Өзіндік тексеру сұрақтары

1.Шығын нормативтерін бекіту

2.Нормалардан шығындардың ауытқуларды анықтау

3.Ауытқу себептерін негіздеу

Дәріс сұрақтары:

1.Шығын баптарын анықтау

2.Шығындарды талдау

1.Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 8110 "Негізгі өндіріс" шоты бойынша өндірістің шығындар есебі темендегі номенклатура баптары бойынша топтастырьшып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.

Материалдар. Шикізаттар мен материалдар- өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) кезінде қажетгі компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылык жүйесінен субъектінің жинайтын, су үшін телемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, корғауға, оларды пайдалану мен жаңғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығьшдарьш өтейтін баска да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттырудың шаралары көрсетіледі.

Лимиттік-алу карталары және талап-накладнойы жұмсалған шикізат пен негізгі материалдарды, сондай-ак сатып алынған материалдарды өндірісте есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы күжатгардын деректері цехтар (өңдірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша "Материалдардың шығыстарын тарату" деп аталатын таддамалык кестеге топтастырылады және "Цехтар бойынша шығындарының" ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлерына (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.

Көмекші материалдар — тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету үшін негізгі материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші материаддардың шығыны (технологиялық мақсаттарға пайдаланған көмекші материалдар). Бұндай көмекші материалдардың күны белгіленген шығыс нормасы бойынша өнімнің өзіндік кұнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса, аталған мөлшерлеме қайта каралуы мүмкін.

Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнін. Өзіндік құнына, тауарлы өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша пропорциональды түрде таратылады.

Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдык ресурстарының шығыстарына кайтарылған өндіріс калдықтарының (отходтарының) құны қосылмайды.

Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шикізаттар, шалафабрикатгар, жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстары-саналады, бірак олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.

Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық қанды материал ретінде берілген материалдык ресурстар қалдыққа жатпайды. Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде белгіленген.

Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады:

- егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен материалдардың бастапқы құнының төмендетілген бағасы бойынша;

- қалдықтар кайта өндеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардың жинау мен өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы бойынша;

- егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы толық бағасы бойынша бағаланады.

Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды пайдалануды нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға тиісінше бақылау жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар құжаттамалары (накладнойы) бойынша кіріске алады, олардын құнына "Шикізат пен материалдар" бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қаддықтардың кіріске алынуын 1310 шоттың дебеті және 8110-шоттың кредиті бойынша көрсетеді. 8110-шоттын кредитіндегі талдамалык есеп регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.

Сатып алынатын бұйымдар, шамфабрикаттар және тараптық кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік сипаттагы көрсетететін қызметтеріне жинақтауға (комплектация жасауға) пайдаланатын шалафабрикаттар мен сатып алынған бұйымдарға немесе дайын өнім алу үшін кәсіпорынның өзінде қосымша өндеуге түсетіндерге кеткен шығындар; басқа жақтың кәсіпорындарының көрсеткен өндірістік сипаттағы кызметтеріне акы төлеуге жүмсалатын шығындар сол өнімнің жекелеген түрлерінін өзіндік кұнына тікелей жатқызылуы мүмкін, сондай-ақ материалдар мен шикізатты өңдеуге, өнімді дайындау бойынша жекелеген операцияларды орьшдауға және белгіленген технологиялық процестерді сақтау үшін бақылау жасауға, орталык коймаға дейін запастарды жеткізіп беру бойынша сырт жақтың транспортгык кызметіне жұмсалатын шығындар жатады.

Дайындау-көліктік шығыстарына (ДКШ) шығынның келесі түрлері жатады: жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері (наценкасы); жүкті тасығаны үшін косымша кіре ақысы; субъектің қоймасына материалдарды жеткізіп беру мен түсіру шығыстары; дайыңдау орындарында ұйымдастырылған агентгікті және қоймаларды, кеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-сапар шығыстары т.б.

Технологиялық мақсатқа арналган энергия мен отындар. Өндіріс процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары. Олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардың шығысы сиякты көрініс табады.

