ПоәК 042-14-3-04. 145-2009 №1 басылым 30. 09. 2009ж

1. 
   Халық шаруашылығы саласы деген не?
   
2. 
   Халық шаруашылығын салалық дифференциялау неден
   

3. 
   Бір саланы екіншісінен қандай сандық көрсеткіштер бөледі?
   
4. 
   Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі ерекшеліктері қандай?
   
5. 
   Елдің азық түлік қауіпсіздігіне қандай шараларды жүзеге
   

6. 
   Дифференциальды рента деген не?
   
7. 
   Ауыл шаруашылығы өндірісінің маусымдық факторлары қалай
   

Экономикалық тиімділікпен және шаруақорлықпен, ең алдымен жерді пайдалануға жетісу ұтымды ұйымдастырудың есебінен және территорияны меншіктің әртүрлі формаларындағы шаруашылықтардың пайдалануларымен, ауыл шаруашылығы өндірісін орналастырумен, жер және мал шаруашылығын табиғи – шаруашылық зоналары және микрозоналары бойынша орналастырудың дұрыстығымен айқындалады, бұл қазіргі кезде рыноктың қалыптасу және даму кезеңінде бұрынғыдан де көкейкесті болуда.

Ауыл шаруашылығы өндірісін орналастырудың экономикалық тиімділігі өзіне сол күйіндегі жүйе мен құндылық көрсеткіштерді қоса алады. Экономикалық тиімділікті анықтау қабылданған басқарушылық шешімдердің дұрыстығын бағалау үшін (республикалық және салалық деңгейде), сондай – ақ ауыл шаруашылығы өндірісін онан әрі рационализациялау үшін керек. Ауыл шаруашылығы қызметінің қаржылық көрсеткіштерін және табыстылығын көтеру үшін қажет.

Орналастырудың тиімділігін анықтауда қолданылатын нақты көрсеткіштер жүйесіне мыналар жатады:

• 
  экономикалық аудандар мен аймақтар бойынша кейбір өндірілген
  

• 
  негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігі; егіс
  

• 
  ауыл шаруашылығындық алқаптардың ел аумағының жалпы
  

• 
  дақылдардың бір түрі бойынша егіс алқабының бір өлшем
  

• 
  рентабельді ауылшаруашылығындық кәсіпорындардың саны
  

• 
  суландыру (мелиорация) шараларының көлемі – нақты
  

• 
  негізгі ауылшаруашылығындық дақылдарды өндірудің
  

• 
  өздерінде өндірілген ауыл шаруашылығы өнімдермен аймақтың
  

• 
  бір сиырдан сауылған сүт мөлшері;
  
• 
  бір мекиеннен алынған жұмыртқа саны;
  
• 
  сойылған әр малдан (тұқымына қарай) алынған ет;
  
• 
  өндірілген мал шаруашылығы өнімдерінің бір түрінің ел
  

• 
  осы экономикалық ауданда немесе аймақта жемшөппен қамту
  

Тиімділіктің нақты көрсеткіштерімен қатар құндылық көрсетіштері де кеңінен қолданылады. Бұлар:

• 
  жекеленген артық – адыс өнімдердің мөлшері (өсімдік
  

• 
  аймақтың немесе экономикалық ауданның ауыл шаруашылығы
  

• 
  жекеленген өнімдердің орташа рентабельділігі;
  
• 
  ауыл шаруашылығында шұғылданатын әр еңбеккердің орташа
  

• 
  күрделі қаржылардың мөлшері мен тиімділігі;
  
• 
  ауыл шаруашылығы өндірісін қолдау үшін территорияның
  

Қазіргі жағдайда ауыл шаруашылығын ұтымды орналастырудың әлеуметтік маңызын мына көрсеткіштердің:

• 
  жұмыссыздықты қысқарту және ауылдық жерлерде тұратын
  

• 
  ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерімен жабдықталған
  

• 
  мамандықтары, шеберліктері және жас ерекшеліктері бойынша
  

• 
  еңбек етуге қабілетті жұрттың көшіп қонуын азайтуға;
  
• 
  әлеуметтік инфрақұрылымды дамытудың нәтижесінде ауыл
  

• 
  өндірістік және сауда қызметтеріне қарай салаларды
  

Ауыл шаруашылығының өндірісін мамандандыру деп қай сала артық дамып, сала аралық байланысты жақсартуға әсер етсе, тауарлы салаға айналдырса, ауыл шаруашылығы кәсіпорынның немесе оның бөлімшелерінің, микрозоналарының, аудан, облыс, аймақтың өндірістік бағытын айқындауды айтады.

