Тақырып 3. Бақылау және аудит

1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару жүйесіндегі орны.

Аудиттің өзіне қысқаша тоқталсақ, аудит (лат audit-шоттарды тексеру, тексеріс)-шаруашылықты жүргізу субьектілерінің қаржы есеп –қисабына аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар жүргізген тәуелсіз сараптамасы мен талдау. Аудиттік жүргізу барысында жылдық бухгалтерлік (қаржы) есеп-қисабының жай күйі мен мазмұны, меншік нысаны мен қызмет түрлеріне қарамастан банкілердің, қорлардың, биржалардың, компаниялардың, қоғамдар мен басқа да шаруашылық жүргізу субьектілерінің жылдық балансының дұрыстығы мен толықтығы; субьектілердің инвестициялардың қабылдау және инновациялық жобаларды жүзеге асыруға қатысу жөніндегі әлеуметті мүмкіндіктері, кәсіпорындардың жарғылық қорының уақытылы толық құралуы; несие ресурстары мен инновациялардың мақсатқа сай пайдаланылуы; қаржының жай-күйі жөнінде аудиторлық қорытынды жасалады. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар өздерінің кәсіптік қызметімен байланысты басқа да қызметтер, атап айтқанда: бухгалтерлік есепті жалға қою және қалпына келтіру; табыс және қаржы есеп-қисабы туралы жасау; кәсіпорынның активтері мен пассивтерін бағалау; тапсырыскерлерге ақпараттық қызмет көрсету; салық және шаруашылық заңдары жөнінде кеңес беру қызметтерін де көрсетеді.

Сонымен аудитор (лат audit-тындаушы, тексеруші) - аудиторлық қызметпен айналысушы маман болып табылады. Онымен жоғары экономикалық және заң білімі бар мамандығы бойынша кемінде бес жыл жұмыс істеген және тиісті аттестациядан өткен адам айналыса алады. Аудитордың аудиторлық қызметпен кәсіпкер немесе аудиторлық ұйымның қызметкерлері ретінде жеке айналысуына құқығы бар жеке кәсіпкерлік қызметпен тек лицензия алғаннан кейін және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың мемлекеттік тізімдемесіне енгізілгеннен кейін ғана айналысуға болады. Оның оқытушылық пен ғылыми жұмысты қоспағанда кәсіпкерлік қызметтің басқа түрлерімен айналысуына тыйым салынады. Пайдақорлық пен шаруашылық қылмыстар үшін сотталған адамдардың аудиторлықпен айналысуына құқығы жоқ. Аудитордың (аудиторлық ұйымдардың): тексеру нысандары мен әдістерін дербес айқындауға; барлық бухгалтерлік тізімдіктерді; шоттарды, қаржы-шаруашылық қызметтің басқа да құжаттарын, активтер мен міндеттемелерді, ақшалай қаражаттың, бағалы қағаздардың, материалдық құндылықтардың нақты болуын және олардың бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік (қаржы) есептемесінің деректерімен сай келуін тексеруге; банкілерден, салық органдары мен өзге де үшінші тұлғалардан тексерілетін кәсіпорынның қызметі туралы аудитті жүргізу үшін қажет тиісті мәліметтер алуға; түрлі саладағы мамандарды шарт негізінде аудитке қатысуға таратуға?; кәсіпорының қажетті құжатаманы табыс етпеген жағдайда тексеруден бас тартуға құқығы бар. Аудиторлар (аудиторлық ұйымдардың): тапсырыс берушіге аудитті жүргізуге өзінің қатыса алмайтындығы туралы хабарлауға; тексерілетін кәсіпорыннан алынған және өзі тексеру барысында әзірлеген құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге; өзі табыс еткен және аудиторлық жұмыс барысында анықталған кез келген ақпараттың және тексеру деректерінің, нәтижелерінің және тапсырыс берушінің қаржылық жай-кұйінің құпия ұстауына кепілдік беруге; тексеру барысында алынған ақпаратты өзінің мақсаты үшін немесе үшінші бір тұлғаның мүддесі үшін пайдаланбауға аудитті жүргізу барысында заңдардың елеулі түрде бузылғандығын, соның салдарынан кәсіпорынның немесе мемлекеттің зиян шеккенін не зиян шегуі мүмкін екендігін айқындайтын фактілер туралы меншік иесіне жазбаша нысанда хабарлауға міндетті.

