ПоәК 042-14-3-01 20. 09/03-2012 Басылым №2. 26. 09. 2012

минус -

3. Бүгінгі таңда бір ғана кәсіпорын әртүрлі қызмет түрімен айналысады және бұл қызмет түрімен түрлерінде бірдей емес табыс салықтары салынды.

Қазақстанда "директ-костинг" элементтері көптеген ұйымда қолданыс таба бастады, ал ол өзіндік құнды басқару мен бақылау үшін екі бірдей тиімділікке жол ашты. Бұл арада кезеңдік шығындар ретінде қарастырылатын коммерциялықпен жалпыәкімшілік шығыстарына, яғни үстеме шығындарының тұрақты бөлігіне жаңаша көзқарасты қалыптастырып отыр, аталған есеп вариантының шарты бойынша, олар өзіндік құнды калькуляциялау объектілеріне енгізілмейді, ал ол сатылған өнімнен түсетін түсімнен шегріледі.

Сөйтіп, тәжірибеде "директ-костинг" жүйесін қолдану үстеме шығынның дифференциалды есебімен байланысты болады деп тапшылайды.

Енді жоғарыда айтылғандардың растығын қуаттау үшін біз "директ-костинг" жүйесі бойынша шығындарды есептеу барысындағы есептік шоттағы жазуларын суреттеу арқылы дәлелдеп көріп, дәл осы мәліметті толық есеп жүйесімен салыстырайық.

Маржиналды табыс – бұл өнімді сатудан түскен түсім мен айнымалы шығындар бойынша есептелген, толық өзіндік құнның арасындағы айырма. Маржиналды табыстың құрамыеа ұйымның табыстары мен тұрақты шығындары кірді. Маржиналды табыстан тұрақты шығындарды мергеннен кейін таза табысты табамыз.

1.Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы.

2.«Директ - костинг» әдісінің пайда мөлшеріне әсерінің салыстырмалы талдауы

3. Айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды анықтау ерекшеліктері

Дәріс сұрақтары:

1.Өндірістің зиянсыздығын талдау

2.Өндірістің зиянсыздығын анықтау әдістері

3.Қауіпсіздік шегін анықтау

1. Өндіріс қызметін жоспарлауда «шығын – көлем – пайда» талдауы жиі пайдаланылады. Егер өндіріс көлемі белгіленсе, онда тапсырыс портфеліне сәйкес осы талдаудың арқасында ұйым баланс ретінде де, таза пайда түрінде де табыстың белгілі бір шамасын алу үшін шығын шамасы мен сату бағасын есептейді. Осы талдаудың көмегімен жарнама шығыны, өнім бағасы немесе материал жабдығы, өндіріс құрылымы өзгергенде өндірістік бағдарламалардың әр түрлі нұсқаларын оңай санауға болады. Басқаша айтқанда, «шығын – көлем – пайда» талдауы өндірістік процестің бір немесе бірнеше параметрлері өзгеретіндей болса, қандай дүниеге ие болып қалады дейтін сұраққа жауап алуға мүмкіндік тудырады.

Нарықты қалыптастыру және оны реттеудің әдісін әзірлеу – сұраныс, ұсыныс, баға тәрізді нарықтық элементтердің өзара байланысы мен олардың бір – біріне тәуелділігін анықтайды.

Жүйенің әрбір элементі өндіріс, шығын және табыстылық (маржиналдық) факторларының ықпалына тәуелді болып, өзгеріп отырады.

Залалсыздықты талдаудағы мақсат – ұйымның өндірістік қызмет деңгейі (іскерлік белсенділігі) өзгергенде қаржылық нәтижесінің қандай күйде болатынын белгілеу.

Залалсыздықты талдау шығындары тұрақты және өзгермелі деп бөлуге негізделгендіктен, бөлудегі нақтылыққа, яғни бөлудің неғұрлым нақтылығына қарай қабылданған шешім соғұрлым орнықты болады. Мұндай бөлу өзіне тұрақты ретінде де, өзгермелі ретінде құраушыларды қосатын аралас (жартылай өзгермелі) деп аталатын шығындардың болуын белгілі бір деңгейде қиындатады.

Өндірістің залалсыздығын талдау аз уақыт ішіндегі сату көлемі, шығындар мен пайданың арасындағы өзара байланысты анықтап береді.

Талдау нәтижесі бойынша ұсыныс берілетін кезеңде өндіріс қуаттылығы шектеулі.