Өндірістің мамандануын айқындайтын саланың дамуына қолда бар барлық жер, материалды – техникалық және еңбек ресурстары бағындырылған.

Мамандандыру қоғамдық еңбек бөлінісінің түрі болып табылады. Ол ауыл шаруашылығын орналастырумен органикалық байланыста, әртүрлі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді микрозоналар, зоналар, аудандар және шаруашылықтар, ал шаруашылықтың ішінде бөлімшелер, фермалар, бригадалар, участкелер бойынша ұйымдастыру керек. Мамандандыру біртекті өнімдерді өндіруді шоғырландыруға әсер етеді. Шоғырландырудың деңгейі мамандандырудың дәрежесіне байланысты.

Мамандандыруды тереңдетуге әсер ететін факторларға техника мен технологияны жетілдіру, көліктік комуникацияны дамыту, табиғи жағдайлар және жерге орналастыру жатады. Екінші жағынан мамандандыруды тереңдетуге мына факторлар да әсер етеді:

• 
  жерді ұтымды пайдалану қажеттілігі;
  
• 
  салаларды үйлестіру және ауыспалы егісті қолдану;
  
• 
  техникалар мен еңбек ресурстарын жыл бойы тиімді пайдалану;
  
• 
  ауыл жұртшылығын тағам өнімдерімен және қызмет көрсетумен
  

• 
  қосымша өнімдерді (сабан, көң т.б.) пайдалану;
  
• 
  шаруашылықтың экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
  

Ауыл шаруашылығын мамандандыру барлық экономикамен тығыз байланысты және ғылыми – техникалық прогреспен өзара ұштасып жатады. Ғылыми – техникалық революция жағдайында мамандандыру тереңдей түседі және оның жеке түрлері дамиды, ауыл шаруашылығын шоғырландыру мен мамандандыру тереңдейді және жеке түрлері дамиды, ауыл шаруашылығын шоғырландырудың факторы ретінде маңызы өсіп жоғары тиімділікке жеткізеді. Бұл процестер ауыл шаруашылығын интеграциялаумен қоса жүргізіледі. Экономиканың басқа салалары да (өнеркәсіп, сауда, қызмет көрсету сферасы, көлік қатынасы т.б.) және агроөнеркәсіптік бірлестіктер құруға көмектеседі. Әртүрлі салалардың өзі экстенсивті әдістер емес интенсифті әдістер қолданудың нәтижесінде алға басады.

Кәсіпорындардың әдістемелік тәсілдері болып мыналар табылады:

• 
  жай және топтастырылған топтардың тәжірибелерін зерттеу мен
  

• 
  монографиялық тәсілдерді қолдану арқылы өндірістік жүйелері
  

Ауыл шаруашылығы өндірісін мамандандыру шаруашылығының өз ішінде, шаруашылықтар, аудандар, табиғи – экономикалық зоналар және микрозоналар бойынша жүзеге асырылатындықтан мынандай формаларды бөліп көрсетеді:

• 
  ішкі шаруашылықтық;
  
• 
  жалпы шаруашылықтық;
  
• 
  территориалдық (аудандық, зоналық, микрозоналық);
  
• 
  ішкі салалық (технологиялық) мамандандыру.
  

Қосымша салалардың үлес салмақтары аз және ақшаны да аз түсіреді, алайда табиғи экономикалық потенциалды барынша пайдалануға мүмкіндік береді, негізгі салаларды дамытуға неғұрлым қолайлы жағдай туғызады.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының салаларын толық классификациялау былайша жүзеге асырылады:

• 
  өндірістік салалар (ауыл шаруашылығындық, ауыл
  

• 
  өндірістік еместер (тұрғын үй коммунальдық шаруашылықты және
  

• 
  негізгі өндірістік ауыл шаруашылығы салалары өсімдік
  

Ауыл шаруашылығындық емес салалардан былайша бөледі:

• 
  қосымша салалар – жөндеу – механикалық шеберхана, машина,
  

• 
  қосалқы салалар - өнімдерді өңдейтін, құрама жем шығаратын
  

Салалардың ғылыми негізделген арақатынастарын бекіту өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының қалыпты қатынастарын табуға, ал олардың іштерінен дараланған пропорцияларды шаруашылығының табуға, табиғи экономикалық жағдайларды, орналасқан орнын, ауыл шаруашылығындық алқаптардың құрылымдарын ескеруге байланысты.