Технологиялык максатқа отын шығындарына кәсіпорынның өзі өндірген отындардың кұны да жөне басқа жактан сатып алынған отындардың кұны да енгізіледі: мартен, домен пештерінде агрегаттарды балқыту үшін, металл-прокатгық, ұсталық-штампылау, престеу жөне басқа цехтарда қыздыру үшін, бұйымдарға технологиялық процесспен белгіленген байқау (сынау) жұмыстарын жүргізу үшін т.б.

Сондай-ақ кәсіпорынның технологиялық, двигательдік жөне басқа да өндірістік жөне шаруашылық мұқтаждарына жұмсалатын сатып алынған энергиянын барлык түрлері. Кәсіпорынның өзі шығарған энергияның электрлік және басқа да түрлерін өндіруге, сондай-ақ сатып алынған энергияны оны тұтынатын жерге дейін трансформациялау мен беруге жұмсалатын шығындар тиісті шығын элементтеріне енгізіледі; табиғи кему нормалары шегінде материаддық игіліктердің кем шығуы мен бүлінуінен болған шығындар. Кәсіпорын көлігімен материаддық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығьшдар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) өндіріс шығындарының тиісті элементтеріне (еңбек ақы төлеуге, негізгі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар, материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарыньщ құнына жеткізіп берушіден (жабдыктаушылардан) материалдык ресурстармен бірге алынған ыдыстың кұны оның бағасына енгізілген жағдайда жеткізіп берушілерден алынған материалдық ресурстардың ыдыстары мен бумаларын сатып алуға жұмсаған кәсіпорындардың шығындары да енгізіледі.

Өнімнің өзіндік кұнына енгізілген материалдык шығындардан кайтымды каддыктардын кұны алынып тасталынады. Өндірістін кайтымды калдықтары деп өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапкы ресурстын тұтыну сапасын (химиялык немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және оонын салларынан көтерінкі шығындармен (аз өнім шығара отырып) пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар, материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және баска да материалдық ресурстар түрлерінің калдықтарын айтамыз. Өнімнің баскд түрлерін өндіру үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес баска цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар калдықтары кайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де қалдықтарғажатпайды, олардың тізбесі өнімнің өзіндік күнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалык әдістемелік ұсыныстарында белгіленеді.

2.Еңбек ақы. "Еңбек акы" бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің сыйлыкдқыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және өтемділік (компенсациялық) төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында тұратын, негізгі қызметке жататын кызметкерлердің жалакысына жұмсалатын шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:

- көсіпорында қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-ак жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлык ақысы және тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы телеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;

- ынталандыру сипатындағы телемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйлықақылар (заттай сыйлыкақылардың құнын коса алғанда), кәсіптік шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін төленетін тарифтік ставкалары мен айлық акыларға қосылатын үстемақылары;

- жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипаттағы төлемдер, оның ішінде: түнгі уакыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін, мамандықты (кәсіпті) қосып аткарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;

- қолданылып жүрген зандарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне тегін көрсетілетін коммуналдық қызметтердің, тамақтың, азық-түліктің кұны, колданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін тегін тұрғын үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, коммуналдық кызметтер және т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай етемнің сомалары);

- қолданылып жүрген заңдарға сөйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке пайдалануында қалатын затгардың (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы);

- қолданылып жүрген зандарға сәйкес кезекті және қосымша демалыстарға

акы төлеу (пайдаланылмаған демалыска өтем акы төлеу), сондай-ак мемлекеттік міндеттерді орындаумен, медициналык тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;

- зандарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардың қайта құрылуына, қызметкерлер мен штаттағылардың кысқаруына байланысты жұмыстан босаған қызметкерлерге төлемдер телеу;

- қолданылып жүрген заңцарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір мезгілдік сыйақылар (осы кәсіпорындағы мамандығы бойынша жұмыс стажы бойынша үстемақылар) төлеу;

- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық коэффициенттер бойынша шөлейтті, сусыз және биік таулы жерлердегі жұмысы үшін белгіленген коэффициенттер бойынша төлем төлеу; экологиялық қолайсыз жағдайлары бар аудандардағы үздіксіз жұмыс стажы үшін жалақыға зандарда көзделген үстемақыларды төлеу;

- кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе арнаулы орта оқу орындарын бітіріп шықкдн жас мамандарға жұмыс басталар алдында демалысқа ақы төлеу;

- кешкі жөне сырттай жоғары жөне арнаулы орта оқу орындарында, сырттай аспирантура, кешкі (ауысымды) оку орындарында, кешкі (ауысымды) кәсіптік-техникалық жөне сыртгай жалпы білім беретін мектептерде ойдағыдай

- зандарда көзделген жағдайларға сәйкес еңбек ақысы төмен жұмыстарды атқарғаны үшін ақы төлеу; уақытша еңбек қабілетін жоғалтқан жағдайда іс жүзіндегі жалақы мөлшеріне дейін зандарда белгіленген қосымша ақылар төлеу;

- бұрынғы жұмыс орнындағы кызметтік айлықакысының мөлшерін белгілі бір мерзім ішінде сақтай отырып (заңдарға сәйкес) басқа кәсіпорындар мен

-ұйымдардан келіп жұмысқа орналасқан, сондай-ақ уақытша басқа жұмысын атқарған қызметкерлерге төленетін айлық ақылардағы айырмашьшық;

- вахталық жұмыс кестесіне сөйкес көсіпорынның орналасқан жерінен (жиналу пукнтінен) жұмыс орнына дейін және кері қарай жолда жүрген күндері үшін, сондай-ақ ауа райының жағдайына қарай және көлік ұйымдарының

^- кінәсінен жолда кідіріп қалған күндері үшін айлықақының тарифтік ставка мөлшерінде төленетін сомасы (вахталық әдіспен жұмыс істеген кезде);

- жұмысшы-донорға тексеруден өткен, қан тапсырған және өрбір қан ' тапсырған күннен кейін демалыс алған күндері үшін акы телеу;

- егер аткарылған жұмыс ушін есеп айырысуды тікелей кәсіпорыннын езі жүргізетін болса, кәсіпорыннын штатында тұрмайтын кызметкерлерге олардың азаматтық-кұкыктык сипатта жасасқан шарттары бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу. Бұл орайда, мердігерлік шарт бойынша жұмыс атқарғаны үшін кызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге жұмсалатын каржының мөлшері осы жұмыстардың (көрсетілген кызметтердін) және төлем кұжатгарының сметалары негізге алына отырып белгіленеді.

Енбек акыдан аударылатын аударымдар. Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған занына сәйкес жалақыдан аударылатын аударым бабында есептелген әлеуметтік салығы (21% мөлшерлемесі бойынша) көрініс табады. Әлеуметтік салықтың салық салу объекті болып жұмыс берушілердің енбеккерлерге ақшалай немесе заттай нысанында төлеген шығысы жатады, оған салық салуға жатпайтын төлемдерден басқасы түгел кіреді.

1.Шығындардың қандай баптары бар?

2.Шығындарды талдау қалай жүргізіледі?

3.Ауытқуларды қалай анықтайды?

Дәріс сұрақтары:

1.Стандарттық калькуляция мәні

2. Стандарттық шығындарды анықтау

3. Стандарттық шығындардан ауытқуларды анықтау

1.Бүгінгі күні «стандарттық шығындар» түсінігі әлемдегі, барлық іскерлік салада, жалпы қабылданған түсінік болып саналады. Бірақ та, олар бірінші рет өндіріс сферасында пайда болғанымен, бүгінде стандарттық шығындар кәсіпкерліктің барлық аясына толығымен енді деуге болмайды. Стандарттық шығындар деп қандай да бір қызметтің немесе өндірістің барысында алдын ала белгіленіп немесе жоспарланып қойған шығындардың деңгейін айтады.

Дәл осы бағыттар бойынша стандарттар – нормалары дайындалды, содан соң жүйеленген есептеулер «стандарт - кост» жүйесі болып аталуына ие болды. «Стандарт» - бұл бір өнім бірлігін өндіру үшін қажетті материалдық және еңбек шығындарының саны немесе алдын ала есептелген өнім бірлігінің өндірісіне қажет материалдық және еңбек шығындары; «кост» - бұл өнім бірлігін дайындауға кеткен өндірістік шығындардың ақшалай көрінісі.

