ПоәК 042-14-3-04. 145-2009 №1 басылым 30. 09. 2009ж

050506 «Экономика» мамандығы студенттері үшін

Семей 2009

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Практикалық сабақтар
   
4. 
   Студенттердің өздік жұмысы
   

1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер;

2) елді мекендер (қалалар, поселкелер және ауылдық елді мекендер);

3) өнеркәсіпке, көлік қатынасына, байланысқа, қорғанысқа және ауыл

шаруашылығы мақсатындағы емес жерлер;

4) ерекше қорғауға алынған территориялар, сауықтыру, рекреациондық

және тарихи – мәдени мақсаттағы жерлер;

5) орман қорына арналған жерлер;

6) су қорына арналған жерлер;

7) запастағы жерлер.

• 
  тұтынушылар ала алатын тауарлардың болуы;
  
• 
  олардың сатып алатындай ақша қаражаттарының болуы;
  
• 
  қызметкерлердің еңбек ақылары тауарларды алуларына әсер
  

• 
  экономикалық жағдайларға мыналар елеулі әсер етеді;
  
• 
  ақша ресурстарының болуы және алу мүмкіндігі;
  
• 
  инвестицияланған капиталдағы табыс деңгейі;
  
• 
  өздерінің іскерлік операцияларын жүргізуді қаржыландыру үшін
  

Осылардың бәрімен нарықтың инфрақұрылымын құрайтын әртүрлі ұйымдар шұғылданады:

• 
  бірінші кезекте - қаржы беру қызметін көрсететін банктер;
  
• 
  екінші кезекте - шикізаттармен, материалдармен, жартылай
  

• 
  үшінші кезекте – тұтынушыларға тауарларды жеткізу қызметін
  

• 
  төртінші кезекте – бұл кәсіптік және заңгерлік, бухгалтерлік,
  

• 
  бесінші кезекте – жұмысшы күштерін іріктеп алуға көмек
  

• 
  алтыншы кезекте – бұл жұмысшылар мен мамандарды,
  

• 
  ақырысында, жарнамалаушы, көлік қатынасы, қамсыздандыру,
  

Ауылдағы кәсіпкер кәсіпшілік қызметінен қанағат тауып жүруі тиіс. Ол қызметкерлерінің деңсаулықтарын қорғау, жұмыс орындарын сақтау және т.б. мәселелерді шешуге тырысып отырады.

Кәсіпкерлікті қалыптастыруда кадрларды даярлау, қайта даярлау және мамандықтарын көтеру маңызды рөль атқарады:

• 
  кәсіпкерлік қызметті жүргізудің қазіргі тәсілдеріне оқытып,
  

• 
  кадрларды оқыту және қайта оқыту, оларды дамыған елдерде
  

• 
  кәсіпкерлерді оқытатын оқытушы кадрларды даярлауды және
  

• 
  ауыл шаруашылығы бойынша кеңес беретін жүйе құру және т.б;
  

• 
  бизнестің мүмкіндігін айқындау және бағалау;
  
• 
  бизнес – жоспарды жасау;
  
• 
  ресурстарға қажеттілікті анықтау;
  
• 
  кәсіпорынды басқару.
  

Агроөнеркәсіп кешені салаларының соңғы 15 жылда дамуының құқықтық жағынан даму кезеңдерін былайша бөлуге болады:

Жер реформасының бірінші кезеңінде (1990 – 1994 ж.ж.) «Жер реформасы туралы», «Шаруа қожалығы туралы», «Жер салығы туралы» Заңдардың қабылдануы. Осы құжаттарға сәйкес ұжымшарлар мен кеңшарлардың жерлері мен өндіріс құрал жабдықтары ұжымдардың мүшелеріне берілді. Экономикалық аграрлық секторында экономикалық қатынастарды түбірінен өзгертуге алғаш рет мүмкіндік туды. Алайда бұл кезеңде жаңа заңдылықтар негізгісі болып табылатын ауыл шаруашылығының жеке меншіктік секторын құруға қол жеткізе қойған жоқ. Көптеген экономистер мен саясат танушылардын пікірлері бойынша бұның негізгі себептері мыналар болды:

- ауылшаруашылығындық алқаптар мен құрал жабдықтардың негізгі бөлегі ұжымшарлар мен кеңшарларда болғанымен жеке меншіктік түрге көшудің және шаруашылықты жүргізудің нақты жолдары белгіленбеді;

- жер қатынастарын жаңаша дамытудың құқықтық негіздері жасалмады.