Бұл арада басшылыққа өндіріс көлемінің шиеленіскен («өлі») сәтін, яғни сын көтермейтін осал тұсын анықтауға мүмкіндік тудыратын өнім шығарылымының талдауына баса назар аудартады. Барлық өнімді өткізуден түскен түсімге кәсіпорын шығыны тең болатын өткізу көлемінің мұндай сәті, яғни шиеленіскен сәт деп аталады. Бұл жүйеде пайда да, зиян да болмайды.Өндірістің зиянсыздығын талдау «шығындардың-көлемдердің-табыстардың» арақатынасын талдаудың қисынды жалғасы болып табылады.

Ұйым өзінің күнделікті нақты жағдайын талдау барысында, сол өндірістің зиянсыздығын талдауға басты орын береді. Демек, өндірістің зиянсыздығын талдау моделі біршама шектеулер мен болжамдар тұрғысында құрылуы мүмкін. Бірақ ол осындай жағдайларына қарамастан, шешім қабылдау барысында қолданатын ең күшті құрал болып табылады. Зиянсыздықты талдаудың мақсаты – белгілі бір деңгейде өндіріс көлемі (немесе оның өнімділігі) өзгерген жағдайда, қаржылық нәтижесі нендей өзгеріске ұшырайтынын анықтау болып табылады. Зиянсыздық нүктесіндегі деңгейін талдау ол барлық деңгейдегі басшыларға, болашақта дұрыс шешімді қабылдау үшін, шоғырланған түрдегі ақпараттарды береді. Талдаудың бұл түрі тәжірибеде үнемі қолданады, өйткені оның көмегімен әртүрлі балама бағдарламаға күрделі есептеулер жүргізбей-ақ тексеруге болады.

Сындарлы өндіру көлемінде графиктерді пайдаланудың негізгі бағыттарының бірі – ол күтілетін табыстың деңгейін есептеп шығаруды межейді. Бүгінде бизнестің табыстылығын арттырудың бес әдістері бар:

1. 
   Сату бағасын көтеру;
   
2. 
   Айнымалы шығындарды төмендету;
   
3. 
   Тұрақты шығындарды төмендету;
   
4. 
   Сату көлемін арттыру;
   
5. 
   Сатылатын өнімнің құрылымын жақсарту.
   

Әрбір кәсіпорындағы бақылау жүйесінің өзіндік ерекшелігіне қарамастан, ол мына тұрпатты рәсімдерді қамтуы керек:

• 
  әр өнімнің пайдалылығын қадағалау;
  
• 
  әр өнім бойынша алынған жалпы пайданы бақылау;
  
• 
  нақты пайданың болжалдыдан ауытқуын анықтау;
  
• 
  шығын құрылымының есебі, шектен тыс байқалмайтын шығындарды шығарып тастау;
  
• 
  жекелеген өнімдерге келетін үстеме шығындардың орнын толтыру есебі;
  
• 
  бағаны өзгертуде оның сұраныс икемділігіне әсері және кәсіпорында қолданылатын басқа да бақылау рәсімдері.
  

• 
  Математикалық (теңестіру әдісі);
  
• 
  Маржиналдық табыс (жалпы пайда);
  
• 
  Графикалық әдіс.
  

өткізуден көлеміндегі тұрақты = түскен таза

түскен түсім өзгермелі шығын шығын табыс
Маржиналдық табыс әдісі математикалық әдіске балама болып табылады. Маржиналдық табыстың құрамына пайда мен тұрақты шығын сомасына теңестіріп өткізуі керек. Осы арада тепе – теңдік нүктесіне қол жеткізіледі.

Маржиналдық табыс = Тұрақты шығын

немесе
Өнім бірлігінің * Өнім бірлігінің саны = Тұрақты шығын

маржиналдық табысы

Бұдан

Тұрақты шығын

Маржиналдық табыс – бұл өнім өткізуден түскен түсім мен өзгермелі шығын арасындағы айырмашылық (егер есеп өткізілген өнімнің барлық көлемінде жүргізілетін болса) немесе өнім бірлігінің сату бағасы мен өнім бірлігіне келетін өзгермелі шығынның арасындағы айырмашылық.

Егер маржианалдық табыстан тұрақты шығынды шегеріп тастаса, онда пайданың шамасы алынады.

Табыс = Маржиналдық табыс – Тұрақты шығын.

Маржиналдық тәсілдемені ішкі фирмалық жоспарлау мен шешім қабылдаудың аспабы ретінде қарастыруға болады. Ол «шығын – көлем – пайда» талдауын жүргізу үшін керек. Шығын, шаруашылық қызметтің көлемі және пайданың арасындағы өзара байланысты қарастыруды пайдалылықтың табалдырығы деген анықтаумен жиі аталады (өндіріс көлемінің қиын шегі) немесе залалсыздық нүктесі.