Батыстық экономикалық әдебиеттерде «стандарт - кост» жүйесіне әр түрлі мағынадағы анықтамалар беріледі, сондықтан осы түсінікке әр түрлі мазмұндар кіреді. Бірақ та, барлық жағдайларда бұл жүйе тікелей өндіріс шығындарын реттеуге бағытталған бақылаудың құралы ретінде түсіндіріледі.

«Стандарт - кост» жүйесінің артықшылығына мыналарды жатқызады: бұйымды сату және өндіруге жұмсалуы тиіс, яғни күтілетін шығындар жөніндегі ақпараттармен қамтамасыз ету, алдын ала есептелетін өнім бірлігінің өзіндік құны негізінде бағаларды белгілеу, нормативтерден ауытқуларды және олардың пайда болу себептерін көрсете отырып табыстар мен шығыстар туралы есеп берулерді жасау.

«Стандарт - кост» жүйесі, басқа да қолданылып жүрген шығындар жүйесі сияқты, оның да артықшылықтары мен ерекшеліктері бар: біріншіден, қаражаттарды жұмсау процесінде стандарттардан ауытқуларды анықтаудың негізі болып оларды құжаттау емес, арнайы шоттардағы бухгалтерлік жазулардан көруге болады; екіншіден, стандарттардан ауытқыған бөлігін көрсетумен ерекшеленеді және осы ауытқуларды есептеу үшін арнайы бөлек синтетикалық шоттарын ашады, сосын – калькуляциялау баптары бойынша олардың факторларын жіктейді.

«Стандарт - кост» жүйесіндегі осы ерекшеліктері мынаны білдіреді: шығындарды басқару мақсатында әрқашан оларды қарастырғанда осы ауытқулардың қаншалықты ескеруге тұратындығы, қандай проблемаларды шешуде қолдануына болатындығы және нені көрсететіндігі, өндіріс шығындарын талдауда анықталған ауытқулардың маңыздылығы қарастырылады.

«Стандарт - кост» жүйесінің басқа да көрнекті жайын толығымен тануға 1919 жылы АҚШ – да құрылған өндіріс - бухгалтерінің ұлттық ассоцияциясы үлкен септігін тигізді. Бұл аталған ұйым бухгалтерлік мамандарын дайындау мен қайта дайындауда үлкен үлес қосқан.

«Стандарт - кост» түсінігі, басқа көптеген түсініктер сияқты, бастапқы уақытта әр түрлі атауларға ие болды. Әсіресе мынадай терминдерімен тығыз байланысады, атап айтсақ: «нормативтік өзіндік құн», «сметалық өзіндік құн», яғни алдын ала калькуляцияланған және т.б. түрінде қолданылады.

Басқаша сөзбен айтқанда, тарихи «стандарт - кост» отандық нормативтік есеп жүйесінің келешектегі көрінісі болып табылады.

1931 жылы басқарудың техникасы жөніндегі институты «стандарт - кост» жүйесінің тәжірбиеде қолданылуы мен жүзеге асырылуының мүмкіндіктерін зерттеді. Осы мәселені шешуге қомақты үлесті профессор Жебрак М. Х. жүйені шығындар есебінің нормативтік әдісі ретінде ұсынды.

2. «Стандарт - кост» жүйесінің мәні мынада: есепте тек болғанды ғана көрсету емес, сондай – ақ болатынды да, нағыз емес лайықты мәселелерін ескереді және пайда болған немесе орын алған ауытқуларды көрсетуді көздейді. Осы жүйенің алдына қойған негізгі міндеті – ұйымның табыстарындағы ауытқулар мен шығындардың есебі. Оның негізінде қандайда бір өнім немесе жартылай фабрикатты дайындаумен байланысты материаодар, энергия, жұмыс уақыты, еңбек, жалақы және т.б. шығыстарының нормасын анықтау мәселелері кіреді. Бұл белгіленген нормаларды асыра орындауға міндеттеу емес. Олардың 80%-ке жуығы орындалса, онда ол стандарт – кості жүйесінің мақсаты орындалған болып саналады.