Аудит жұмысы, нарықты қатынас жүйесінде дамыған елдерде жедел дамыды. Мысалы, Ұлыбритания, Франция елдерінде аудит міндетті түрде жүргізілетін болды. Оның құқылығын қамтамасыз ету үшін ол елдерде бірінші болып аудит заңы қабылданды.

Шет елдердегі аудит жұмысының мазмұн-мағынасын, ұйымдастыру принциптерін, бақылау-тексерудегі қойылатын талаптарын аудиторларды бекіту, тағы басқа да ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, негізінде олардың арасында берілетін бірдей талап қоюшылық бар болады.

Ал, еліміздің аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18 қазан айында жоғары Кеңес қабылдап, бекіткен "Қазақстан Респуббликадағы аудиторлық қызмет" туралы заңы арқылы іске асырылады. Бұл заң аудит қызметін бір жүиеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады, шет ел аудит фирмаларымен қарым-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленеді.

Қазіргі кезде біздің елімізде Еуропалық "үлкен алтылық" тобының филиалдары жұмыс істейді. Сонымен қатар біздің елдің аудит фирмасы да қосылып аудит жұмысын жасайды. Қазіргі кезде дүние жүзінің барлық елдерінде аудит қызметін көрсететін алты аудит фирмасы бар. Олар қазір дүние жүзілік "үлкен алтылық" деп аталады.

Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екіге бөлінген: өзінің кәсіби қызметін «Үлкен төрттік» деп аталатын халықаралық аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte Touche, KPMG, Ernest Young, Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар бойы аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген мемлекеттерінде жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады.

Жергілікті аудиторлық компаниялар бүгінгі таңда Халықаралық аудит стандарттарын қолдану және оларды пайдалану тәжірибесін қабылдауды енді ғана бастап отыр.

Аудит осы мемлекетке қабылданған стандарттар мен принциптерге сәйкес болса ғана сапалы аудит ретінде танылады.

Аудитор кәсібінің ерекшелігі – олардың маңызды қоғамдық міндетті қызметті орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім қабылдауына негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді немесе дәлелдемейді. Аудитор үшін баста міндет – аудиторлық қорытындыға сенгісі келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез келген қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен кәсіби этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.

Клиентке сапалы қызмет көрсету үшін аудиторлық фирмалар өздерінің ұйымдық құрылымдарын басқарудың теориясы мен практикасына, сонымен бірге клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлеріне қарай құруға тиісті.

Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы келесідей болу мүмкін:

• 
  директорлар кеңесі;
  
• 
  директор;
  
• 
  аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік, сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
  
• 
  кеңес беру департаменті (салықсалу, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша);
  
• 
  маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және т.б.
  

• 
  фирманың директоры;
  
• 
  фирманың аудит жөніндегі директоры (аудит бөлімі);
  
• 
  кеңес беру (консультациялық) бөлімі;
  
• 
  мүліктерді бағалау, заңгерлік, ақпараттық, шаруашылықжәне т.б. бөлімдер.
  

Компанияның партнерлары. Халықаралық тәжірибеде аудиторлық фирмалар партнерлықтық заңды нысаны, бизнес иесі болып табылады және оларға толық материалдық жауапкершілік жүктеледі. Халықаралық компанияларда аудиторлық қорытынды есепке қол қоюға тек партнер құқылы. Партнерлар клинтпен байланыстар үшін, бизнестің стратегиялық дамуы үшін жауапты.

Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде жүзеге асырылады:

• 
  негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
  
• 
  аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
  
• 
  сыртқы бақылау.
  

Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төменгі мәселелерге көңіл аудару керек:

• 
  аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
  
• 
  жасалатын жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;
  
• 
  айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
  
• 
  тексеру нәтижелерінің қаржылыққорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.
  

• 
  қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпаратттары бар клиентке арналған хат-келісім;
  
• 
  клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
  
• 
  Аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
  

Бақылау ортасы – бұл субъект басшылары мен иелерінің бақылауға деген жалпы қатынасын білдіретін шаралар мен реттемелер және ішкі бақылау жүйесін қалыптастырады.

Бақылау ортасы келесі компоненттерден тұрады:

• 
  экономикалық субъектіні басқару стилі;
  
• 
  экономикалық субъектінінің ұйымдық құрылымы;
  
• 
  қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;
  
• 
  бақылаушы қызмет және ішкі аудит;
  
• 
  кадрлық саясат.
  