Жер қатынастарының екінші кезеңінің дамуы (1994 – 2001 ж.) жерге байланысты заңдылықтардың нарық жағдайына қарай бейімделу кезеңі болды. Осы мақсатқа орай Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер қатынастарын реттеу туралы», «Жер қатынастарын одан ары жетілдіру туралы» жарлықтары шықты, әрі бұлар нарықтық қатынастарды қалыптастыруға (жерге иелік ету арқылы) әсер етті.

ҚР – сы Президентінің Заңдық күші бар «Жер туралы» (22.12.1995) Жарлығы жарияланып берудің шарттары мен сол жерлердің аумақтары белгіленді, жер рыногы нарығында, оның ішінде жерді пайдалану құқығы нарығына жол ашылды. Жарлықпен әрі жеке участок меншік немесе пайдалану учаскесі болады да оның құны бағаланады.

Жер участкесі шаруаларға (фермерлерге) тұрақты пайдалауға беріледі, оны олар басқаға сыйлай алады, жалға береді, ауыстыра алады, кепілге де салады, ауыл шаруашылығы серіктестіктеріне және кооперативтерге жарна ретінде де бере алады.

1998 жылы 31 наурызда Қазақстан Республикасындағы шаруа (фермерлік) шаруашылықтардың құқықтық, ұйымдық, және экономикалық негізін реттейтін «Шаруа қожалықтары туралы» Заң жарияланды. 1995 жылы 24 сәуірде ( өзгерістер және қосымшаларымен 1998 ж. 01.07 де).

Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен Заңдық күші бар «Шаруа (фермерлік шаруашылықтарға) қожалықтарына салық салу тәртібі туралы» жарлығы шықты, ол бойынша шаруа қожалықтарына мемлекеттік және жергілікті салық салынады.

ҚР – ның «Жер туралы» (24.01. 2001 жылы) және ҚР – нің Жер Кодексі қабылданған күннен ауылда реформаны жүзеге асырудың үшінші кезеңі басталады.

ҚР – ның «Жер туралы» Заңын жетілдіру үшін ҚР – ның Үкіметінің алған қаулыларындағы қағидалар мыналар:

• 
  жер участкелеріне құқықтықты бекітудің тәртібі;
  
• 
  жер кадастры мен жер рыногын жүргізудің негіздері;
  
• 
  өнімдерді өткерудің негіздері және ауыл шаруашылығын
  

1. 
   Ауыл шаруашылығындағы бизнесті құру үшін қажет экономикалық, әлеуметтік және құқықтық шарттар
   
2. 
   ҚР ауыл шаруашылығына байланысты заңдар мен заңнамалар
   

1. 
   Бизнес ұғымы, мәні және экономикалық мазмұны
   
2. 
   Іскерлікті ұйымдастыру формалары
   

Нарықтық экономика – бұл ең алдымен еркін іскерлік экономикасы және бизнестің оның барлық салаларында жұмыс істеуі. Нарықтық қатынастарға көшу тұрғындарды бизнеске кеңінен тарту арқылы ғана мүмкін болады.

Бизнес – бір жақты анықтауға бағынбайтын, барынша ауқымды және сан қырлы ұғым. Бизнес дегеніміз ол белгілі бір істі жүргізу.

Бизнестің өзіне тән бір белгісі – ол жеке меншікке, өндіріс факторына негізделеді. Себебі, жеке меншік өзіндік, отбасылық, топтық және акционерлік, яғни ұжымдық сияқты әр түрлі болып келеді. Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске асыруды бұл жағдайда мемлекеттік тапсырыс ретінде мемлекет қаржысына бизнесмендер орындай алады. Экономикасы дамыған көптеген мемлекеттерде, мысалы мұндай мемлекеттік қолдауды, бизнесті жүзеге асыру үшін жеңілдік жасауды ұсақ іскерлер, шаруа (фермерлік) қожалықтары немесе тұтастай агробизнес пайдаланады.

Бизнес экономикалық қызметтің басқа тұрақты түрлерімен салыстырғанда өзінің жандылығымен және инициативалылығымен ерекшеленеді. Бизнесмен үнемі жаңа өнімді, технологияны, сапаны, нарықты, бағаны, сондай-ақ тұтынушыларды, материалдарды, құрал-жабдықтарды, транспортты, ғимараттарды, ақпараттарды, байланысты және т.б. іздестіру үстінде болады.