Стандарттық жүйеде, өзіндікқұнды есептеудің алгоритмі бар. Мәселен, бұйымды дайындаумен байланысты барлық опрациялар нөмерленеді. Осы өнімге тиесілі кесімді және мерзімді жұмыстарының тізбесі анықталады. Мерзімді төленетін жұмыстарға кететін шығыстар операцияны орындау үшін қажет болатын стандарттық уақыты, стандартты сағатық мөлшерлемесіне көбейту арқылы анықталады. Материалдардың стандарттық құны стандарттық бағаның стандарттық шығысқа көбейтумен есептелінеді.

Стандарттық бағалар ретінде нарық жағдайында қалыптасқан бағалар қолданады. Олар франко – станция белгілеген шартымен есептелінеді.

«Стандарт - кост» жүйесі жағдайында стандарттар тек өндірістік өзіндік құн үшін ғанғ емес, сондай – ақ табыстылыққа әсер ететін басқа да факторлар үшін есептелінеді. Мысалы, сату көлемі үшін, коммерциялық және әкімшілік шығыстср үшін және т.б.

«Стандарт – кост» жүйксінің жалпы қағидаларын қарастыра келе ауытқуларды талдау мен есептеу әдістемесін көрсететін шығынға келетін болсақ, ол үшін ең алдымен материалдық шығындарына жасалатын стандартты есептеулер болып табыады. Мұнда ең бастысы - материалдардың бағасын анықтау қажет.

Енді нақты еңбек шығындарының стандарттықтан ауытқуларын анықтау мен олардың пайда болу себептерін белгілекіміз керек. Сағат бойынша төленетін еңбек ақының нысаны кезінде есептелген жалақыныңсомасы, жұмыстың нақты атқарылған уақыттың санына және еңбек ақының мөлшерлемесіне тәуелді. Демек, негізгі жұмысшылардың нақты есептелген еңбек ақысының ауытқу деңгейі оның стандарттық деңгейімен, яғни екі фактордың көмегімен анықталады, еңбек ақының мөлшерлемесі мен атқарылған сағаттардың саны бойынша ауытқулар, яғни еңбек өнімділігі бойынша.

Еңбек ақының мөлшерлемесі бойынша ауытқуларды нақты және стандартты еңбек ақысының мөлшерлемелерінің арасындағы айырмасына нақты атқао\рылған сағастқа көбейтіп барып анықталады.

3.«Стандарт -кост» жүйесі бойынша ең соңында үстеме шығыстарының нормадан ауытқуы есептеледі. Бұнда тұрақты және айнымалы шығындарға бөліп қарастырады.

Тұрақты үстеме шығыстар бойынша ауытқулар – нақты үстеме шығыстарымен, оның шығарылған өнім көлеміне түзетіліп жазылған сметалық деңгейінің арасындағы айырмасы ретінде анықталады.

Ал, айнымалы үстеме шығыстары өндірістің негізгі жұмысшыларының еңбек уақытына тәуелді болады. Айнымалы үстеме шығыстарын негізгі өндірістің шығынына жатқызу нормативтік мөлшерлемесі мен норма – сағатқа есептелген нақты шығарылған өнім көлемін ескере отырып жүзеге асырылады.

Алынған ақпараттарды бухгалтер-талдаушы басшыға жиынтық кесте түрінде ұсынады. Ол кез келген менеджерге тусінікті және жеңіл оқылатын көрнекі құралы болуы керек. Осы ақпарат күтілетін табысты нақты қол жеткізетін табыспен үйлестіруге мүмкіндік береді. Ол үшін сметалық табысқа барлық жағымды ауытқуларды қосады да, ал жағымсыздарды шегереді.

Демек, қарастырылып отырған өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебінің жүйесі нақты мен сметалық шығындарының арасында пайда болатын жағымды және жағымсыз ауытқулардың себептерін жоюға, яғни шығындарды тиімді басқаруға мүмкіндік береді.

Өзіндік құнның есеп жүйесі мынадай үш бағыттарда ұйым табыстылығын арттыруға әсер етеді:

1. 
   ұйым табысын төмендететін жағымсыз ауытқуларды анықтайды;
   
2. 
   өндірістің өзіндік құны туралы менеджерге нақты мәліметтер берілген соң, осы берілгенмәліметтің негізінде, сату бөлімі, сатылатын өнімнің көемін жоспарлауға және оптималды бағаларды белгілеуге мүмкіндік алады;
   
3. 
   калькуляциялаумен байланысты есептік жұмыстар ықшамдалады.
   