Мамандандыру өндірісті ұтымды ұйымдастырудың бір түрі ретінде экономикалық жағынан шаруашылылықтың көлемі жеткілікті ірі болғанда ғана ақталады. Бұл арада өндірісті шоғырландыру осы саладағы ірі және аса ірі шаруашылылықтардың маңызы артатындықтарымен сипатталады. Шоғырландыру кәсіпорындарда конструктивті – технологиялық белгілері бойынша бір текті бұйымдар жасауды немесе жартылай фабрикаттарды, немесе шикізаттың бір түрінен әр түрлі жартылай фабрикаттармен бұйымдар жасауды айтады. Шоғырландыру неғұрлым және жоғары тиімді қондырғыларды барынша пайдалануға мүмкіндік береді. Алайда объективті себептердің салдарынан шоғырландыруды өзінің ауыл шаруашылығында пайдалану өте шектеулі.
Тақырып 9. Нарық және ауылшаруашылығындағы нарықтың механизмі

Нарық айырбастау сферасындағы әлеуметтік – экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде айқындалады, ол арқылы тауарлық өнімдерді өткеру жүзеге асырылады және оған жұмсалған еңбектің қоғамдық сипаты түпкілікті мойындалады. Сөйтіп нарықтық (капиталистік) экономика, жоспарлармен социалистік экономика жағдайларында да қанат жаяды. Ал айырмашылығына келетін болсақ нарықтық экономика жағдайында айырбастау тікелей өндірушілер мен тұтынушылардың арасында, ал жоспарлы экономикада бұл процеске мемлекет қатысады.

Дамыған елдердің ауыл шаруашылығына мемлекеттің қатысы белгілі бір деңгейде ғана болады, ол мемлекеттің өнеркәсіп пен сауда салаларына қатысындай болмайды. Алайда нарықтық жағдайда алмасу процесіне қатысушылардың экономикалық еркіндіктері елеулі түрде кең - өндіруші шығаратын ауыл шаруашылығы өнімдерінің құрамдары мен құрылымдарын өзі таңдап алады, жеткізушілер материалдық техникалық ресурстары және өткеру бағаларын, ал сатып алушылар жеткізушілерін өздері таңдайды.

Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға көшіру қажеттілігі қазірігі жағдайда негізгі үш фактормен анықталады:

• 
  біріншіден барлық экономиканың нарықтық қатынастарға
  

• 
  екіншіден, ауыл шаруашылығын бұрынғы жүйе бойынша
  

• 
  үшіншіден, ауыл шаруашылығын толықтай қолдау үшін
  

Әлемдік тәжірбие мынаны көрсетеді, шаруашылықты жаңа формамен жүргізу үлкен ұйымдық өзгерістерді жүзеге асыруды қажет етеді. Нарыққа көшудің негізгі екі бағыты бар: Эволюциялық және Революциялық.

• 
  Эволюциялық жол құқықтық базаларды жасау арқылы өндірістік
  

• 
  Революциялық жол нарыққа көшуде «талмалы терапия»
  

• 
  Нарықтық қатынасқа көшу ең алдымен институционалдық
  

Ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастырудың барлық формаларын көптен бері ауыл шаруашылығының өндірістік кооперативтері және мемлекеттік аграрлық кәсіпорын деп бөліп келген. Кейбір елдерде кооперативтің аналогы – фермерлік шаруашылық кең дамыған. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің аздаған проценті ғана қосалқы шаруашылықтарда өндіріледі. Қазақстан Республикасының жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастырудың мынандай формалары кең дамыған, олар:

• 
  ауыл шаруашылығы кәсіпорыны;
  
• 
  шаруа қожалығы;
  
• 
  жұртшылықтың шаруашылығы.
  