Бизнес жоғары деңгейдегі өзінше іс-қимыл танытуды және экономикалық таңдау бостандығын, сондай-ақ жауапкершілікті қажет етеді. Бизнестің қасиеттері шығармашылыққа, жетілдірілуге, жұмыстың тиімді әдістерін іздестіруге итермелейді, ал мұның өзі өз кезегінде қоғамды экономикалық және әлеуметтік өркениетке алып келеді.

Бизнес – бұл өзіндік инициативалық, өз мүлкінің жауапкершілігі аясында жүзеге асатын, жекелеген азамттардың немесе олардың топтарының пайда немесе басқалай түрінде экономикалық олжа табуға бағытталған кез келген қызметі.

2. Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде сендіру негізінде болсын тиісті мағынасындла және заңдық негіздегі жасалуы жағдайында болсын, мемлекетпен арадағы іскерлікке қатысушылардың экономикалық қарым-қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Заңмен бекітілген іскелік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады.

Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – бұл жеке іскерлік. Бұл жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның, фирманың мәртебесін иеленбей-ақ, өздігінен, жалғызбасты болып іс-қимыл танытады. Алайда, егер бұл қызмет бір рет қана немесе кездейсоқ жүргізілмей, жүйелі түрде жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жеке іскерлік белгіленген минимумнан асатын пайда әкелсе, іскер осы пайдадан салық төлеуі тиіс.

Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу қажеттілігі қарастырылған. Мысалы, дәрігерлік қызмет, білім беру қызметін көрсету, нотариалдық қызмет және т.б.

Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір салады жүйелі жүргізілетін болса, онда белгілі бір мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу қажеттілігі туады.

Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық көтереді және өз қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін кезе келген уақытта тоқтата алады.

Жеке іскерлік қызметтің тағы бір түрі жеке кәсіпорын, фирма, шаруа (фермерлік) қожалығы болып табылады. Бизнестің мұндай формасындағы мекеме құру құқы кез келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің жеке кәсіпорнын тіркеуден өткізіп, заңды тұлға мәртебесін алуы шарт. Мұндай жағдайда кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана тұрмауы мүмкін. Бұл кәсіпорынның меншік иесі іскерлік қызметтің субъектісі ретінде танылады, ол кез келген мөлшерде қызметкерлер жалдауы мүмкін, бірақ олар іскерлер ретінде емес, жалдамалы қызметкерлер қатарында саналады.

Жеке іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда жеке іскерліктен топтық, яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады.

Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық құрылымы, масштабы, қызмет ауқымы тұрғысынан әр түрлі болып келеді. Құқықтық және өндірістік тұрғыдан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге бөлінеді.

Кәсіпкерліктің түрлері:

1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциялық қаржылық және кеңестік.

2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.

3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе ұжымның құрамы болуы керек.

4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық-құқықтық; 2) ұжымдық экономикалық.

1. 
   Серіктестіктер – адамдардың бірлестігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді. Олар: 1) жауапкершілігі шектелмеген серіктестік, 2) командитті (сенімге негізделген) жауапкершілігі шектелген серіктестік. Ұжымдар өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың жауапкершілігі өздерінің қосқан пайдаларының мөлшерінде болады. Ал қосымша жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.
   
2. 
   Акционерлік қоғамдар: ашық және жабық түрде болады.
   

1. 
   Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әртүрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алды.
   
2. 
   Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
   
3. 
   Консорциум – бұл ірі қаржы операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
   
4. 
   Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
   
5. 
   Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
   
6. 
   Қаржы-өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.
   

1. 
   Шаруашылық серіктестік – толық серіктестік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
   
2. 
   Коммандиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен бір немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
   
3. 
   Шектеулі жауапкершілікті серіктестік. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекелін өздерінің үлестерімен жауап береді.
   
4. 
   Қосымша жауапкершілігі бар қоғам. Қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
   
5. 
   Акционерлік қоғам – жарғылық капиталы акцияларға аударылған шаруашылық бірлестігі.
   
6. 
   Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
   
7. 
   Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік құқығы жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады.
   
8. 
   Шағын кәсіпорындар – бұл өзінің көлемі жағынан шағын шаруашылық ұйымы. Мұнда жұмыс істеушіліердің саны мен шаруашылық айналымының көлемі заі актілерімен және үкіметтің қаулыларымен белгіленеді.