Біз зерттеп отырған «стандарт - кост» жүйесі дәстүрлі отандық нормативтік есеп әдісіне ұқсастығы туралы пікірлер аз айтылып жүрген жоқ, дегенмен де олардың арасында мәнді айырмашылықтар да бар.

«Стандарт - кост» жағдайында ағымдағы есепте олардың нормалардан ауытқуы топшаланбайды. Нормативтік әдіс кезінде бұндай топшалау қолдануы мүмкін.

«Стандарт -косттан» дәстүрлі нормативтік есеп жүйесінің айырмашылығы ол сату процесіне бағдарланбаған, сондықтан бағаларды негіздеуге мүмкіндік бермейді.

Демек, «стандарт - кост» жүйесі бойынша калькуляциялау мен шығындар есебінің мәні мынадай:

1. 
   келіп түскен материалдарға стандарттық бағалардан ауытқуларын жазу;
   
2. 
   ақаудың құнын анықтау;
   
3. 
   үстеме шығыстардың шын мәніндегі деңгейін стандарттықпен салыстыру.
   

1. «Стандарт - кост» әдісінің мәні неде?

2.Стандарттық калькуляция қалай жасалады?

3.Стандарттардан ауытқуларды есептеу

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Шығындардың толық таратылуы.
   
2. 
   Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы.
   
3. 
   Екі әдістің пайда мөлшеріне әсерінің салыстырмалы талдауы.
   

«Директ-костинг» жүйесін тәжірибеде қолданудың бірінші кезендерінде өзіндік құнға тек тікелей шығындары енгізілді, ал қалған барлық жанама шығыстар есеп беру кезеңіндегі қорытындысына, (яғни, қаржылық нәтижесіне) жатқызылып, есептен шығарылады, яғни аталған шығын табыстан шегіріледі. Осыдан «-Direct – Costing – System» (тікелей шығындардың есеп жүйесі) жүйесінің аталуы келіп шықты. Осы аталған әдістің құндылығы мынада, онда оның табыстың (1) пен шығындардың (2) және сатылған өнім көлемнің деңгейі (3) өзара байланысты екенін көрнекті түрде баяндап береді.

Қазіргі кезде «директ-костинг» әдісінің бірнеше нұсқалар бойынша қолданылады: классикалық «директ-костинг» ; айнымалы шығын жүйесі; өндірістік күшті жұмсауға байланысты ауысатын шығындар есебі жүйесі. Ортақтығы оның, калькуляция тек жартылай өзіндік құнға толық емес жүргізіледі. «Директ-костинг» түсінігі өнім көлеміне байланысты шығындардың тұрақты және айнымалы шығындар болып бөлінуі, осымен қоса тұрақты шығындар өнім бірлігінің өзіндік құнының калькуляциясына кірмейді. Жалпы қазір бұл системаны қолдану мен тұрақты теориялық негізделгеніне қайнар көз болған ғалымдардың қайсысы екенін айту қиынырақ түседі.

«Директ-костингтің» құрылуының маңызды элементі болып нарықтық экономика болып табылады, осыдан келіп бухгалтерлік есепке де қажеттіліктердің өзгеруіне әкеледі, көрсетілетін ақпараттардың иілгіштігі мен аналитикалығы. Есеп берудің алдында тұрған тапсырмалардың өзгеруі, өндірістік есептің тапсырмаларының өзгеруіне әкеледі, оның артынан «директ-костинг» әдісі бойынша ұйымдастырудың қолайлы да, тиімді мүмкіншіліктері ашылады.

Тікелей шығындарға негізделген басқарушы, яғни өндірістік есеп жүйесі ретінде директ-костингтің өзіне тән ерекшеліктерін және мәнін анықтау керек, есептеу әдістемелерін қалыптастыру, есептік жазулар сызбасын және басқа мәселелерді зерттеу қажет. Өндірістік есепті ұйымдастыру – кез-келген фирма немесе шаруашылық серіктестіктің ішкі өзінің жұмысы. Әкімшілік шығындарды қандай кескінде классификациялау; шығындардың шығатын жерін қанша бөлшектеу және оларды қалай жауапкершілік орталықтарымен байланыстыру керек; нақтылы немесе стандартты есепті ме, әлде толық немесе бөлшек шығындардың есебін жүргізуді өзі таңдайды.