Экономикалық субъектінінің ұйымдық құрылымы өкімет пен бағынудың қандай нысандары бар екенін анықтайды. Ұйымдық құрылым арқылы негізгі ақпараттық ағындар анықталады.

• 
  Қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу шаруашылық операциялар дұрыс және заңды өтіп жатыр деген сенімділігін береді. Персоналды хабардар ету мен оның жұмысынбақылауды іске асырудың негізгі тәсілі функционалды міндеттерді, лауазымдық нұсқауларды және құрылымдық бөлімшелер туралы ережелерді дайындау болып табылады. Қызметкерлер өздерінің функционалды міндеттерін терең түсіну және жан-жақты білу арқылы өзінің өкілеттіктері мен жауапкершілігін нақты түсіну керек. Міндетті сәйкес бөлу – бақылау реттемесі тиімділігінің міндетті шарты.
  

-қызмет нәтижелеріне шолу жасау – нақты нәтижелерді алдыңғы кезеңдердегі бюджетпен, қызмет болжамдары және көрсеткіштермен салыстыру;

- физикалық бақылау- активтерге, құжаттарға қол жеткізуді, компьютерлік бағдарламалар мен файлдарды пайдалануға рұқсат беруді қамтитын активтерді физикалық қорғау. Тауарлы- материалдық қорларға, бағалы қағаздарға иелік етпейтін адамдардыжақындатуға болмайды.

- ішкі аудитті ұйымдастыру бақылау ортасын нығайтуға елеулі үлес қосып ғана қоймайды, сыртқы аудиторға тікелей көмек көрсете отырып, субъектінің сыртқы аудитке жұмсайтыншығындарды төмендетеді.

Кадрлық саясат. Субъектінің ішкі бақылау жүйесінің маңызды сипаттамаларының бірі бақылауды іске асырушы персоналдық біліктілігі болып табылады. Егер қызметкерлер білікті және сенімді болса, онда субъектінің бақылау жүйесінің белгілі бір әлсіздігі жағдайында да қаржылық есептеменің сенімділігі қамтамасыз етіледі. Жауапты және тиімді жұмыс істеуші персонал шағын тексеру кезінде де бақылаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.

Бақылау құралдарын тиімді және сенімді басқару үшін шаруашылық қызметі процесінде экономикалық субъект қызметкерлері қолданатын процедуралар (әдістер) болып табылады. Оларды бақылау әдістері деп те атайды. Олар әр түрлі және оның қызметіне тән ерекшеліктермен анықталады. Бақылау құралдарының ең көп тараған түрлеріне келесілер жатады:

- мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шаруашылық субъектілерінің міндеттемелері;

- басшы мен бас бухгалтердің не басқа өкілетті адамдардың құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;

- бухгалтерлік жазбаларды қарама-қарсы тексеру;

- есеп айырысуларды ішкі және сыртқы сақтандырулар;

- құжат айналымын ұйымдастыру, оның ішінде құрылытынқұжаттарды тегіс номерлеу, арнаулы журналдарға құжаттарды тіркеу, құжаттарды кітапша ету, сақтау және архивке қою;

- сыртқы көздерден алынған ақпаратты бақылау мақсаттарына пайдалану;

- шаруашылық субектілері активтеріне рұқсатсыз қол жеткізуді шектеуге бағытталған шараларды қабылдау;

- субъектінің қаржы- шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін талдау.

Ішкі бақылау жүйесі кез келген кәсіпорында орын алады, себебі басшылықты қабылданған шешімнің орындалуы қызықтырады. Басқаруды іске асыратын жағдайда басқарудың сәйкес құрылымы енеді.

Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналымен оның басқарушылық буынының өзара қатынасы мен біліктілігінде болады.