Республикасының мемлекеттік саясатында мына кезеңдерді (этаптарды) шартты түрде бөліп көрсетуге болады:

• 
  бірінше кезең (1991 – 1993 ж.ж.) – бұрын болып келген ауыл
  

• 
  екінші кезең (1994 – 1995 ж.ж.) – аграрлық реформаны әуелде
  

• 
  үшінші кезең (1996 жылдан бастап) аграрлық сектордағы және
  

• 
  рыноктық нарықтық конъюнктура – нақты рыноктарға сұраным
  

• 
  рыноктық (базарлық) бәсекелестік – тәуелсіз тауар
  

• 
  нарықтық қатынастардың субъектілері – сатушы және сатып
  

• 
  нарық аумағы – бұл берілген өнімдерді барынша мол өткізуді
  

• 
  нарық механизмі – сұраным мен ұсынымның арасында нарықтық
  

Өзін - өзі реттеу механизмі мыналардан тұрады:

• 
  рынокқа жоғары сапалы жаңа тауар түскенде немесе бағасы төмен
  

• 
  тауарларға сұранымның өсуі, сұранымның
  

• 
  рынок секторының тартымдылығының өсуі осы сектор қосымша
  

• 
  тауар мөлшерінің көбеюі сатып алушылардың сұранымдарын
  

• 
  сатып алу сұранымның құлдырауымен және сегмент рыногының
  

• 
  берілген сектордан капиталдың кетуі басталады, бұл сұранымның
  

Сөйтіп әр этап (кезең) сайын сұраным мен ұсынымның арасында

нарықтық тепе – теңдікке қол жетеді де сатып алушы белгілі бір мөлшерін сатып алады, ал сатушы тауарлардың сондай мөлшерін сондай бағамен өткізеді.
Тақырып 10. Саладағы нарықтардың классификациясы мен түрлері

Өткеретін өнімдері, істейтін жұмыстары немесе көрсететін

қызметтеріне қарай ауыл шаруашылығындағы рыноктарды төрт топқа біріктіруге болады:

• 
  ауыл шаруашылығы рыноктары (ауыл шаруашылығы өнімдері
  

• 
  ауыл шаруашылығы үшін материалды – техникалық ресурстар
  

• 
  қызмет көрсету рыногы;
  
• 
  сауда сферасы рыногы (маркетингтік қызмет).
  

кәсіпорындардың ауыл шаруашылығы өндірісі үшін қажетті техникамен және материалды – өндірістік қорлармен қамтиды. Бұл жерде негізгі төрт сегментті бөліп көрсетуге болады:

• 
  ауыл шаруашылығында машиналар мен механизімдер рыногы;
  
• 
  материалды – өндірістік қорлар рыногы (жанар май, энергия,
  

• 
  миниралдық тыңайтқыштар рыногы;
  
• 
  мал шаруашылығы үшін жем – шөп рыногы.
  

өнімдері ауыл шаруашылығы салаларынан тыс жерлерде өндіріледі. Жем – шөп рыногы бір саланың өз ішінде – сатып алушы мал шаруашылығы, сатушы өсімдік шаруашылығы болады.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін мамандандырылған ірі кәсіпорындарда (мәселен комбинаттарда) кешенді түрде өндіргенде бұл рыногтың мүлде болмауы да мүмкін.

Қызмет көрсету сферасы нарығында ауыл шаруашылығы кәсіпорны өндірістік процесті жүзеге асыруға қажетті қызметпен қамтамасыз етіледі. Бұдар:

• 
  ақпараттық (байланыс қызметін қоса алғанда);
  
• 
  консалтинг;
  
• 
  ғылми – зерттеушілік (элитті тұқым шаруашылығын қоса алғанда);
  

• 
  техникалық (кәсіпорын мамандырылған кәсіпорындардың
  

• 
  малдәрігерлік;
  
• 
  мелиоративтік;
  
• 
  іздеушілік және жерге орналастырушылық т.б.
  

өнімдерін өздігінен өткізе алмай мамандырылған сауда ұйымдарының қызметіне жүгінеді. Бұл рынок мынандай қызметтер көрсетеді:

• 
  дилерлік және дистибюторлық ұйымдардың қызметтері;
  
• 
  көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындарының қызметтері;
  
• 
  қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының қызметтері;
  
• 
  өңдеуші кәсіпорындарының қызметтері.
  