«Директ-костинг» тұрақты және көлемге пропорционалды өзгеретін шығындарды өзіндік құнға бөлу ретінде анықталуы керек. Тек негізгі шығындар мен айнымалы шығындар ғана запастармен шығарылған өнім бағасына енгізілуі керек. Қалған шығындар тікелей табыс пен зияндарға жатқызылады. Бірақ «директ-костинг» жүйесінің маңызды бірінші кезекте шығынды бөліп және тек екінші мақсат болып запастарды бағалау табылады дегенді ерекше қарастыру керек. Осыдан қорытынды жасасақ «директ-костинг» табыс есебіне, зиян мен қосымша шифрлауға есеп беруіне әсерін жасауға ерекше көңіл бөлу болып келеді.

«Директ-костинг» – бұл өзіндік құнды есептеу жүйесі тек тікелей шығындар мен ауыспалы жанама шығындар ғана өнімнің өзіндік құнына кіруі керек деп Батыс германдық экономист Д. Бернер түсіндіріп кеткен. Бұл көбінесе жартылай фабрикаттар мен дайын өнім запастарын есептеу жылдық баланс және шығындар сол есеп беру кезеңінде өндірілген өнімдерге шығын есебін құрау кезінде ғана қосылады.

«Директ-костинг» әдісін іс жүзінде қолданудың бірінші кезеңдерінде өзіндік құнға тек тікелей шығындары енгізілді, ал қалған барлық жанама шығыстар есеп беру кезеңіндегі қорытындысына (яғни, қоржылық нәтижесінде) жатқызылып, есептен шығарылады, яғни аталған шығын табыстан шегеріледі. Осыдан «- Direct – costing – System» (тікелей шығындардың есеп жүйесі) жүйесінің аталуы келіп шықты.

«Директ-костинг» әдісі өзіне тектікелей шығындарды ғана енгізеді. Бұл арада олар өнімді өндірумен тікелей байланысты шығыстардың негізінде калькуляцияланады. Әрбір жағдайда өзіндік құнға енгізілетін шығындардың деңгейі әр түрлі болады, Бірақта жалпы алғанда осы тәсіл үшін, ондағы кейбір өнімді өндіру мен сатуға тікелей қатысты бар шығындар түрлері калькуляциялауға қатыспай-ақ табыстың есебінен өтелетіндігі белгілі. Міне, осыдан толық емес өзіндік құнның есеп жүйесінің мәні келіп шығады. Бұл жүйеде өзіндік құнды есептеу қағидасы мынадан тұрады, онда шығындардың айнымалы бөлігі ғана жоспарланады (есептен алынады), яғни сол айнымалы шығындар ғана иеленуші бойынша таратылады. Қалған шығындар (тұрақты шығындар) бөлігі жекелеген топқа жинақталады, калькуляциялауға енбейді.

«Директ-костинг» (маржиналды табыс немесе айнымалы шығындарды жабу есебінің) жүйесін қолдана отырып, өндіріс көлемі мен шығындар арасындағы (өзіндік құн, түсім, таза және маржиналды табыс) тәуелділікті және өзара байланысты жедел зерттеудің маңыздылығы зор.

«Директ-костинг» жүйесінің бірнеше айрықша ерекшеліктері де бар: бірінші - өндірістік шығындарды тұрақты және айнымалыға бөлу; екінші шектелген шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау; үшінші – табысты есептеп шығарудың көпсатылығы.