Әдетте, ішкі бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға қарағанда сұрақтардың кең ауқымын қамтиды. Сондықтан ішкі бақылаудың барлық пайдаланатын реттемелері мен әдістері аудиторға пайдалы. Оған ең алдымен нақтылы қаржылықесеп беруді дайындау үшін қажетті ақпаратты жинау, өңдеу және жинақтау процестерін реттеу және бақылауға тікелей бағытталған шаралар қызықты. Ішкі бақылаудың міндеттері:

• 
  Заң талаптарының орындалуы;
  
• 
  Мүлікті ысыраптан қорғау;
  
• 
  Ағымдағы шаруашылық операцияларының тиімді орындалуы;
  
• 
  Басқарудың барлық деңгейлерінде бұйрықтарды, өкімдерді және басқа нұсқауларды орындау;
  
• 
  Құжаттар және олардағы ақпараттың толықтығы мен дәлдігінің қажетті деңгейін сақтау;
  
• 
  Кездейсоқ және әдейі қателер мен бұрмалауды анықтау мен болдырмау;
  
• 
  Бухгалтерлік қорытынды есепті уақытында және дұрыс дайындау;
  
• 
  Кәсіпорын басшылығы саясатын қолдану;
  
• 
  Шаруашылықты жүргізудің тиімдірек және прогрессивті әдістерін енгізу.
  

-Бухгалтерлік есеп пен бақылау реттемесінің тиімдіжүйесін қамтамасыз ету үшін олар жеткілікті ме;

-Олар қаржылық есеп берудің бұрмалануын минимумға жеткізуге көмектесе ме?

Кәсіпорының ішкі бақылау жүйесі келесідей элементтерден тұрады:

Ішкі бақылау құрылымы

Бухгалтерлік есеп жүйесі

Ұйымдардың қызметін жүзеге асыру процесінде дербес компьютерлер, олардың ішінде есеп ақпараттарын өңдеуге және ішкі аудитті жүргізуге арналған компьютерлер жиі қолданылады.

Сыртқы аудитор өзінің жұмысында компьютерді және компьютерлік ақпараттық жүйені екі тәсілмен пайдалана алады:

- клиент ретінде барлық қаржы-есептік ақпараттарды немесе оның белгілі бір бөлігін тіркеу үшін компьютерді пайдаланады;

- аудит өткізуді жеңілдету үшін, әсіресе клиент компьютерлік жүйені пайдаланатын болса.

Компьютерлік ақпараттық жүйе – дегеніміз бұл, басқарудың барлық деңгейінде тиімді шешімдер қабылдау, жоспарлау және өзінің жауап беретін салаларына бақылау жасау үшін қажетті ақпараттар дайындап берудің ресми ережелері мен процедураларының жинағынан тұратын көптеген кіші жүйелерді біріктіруші жүйе.

Басшыларға ақпараттар құрамында статистика, талдау, коэффициенттер, қорытынды есептер және т.б. бар есептер арқылы жетеді. Тиімді есеп берулер келесі факторларды есепке алады: басқару деңгейін; жиілік; жеделдік; нақтылық.

Тексеру жүргізу барысында аудитор клиенттердің компьютерлік ақпараттық жүйесіндегі есептік мәліметтерді өңдеуді ұйымдастырумен байланысты барлық маңызды жақтарды зерттеуге және құжаттауға тиісті.

Тексеру жүргізу барысында аудиторға клиенттің құжат айналымы жүйесіне, құжаттарды тіркеу, сақтау, өңдеу мен олардың мәліметтерін бухгалтерлік шоттарға жазу жүйесіне зерттеу жүргізу және оларды бағалау керек. Сондай-ақ бастапқы ақпараттардың пайда болу орындарын және оларды жинау мен тіркеудің автоматтандырылу дәрежесін анықтау керек.

1008 «Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау – Ақпараттық жүйені басқарудың сипаттамасы мен талдауы» деп аталатын Халықаралық аудит стандарты келесі сипаттамаларды айқындайды:

- компьютерлік ақпараттық жүйе туралы білімдердің шоғырлануы;

- бағдарламалар мен мәліметтердің шоғырлануы;

- енгізілген құжаттардың жоқ болуы;

- шаруашылық операцияларының және нәтижелердің көзге көрінетін іздерінің жоқ болуы;

- мәліметтер мен компьютерлік бағдарламаларға кірудің жеңілдігі;

- бақылаудың бағдарланған жүйесі;

- жүйемен жасалынған операциялар;

- бағдарламалардың есінде сақталатын мәліметтер мен ақпараттардың осалдығы.

Аудитордың жұмысын жеңілдету мақсатында компьютерлер келесідей қажеттіліктер үшін пайдаланылады:

• 
  клиенттің есеп жүйесіне зерттеу жүргізу кезінде блок-схема құру үшін;
  
• 
  толық ақпараттарды сақтау үшін;
  
• 
  аудиторлық тәуекелдікті бағалау үшін;
  
• 
  аудит бағдарламасын дайындау үшін;
  
• 
  талдамалық процедураларды жасау үшін;
  
• 
  аудиторлардың жұмыс құжаттарын дайындау үшін.
  

- резервтік файлдар;

- файлдарды сақтау;

- құжаттардың бірегейлілігі;

- бағдарламаларды тестілеу.

1009 «Компьютерлерді қолдана отырып аудит өткізу әдістері» стандартында аудит өткізу әдістерінің келесі түрлері көрсетілген: аудиторлық бағдарламалық жабдықтау және тестілеу мәліметтері.

Аудиторлық бағдарламалық жабдықтау – аудит өткізу мақсатында субъектінің бухгалтерлік есеп жүйесінің мәліметтерін өңдеу үшін пайдаланылатын компьютерлік бағдарламалар.

Тестілік мәліметтер – субъектінің компьютерлік бағдарламаларының жұмыс істеуін тексеру мақсатында компьютерлік өңдеу үшін аудитор пайдаланатын мәліметтер.

Аудиторлық бағдарламалық жабдықтауға клиенттің компьютерлік файлдарын тексеру кезінде аудитор пайдаланатын компьютерлік бағдарламалар кіреді. Ол бағдарламалардың жалпы пакетінен, арнайы мақсаттағы бағдарламалардан немесе клиенттің қызмет көрсетуші бағдарламаларынан тұрады.

Аудиторлық бағдарламалық жабдықтауларды көптеген аудиторлық тестілеу процедуралары барысында пайдалануға болады. Олардың қолданылуы әсіресе операцияларды және шоттардағы сальдоларды маңыздылығына қатысты тестілеу кезінде орынды болады. Себебі, ол мәліметтердің үлкен көлемін мұқият тексере алады және білікті жұмыскерлерге өздерінің күш жігерлерін нәтижелерді зерттеуге жинақтап жұмылдыруға мүмкіндік беретін қажетті ақпараттарды таңдай алады.

Ондай бағдарламаларды пайдаланудың типтік жағдайлары:

- есептеулерді тексерулер – бағдарлама бақылаушы есептік мәліметтермен сәйкестігіне көз жеткізу үшін файлда ашылған баптардың құнын қосып шығады.

- сомалары тым үлкен баптарды табу – бірде-бір клиентке 50 пайыздан жоғары сауда жеңілдігі берілмейтіндігіне немесе сатып-өткізу журналындағы қалдық осы клиентке сатып-өткізудің жалпы көлемінен аспайтындығына қатысты тексеру.

- жаңа есептеулер мен талдауларды орындау – көп сатылмайтын тауарларды айқындату мақсатында тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының статистикалық талдауын алу.

- тестілеу үшін баптарды іріктеу - дебиторлармен байланыстарды бекіту үшін негіз ретінде пайдалану мақсатында сатып-өткізу журналы қалдықтарының стратификацияланған іріктеулерін алу.

- толықтыққа қатысты тексерулер – сатып-өткізілген тауарлардың барлығының есепке алынғандығына көз жеткізу үшін олар бойынша шот-фактуралардың сабақтастығын тексеру.

230 «Құжаттау» деп аталатын Халықаралық аудит стандартында «аудитор аудиторлық қорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің Халықаралықстандарттарға сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді беру кезінде зор маңызы бар мәліметтерді құжатпен рәсімдеуге тиісті екендігі көрсетлген.

Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты – аудитордың аудитті нормативтік-құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:

• 
  олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңінде көмектеседі;
  
• 
  олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруға жағдай туғызады;
  
• 
  оларда аудиторлыққорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.
  

Жұмыс құжаттарына келесілер жатады:

1. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны және ұйымдық құрылымы туралы ақпараттар;

2. Заңдық құжаттардан, келісімдерден және жинақтардан үзінді немесе олардың көшірмесі;

3. Ревизияланатын кәсіпорынның аудитін жоспарлау процесінің негіздемесі;

4. Аудиторлық тексеруді өткізу бағдарламасы;

5. Орындалған аудиторлық процедуралардың өткізілу уақыты және көлемі, сонымен бірге олардың нәтижелері туралы жазулар;

6. Ассистенттер орындағын жұмыстарды аудитордың тексергендігінің және талдағандығының дәлелдеулері;

7. Аудиторлық процедураларды кімнің және қашан орындағаны туралы көрсетулер;

8. Аудиторлардың сарапшылармен, кеңесшілермен және үшінші жақтың басқа да өкілдерімен өткізген әңгімелерінің көшірмелері;