қызметтеріне еріксіз қатысуға тәуелді болады, бұл қосымша ұйымдық өзгерістер мен материалдық шығындарды қажет етеді.

Бәсекелестің шектелу дәрежесіне қарай нарықтардың төрт түрі болады, олар:

• 
  таза бәсекелестік нарығы;
  
• 
  монополистік бәсекелестік нарығы;
  
• 
  олигополиялық нарық;
  
• 
  таза монополия нарығы.
  

сататын көптеген сатушылардан және сатып алушылардан тұрады. Алайда жеке бір сатып алушы немесе сатушы тауарлардың рыногтық бағаларының ағымдағы деңгейлерін өзгертуге үлкен ықпал жасай алмайды.

мен сатушылардан тұрады, олар сауданы бірыңғай рыноктың бағалары мен емес, бағалардың диапазондары кең тұрғыда жасайды. Бағалар диапазонының болуы сатушылардың сатып алушыларға бір – бірінен сапасы, қасиеті, сыртқы қатталуы түрліше болатын тауарлардың әртүрлі варианттарын ұсына алатындықтарымен түсіндіріледі.

Олигополиялық нарық әдетте бағаның пайда болу саясатына және бір – бірінің маркетингтік стратегияларына өте сезімтал аздаған сатушылардан тұрады. Сатушылардың аз болуы бұл рынокқа жаңа претенденттердің кірулері қиын болатындығымен түсіндіріледі. Егер қандай бір кәсіпорын өзінің бағаларын 10% - ға төмендетсе сатып алушылар соған қарай ойысады да, басқа өндірушілер не бағаны төмендеуілерімен, немесе көптеп әкеліп, қызмет көрсету аяларын кеңейтумен жауап береді. Егер кәсіпорын бағаларды көтерсе, басқа өндірушілер олай етпеулері де мүмкін. Онда ол бұрынғы бағаға қайта оралуы, немесе бәсекелесіне мойынсұнып өз істегенінен жалтаруы мүмкін.

Таза монополия кезенде рынокта бір ғана сатушы болады. Ол мемлекеттік ұйым да, реттелетін жеке монополия немесе реттелмейтін жеке монополия болуы да мүмкін.

Жоспарлы экономика жағдайында ауыл шаруашылығының өнімдері анықтау жағынан монопольды болады. Алайда баға деңгейі тауар өндірушілердің қалыпты пайда табуларын қамтамасыз етіп негізгі сатып алушыларды жоғары бағалармен аластатпағандары жөн.

Нарықтық экономика жағдайында сол баяғы бір рынокты немесе рынок сегментін игеру жолында ауыл шаруашылығы кәсіпорындары арасында бәсекелестіктің болуы заңды. Сондықтан кәсіпорындарды ірілендіру тенденциясы көзделеді немесе келісімді бағаларды қою қолға алынады (пулдер, картелдер және т.б.). Бұл монополиялардың әртүрлілігі болып табылады.

Жергілікті ауыл шаруашылығы өнімдері үшін сол жердегі рыноктың ғана маңызы бар. Жергілікті рыноктың сиымдылығын анықтаған кезде елеулі проблемалар туады, олар мыналарға байланысты: рынокты отандық өндірістің тауарларымен толтырған кезде оны бағалау тектес кәсіпорындардың санымен және өнімдердің кейбір түрлеріне әсер ететін табиғи климаттық жағдайларға да байланысты болады. Импорттық тауарларға келгенде бақылаудың мүлде қиындығынан және жеткізу көлемін реттеудін мүмкін еместігінен жағдай төзгісіз болып кетеді. Маркетингтік қызметті жүргізу мүмкін болмайды.

Істеп тұрған рыноктарда өнімдердің бағалары мен қызмет ақыларын белгілеу үлкен маңызға ие.

Тауарлардың бағалары сатудың көлеміне және сатудан түскен табыстың мөлшеріне әсер етеді. Сату көлемі өскен сайын бағаның төмендеуі орын алады. Алар пайданы нақты болжау мүмкін емес. Жалпы алғанда өндірушілер мен дайындаушылар үшін барынша мол табыс түсіретін тауарлар ғана пайдалы болмақ.