Бірінші кезеңде дайын өнімді өндірудің көлемі тікелей шығындармен байланыстығы белгіленеді, өндірістегі кейбірөнім түрлерінің рентабельдігін көрсетеді. Екінші кезеңде бір шотта жинақталған жанама (тұрақты) шығындары, өнімнің әрбір түрлерін сатудан түскен пайдамен салыстырылады. Тағы бір атап өтетін жайт, ол «директ-костинг» жүйесінің еңбек сыйымдылығын төмендетеді, есепті оңайлатады және көптеген қосымша аналитикалық мүмкіндіктерін береді. Бірінші ерекшелігі, ол шағын кәсіпорындардың есебін ұйымдастыруға арналғандығымен көрінеді. Екінші басты ерекшелік, шын мәнінде «директ-костингті» жүзеге асыру кезінде, ол бірінші жоққа шығарып, нақты нарық жағдайына қажет, батыс елдерінің тәжірибесі көрсетіп бергендей, үлкен және орта типтік өндірістегі, ішкі құрылымдары күрделі сериялы болып келетін ірі немесе жаппай типтік шаруашылық субъектілерінде басқарушы есептің дербес жүйесін құру, яғни қаржылық тұрғысынан тұрақты және өз күшіне сенетін қуатты шаруашылық субъектілерінде, және де өздігінше жетерліктей ұзақ мерзімге бағытталған ұзақ мерзімге бағытталған өзіндік құнды басқарудың ішкі жүйесін құру. Мұндай жүйе нарықтық қатынастар жағдайында «директ-костингтің» ықпалынсыз немесе олардың элементтерінсіз қызмет ете алмайды.

2.Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептін бүл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұракты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып белінеді. Өнімнің өзіндік құнына тек айнымалы шығындар енгізіледі. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылык нөтиженің шоттарымен тікелей жабылады.

Директ-костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес. 30-шы жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы телеу және басқа тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын. Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костині жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынау: бұл жүйеде өнімнін өзіндік құны ауыспалы шығыстар бойынша анықталады. Мұндай есепте жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік кезеңде дайын өнім қоры ара қатынаста болмауына, аяқталмаған өндіріс келемінде белгіленбеуін әкеліп соғады. Шығындарды тарату төртібі үлгісінде көрсетілгендеі директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады:

Өткізуден түскен - Ауыспалы = Жалпы (маржиналдық)

табыс шығындар кіріс

Жалпы - Тұрақты шығындар = Таза кіріс

(маржиналдық)

кіріс

Сонымен, директ-костинг жүйесінің негізі стандарт-кост жүйесінде жасалған, бірақ үстеме шығыстардын ауыспалы жөне тұрақты болып бөлінуіне байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады, демек, өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.

Жалпы тұрақты шығыстар ұйым қажет қуаттылығын қамтамасыз ете ме, жоқ па, қандау өнім шығарылатындығына қарамастан, бәрібір онда тұрақты шығыстар қатысады деп ойын түйіндейді. Мәселе бұл арада олардың өндірісте қатысуында емес, оның өндіріс деңгейіне тигізетін әсерін зерттеу. Сондықтан бұл шығындар өндіріс көлемінен тәуелді емес, бірақ олар уақытымен тығыз байланыста болады.

Демек, жақтаушылар мынандай қорытынды жасайды: Тұрақты шығындар кезендік болып келеді, сондықтан оларды бірден өнімнің өзіндік құнына еңгізбей сату шығынына жазу керек деп санайды. Осы теорияны жақтайтындар тұрақты шығындарды маңызды деп санамайды. Олар тұрақты және айнымалы шығындардың бар айырмашылығы, тек олардың өздеріне тән болатын қылығына, сондықтан көптеген басқарушылық шешімдерді қабылдау кезінде, шығынның қылығына (бағытына) жеткілікті көңіл бөлу керек деп санайды.

Қазақстанда "директ-костинг" элементтері көптеген ұйымдарда қолданыс таба бастады, ал ол өзіндік құнды басқару мен бақылау үшін екі бірдей тиімділікке жол ашты. Бұл арада кезеңдік шығындар ретінде қарастырылатын коммерциялықпен жалпыәкімшілік шығыстарына, яғни үстеме шығындарының тұрақты бөлігіне жаңаша көзқарасты қалыптастырып отыр, аталған есеп вариантының шарты бойынша, олар өзіндік құнды калькуляциялау объектілеріне енгізілмейді, ал ол сатылған өнімнен түсетін түсімнен шегріледі.

"Директ-костинг" жүйесінің бірнеше айрықша ерекшеліктері де бар: бірінші - өндірістік шығындарды тұрақты және айнымалыға бөлу; екінші шектелген шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау; үшінші – табысты есептеп шығарудың көпсатылығы.

Есеп процесі екі кезеңнен тұрады: