақыл-ойдың дамуына бағытталады. Осындай бағдарламалардың мысалы ретінде тақырып, проблема немесе жеке дағдылар бойынша мини курстар болып табылады.

Оқытудың модулдік жүйесін пайдалану оқытудың дайындық сапасын жақсартып, оқушы білімін бағалаудағы сабақтастықты қамтамасыз етеді және білім сапасын арттыруға ықпал жасайды.Бұл жүйемен оқыту барысында оқушы жыл бойы барлық тақырыптар бойынша үздіксіз жұмыс істеуіне мәжбүр. Сондықтан оқушылардың білімін бағалауда субъективті қателердің болуына жол бермейді.

Бағалаудың бір түрі – рейтинг. Рейтинг арқылы оқушылардың жұмыстың қандай түрімен айналысқандығы туралы толық мағлұмат алып отыруға болады. Рейтинг – білім мен біліктіліктің, оқушының жеке басындағы сапалылығының жиынтығы. Ұпайлар саны жинақтала бергенде қорытынды бағаның көтерілуіне мүмкіндік беріледі. Оқушының әртүрлі жұмыстарын саралап өткізу (тыңдап-түсіну, жазу, сөйлеу, оқу), оны рейтинг арқылы бақылау оқушының не жақсы, не нашар қабылдағанын бірден аңғартады. Мұғалім рейтингшілік жүйе арқылы сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін, интелектілік деңгейін білуге болады.

Мұғалім сабақта ашық өзара қатынастарды қамтамасыз етуге, оқушыларды сұрақ қоюға, оған жауап іздеуге, бірлесе білім алуда жауапты бірігіп әзірлеуге, мәселені талқылауды үйретуге тиіс. Бұл әдістің бір түрі – жобалау. Жобалау жұмысы ойлана білуді үйретіп, белсенділікке баулиды. Соның нәтижесінде оқушы өз білімін, түсінгенін белсенді ойлау тұрғысына сөйлеу, жазу арқылы жеткізеді. Бұл мұғалімге оқушының жеке басына көбірек көңіл аударуға және оқушының тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Жеке ерекшеліктері анықталып болған соң, оларды дамыту жұмыстары басталады. Яғни, баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, ғылыми негіздеуге жоспар құрылады[6].

Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламасын жасау, жаңа технология мүмкіндіктерін пайдалану, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік бақылаулар жүзгізудің арнайы әдістері болуы, сыныптан тыс шараларды өз дәрежесінде өткізу, өз бетіндік білім алуға жетелу. Апталық жүктемеге міндетті түрде мән берілуі керек. Тапсырмалар бала жасына, деңгейіне сай болсын. Түпкі нәтижеге жету жолында білім мен тәжірибені ұштастыра білуі керек. Жалпы мектеп үшін қазір дарынды балаларды даралап, саралап оқыту әдістері қойылуда.

Ж.Қараевтың “Деңгейлеп оқыту” әдісі бойынша 4-ші деңгей тапсырмаларын берген уақытта мұғалім бала ерекшелігіне сай құруға болады. Сол кезде шартты даралау қолданылады да, баланың бөліп алынғаны басқаларға елеусіз болып қалады. Осы жерде мұғалімге үлкен міндет жүктеледі: мұғалім тапсырманы алған білімді жаңғыртатын, эвристикалық ізденіс тәсілдерін қажет ететін, зерттеу элементін пайдаланатындай етіп құруы керек. Тесттік формада тапсырма беруде де зерттеленуші бойындағы қабілетті басты назарда ұстау қажет. Тапсырмалар ойлауға, талдап-жинақтауға, абстрактілеуге құрылады. Бұларды ақыл-ой гимнастикасы деп те атауға болады. Жеке тұлғаға баға берілетін сыныптан тыс шаралардың ұйымдастырылуы: пәндік олимпиадалар, байқаулар, клубтар, үйірмелер, секциялар. Жоғарыда айтып өткендей, түпкі нәтижеде оқушы өздігінен ізденеді, зерттеу жүргізеді, теорияны тәжірибе арқылы талдауға талпынады.

Оқу-тәрбие үрдісіне қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге ұшыратуы мүмкін. Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек. Мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болса тіпті жақсы. Мысалы : орындаушылық, сурет өнері немесе музыкадан.

Бала әрекетіндегі, қимылындағы саналы күштерді ақырын, нәзік түрде шақырып, оятып отыру керек. Мысалы: ол сурет салып отырғанда, бояумен жұмыс істегенде, баланың санасын оятатын мақсат қоя білген жөн. Қызыл түспен басымырақ сурет салынса, көгілдір түспен не салар едің деген сияқты сұрақтар қойып, жетелеген жөн.

Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі керек. Алдымен кәсіптік қабілеті күшті болуы керек:

1. 
   Бақылау жүргізу қабілеті. Тест анықтауда, бағдарлама құра білуі.
   
2. 
   Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс істеу бағдарламасын құра білуі.
   
3. 
   Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білу.
   
4. 
   Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті талдаудағы ептілік.
   
5. 
   Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі.
   
6. 
   Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы.
   
7. 
   Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі.
   

Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. “Дарындылық, данышпандақ, қабілеттілік дегеніміз не?”, “Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр: қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?”, “Оқушы дарындылығын, оның әлеуметті қабілетін қалай анықтауға болады?”, “Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?”, “Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль, Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасынды байқалады, ал тағы басқа біреулердікі (Ньютон, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.) ересек жаста пайда болады?”. Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.

Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық.

Көбіне “Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне түсінбеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін есте ұстағандары жөн.

Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.

Қабілет деген не? Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттің өзі жалпы және арнаулы болып 2-ге бөлінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін адамда тиісті білім жүйесі икемдік пен дағды болуы керек. Қабілеттің дамуында адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі ерекше орын алады. Іс-әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттің жоғарғы түрін дарындылық деп атайды.

Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық.

Баланың дарындылығы оның жоғарғы жүйке саласының туа біткен қасиетімен тығыз байланысты. Балаға белгілі бір жұмысты ойдағыдай атқару мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысу қызметтің сол саласында талант деп атайды[7].

Сонымен талантты адам дегеніміз білікті шығармашылықпен жұмыс жасайтын адам. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды бала басқаға қарағанда көп пайда әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен жігерлі еңбек етеді.