Өнім маржиналдығы – бұл түсімге (бағаға) проценттік қатынаста көрінетін, өнім бірлігіне келетін маржиналдық табыс.

Маржиналдық талдау маржиналдық табысты енгізуге және шығындарды тұрақтыға, өзгермеліге топтастыруға негізделген.

Мынаны есте ұстау керек «тұрақты» және «өзгермелі» ұғымдары өнім бірлігінің шығындарына емес, жиынтық шығынға қатысты. Өнім бірлігіне қолдануда кері сурет байқалады; өндіріс көлемі өзгергенде тұрақты шығын өзгеріп, өзгермелі шығын өзгеріссіз қалады.

Мынаны есте ұстау қажет, залалсыздықты талдау барысында бірқатар ұйғарымдар қабылданады. Олардың негізгілері:

• 
  өндіріс көлемі мен сату көлемі бірдей (тең);
  
• 
  өнім бірлігінің сату бағасы сату көлемінің өзгеруіне қарай өзгермейді;
  
• 
  қолданылатын материалдың, қызметтің бағалары мен еңбекақы өзгермейді;
  
• 
  кәсіпорынның шығынын тұрақты және өзгермеліге нақты бөлуге болады;
  
• 
  тек бір ғана тепе – теңдік (залалсыздық) нүктесі болады;
  
• 
  өнімнің бір түрі өндіріліп, сатылады және көп номенклатуралы өндірісте сатудың тұрақты құрылымы сақталады;
  
• 
  тек өндіріс көлемінің қолайлы диапазоны деп аталатын, яғни шығын, сату көлемі және пайданың арақатынасынан анықталатын кәсіпорынның іскер белсенділігінің интервалы талданады. Бұл диапазон болмаса осы заңдылық бұзылуы ықтимал, ал қабылданатын шешім дұрыс болмайды.
  

Өнім бірлігінің сандық есебі залалсыздық нүктесін есепсіз–ақ теңестіруге негізделеді:

Қалаулы пайданы алу үшін = Тұрақты шығын + Қалаулы табыс

сатылған өнім бірлігінің саны Өнім бірлігінің бағасы

Жалпы табыс = Өнімді өткізуден - Өзгермелі

(маржиналдық табыс) түскен түсім шығын

Мына фактіге назар аударған жөн: шешім белгіленген өндіріс диапазонының шегінде ғана қолайлы болмақ. Бұл диапазонсыз өнім бірлігінің өзгермелі шығыны мен сату бағасы басқаша болады. Кейде талдау үшін қауіпсіздік аймағын, сондай – ақ қауіпсіздік шегінің коэффициентін есептейді.

Қауіпсіздік аймағы = Жоспарланған сату – Залалсыздық нүктесінде өткізу
Қауіпсіздік шегінің = Жоспарланған сату + Залалсыздық нүктесінде өткізу

коэффициенті Жоспарланған сату

Залалсыздық нүктесі қауіпсіздік алаңын көрсетеді.

Жалпы талдаудан соң әрбір өнім немесе өнім ассортимент пайдасының жеке салым кестесі жасалады.

Өнім пайдалылығы = Өнім бірлігінің маржиналдық табысы * 100 %

(рентабельность) Өнім бірлігінің бағасы

Өнімнің көлемі мен ассортиментіне әлдеқайда кең тарау үшін сегментті есептің көп сатылы деректеріне негізделген сегментті талдау әдісі пайдаланылады. Пайда деңгейі тек өніммен ғана анықталмайды, сондай – ақ әрбір аймақтың жалпы пайда сомасына салынған ақша бойынша да бағаланады. Кәсіпорынның маржиналдық табысының құрылымы нарық аймағы бойынша, ал аймақтың іші - өнім түрлері бойынша есептеледі. Кәсіпкерлік сегменттің бақылау формасы өндірістік бөлімшелер тарапынан әр өнімнің өткізу бағасын белгілеу сияқты рәсімді де қарастырады.

Сондықтан әрбір бөлімшенің пайда сомасына салынатын салым ақша өндірістің тікелей шығынына және кәсіпорынның таза табысының әсеріне емес, жалпы үстеме шығындардың жаппай жиынтықты орнын толтыратын салым ақша ретінде қарастырылады.