9. Аудитордың өз клиеніне жіберген хаттарының көшірмелері, оның ішінде өзінің міндеттемелері және ішкі бақылау жүйесінің кемшіліктері бойынша;

10. Клиенттен немесе оның өкілдерінен алынған хаттар;

11. Аудиторға тапсырылған аудиттің маңыздырақ аспектілеріне қатысты түсіндірулер;

12. Шоттардың, экономикалық субъект қызметінің көрсеткіштері мен тенденцияларының талдауы, тексеруші баланстар;

13. Өткен есепті кезеңдердің қаржылыққорытынды есебінің, сонымен бірге қорытынды есеп бойынша жасалған аудиторлық қорытындылардың, анықтамалардың, актілердің және т.б. көшірмелері;

14. Өткізілген аудиттің нәтижесі бойынша аудитор жасаған қорытынды пікірлер.

Аудиторлармен жұмыс алдында дайындалған барлық құжаттар оның жұмыс қағаздарын ажыратады және аудитті жоспарлауға көмектеседі. Сонымен қатар аудиторлық жұмыстың дәлелі болып табылады. Аудитті тексеру барысында аудитор әртүрлі мәліметтерді пайдаланады. Оларды өз кезегінде тікелей және қосалқы мәліметтер көзі деп бөледі.

Тікелей мәлімет көзі фактілерді тікелей кепілдік анықтама беретін құжаттар- бухгалтерлік есеп кестелері, түгендеу құжаттары және түгендеу қорытындысы, акті.

Қосалқы мәліметтер көзі олар материалдық емес, бірақ сол кәсіпорынның шаруашылық жұмысына қатысты мәлімет.

Бухгалтерлік есеп құжаттарын дәлел көзі мағынасы ретінде 4 топқа бөледі: алғашқы, топтаушы, ерікті, қосымша.

Алғашқы есеп құжаттары- бұл шаруашылық операциялардың нақты орындалғанын немесе оның орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама. Топтаушы құжаттар-олар шаруашылық арасындағы өзара ішкі мағынасы бірдей өлшемдермен топтастырылғандарын жинақтап, бір жүйеге кетірілген құжаттар. Ерікті құжаттар- ол құжаттарға материалды-жауапты жұмысшының немесе басқадай қызметкерлердің өз еркімен жасайтын құжаттары. Қосымша құжаттар- кәсіпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердің пікір-ойын көрсететін негізде экономикалық фактілерді, құбылыстарды анықтайтын аудиторлық тексеруде көптеген мәліметтер көзі болатын құжаттар.

Аудитор өзінің жұмысында осы құжаттар арқылы фактілерді орындау мақсатымен жұмыс қозғауын жүргізіледі. Себебі, тексеру процесіндегі тфактілер тек құжаттар арқылы анықталады. Аудит барысындағы жиналған құжаттарда жүйелеу, мазмұн-мағынасына сәйкес топтау, ол аудитор мамандығының деңгейігне байланысты. Аудитордың жұмыс қағазында тіркеледі.

Сонымен, қорытындылай келе аудит жұмысы-ол бір жүйеге келтірілген белгілі құжаттар арқылы сатылап жүргізілетін тиянақты жұмыс. Аудит жұмысының сәтті жүргізілуі аудитор алдымен субьектілердің құқылық құжаттарын толық танысып және зерттеу жұмысын өте тианақты, жан-жақты жүргізгенде жүзеге асырылады. Сондықтан да аудитор әртүрлі құжаттар арқылы жан-жақты материалдар дайындап шаруашылық субьектісінің табыстылық, қаржылық есептерін тексеріп, таза пайда сомасының дұрыс анықталғандығынын дәлелдеп аудиторлық иқорытынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы жиналған мәліметтерге сүйене отырып, яғни белгілі бір дәлелдер сүйене отырып кәсіпорын шаруашылығының тиімді даму жолына байланысты өзінің пікірін айтады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Аудиторлық фирмалардың құрылымы қандай?

2. Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасаудың аспектілері қандай?

3.Аудиторлық құжаттардың қандай түрлері бар?

4.Аудит жүргізудегі жұмыс құжаттарына не жатады?

5.Жұмыс құжаттарына не жатады?

6.Бақылау жүйесі қалай қалыптасады?

7.Бақылау сапасы қалай бақыланады?

8. Бақылау тәсілдері қандай?