Егер өнім ассортименті маржиналдық салым ақшаның және таза табыстың деңгейімен анықталса, онда орташа өзгермелі шығындар сатудағы сияқты тура сондай үйлесіммен өзгереді. Мұндай жағдайда өткізудің жоғары деңгейі шығынды кемітеді.

Сатудың өсуіне өндіріс қуаты жетпейтін болса, онда ол қосымша инвестиция мен жұмысшы күшін іріктеуді қажет етеді және бұл өндірістің тиімділігін төмендететін, шығынды арттыратын салдар тудырады.

Бір атаумен аталатын өнім түрлерін шығаратын кәсіпорынның алдында өнім шығарылымның ассортименті мен оны өткізуді ұтымды жоспарлау міндеті пайда болады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:

1.Өндірістің зиянсыздығын талдау әдістері

2. «Критикалық нүкте» қалай табылады?

3.Зиянсыздықтың модельдері

4.Залалсыздықты талдау барысында қалыптасқан ұйғарымдар
12 тақырып: Кешенді өндіріс шығындарының есебі талдау әдістері. Жанама өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Кешенді өндіріс шығындарының есебі
   
2. 
   Қосалқы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
   

Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің, біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр етеді.

Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу-механикалық цехы жүк автомашина цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт цехы жөндеу-механикалық цехына жүкті тасымалдайды.

Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік к,ұнын білу керек, ал тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік құнын білу керек. Бүл жағдайда, өзіндік құны не математикалық, не есептік өзіндік құн бойынша (немесе өткен айдағы қызмет керсетудің, құны бойынша) есептелінеді. Математикалык әдіс анық болғанымен, іс жүзінде екінші әдісі кеңінен пайдаланьлады. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады, сондықтан онда қалдық калмайды.

Тек жөндеу-механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік кезеңнің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық бухгалтериясына беріледі.

2.Кешенді өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар бойынша тарату үшін "Көмекші өндірістің керсеткен қызметін тарату" деп аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардың жиынтық шығындары, өндірілген өнімнің саны керсетіледі: су қайнататын қазан цехы бойынша-будың тоннасы, компрестік қондырғы- қысылған ауаның куб метрі, электростанция- киловатт/сағаты, автотранспорт- тонна/километрі. Содан соң жұмыс пен қызметтің өзіндік құнының бірлігі анықталады. Өзіндік құнның бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұтынғандарға таратады.

Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша немесе шамамен (шартты жолымен) анықтайды.

"Көмекші өндіріс қызметін таратудың" талдамалык кестесі үш бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімде өнімнің, жұмыстардың, керсетілген қызметтердің және көмекші өндірістер шығындарынан, ондағы материалдық құндылықтардың іс жүзіндегі өзіндік құны есептелініп шығарылады және олардың жоспарлы өзіндік құны келтіріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама-қарсы қызметтердің өзіндік құны тең болуға тиіс. Екінші бөлімде алынған және көрсетілген қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгі тұтынушыларға босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.

Екінші бөлімнің деректері "Цех шығындарының" негізінде ведомосқа жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және кызметті тұтынғандардың шоттары дебеттеледі де, 8210 шоты кредиттеледі.

Үшінші бөлімде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып саналмайтын бөімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.

Технологиялық процестің сипатына жөне шығаратын өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс карапайым және күрделі болып бөлінеді.

Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар (электр станциялары, бу-қазандық, компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль көлігі) болмайды.

Күрделі өндіріс алуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған өндірісі болады және бұйымдардың, өнімдердің, жұмыстардың және көрсетілгем қызмеггердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді. Күрделі өндіріске жөндеу, модельдік (үлгілік), аспаптық, ыдыс цехтары жатады.

Мысал:

Кәсіпорынның құрамында көмекші өндіріс ретінде: автотранспорттық, жөңдеу механикалык, бу - қазаңдық цехтары бар болсын делік. Олардың ішінен жөңдеу-механикалық цехы-күрделі цех болып саналады, ал қалған екеуі карапайым цехтар қатарына жатады.

- Бу қазан цехы. Бу қазан цехынын таза өзінін, шығыны 2610080 теңге кұраған, ал жөндеу-механикалық цехының көрсеткен кызметі (құрал-жабдыктарды жөндеу бойынша) - 175150 теңге кұраған, автотранспорт цехынын көрсеткен қызметі (есептік кұны бойынша) - 382719 теңге кұраған.

1 тонна будың есептік өзіндік кұны — 185 теңге кұраған (өткен айдағы нақты шығындарының денгейінен алынған).

Ағымдағы айда жьлжыту үшін 14397 тонна бу шығарылған, енді ол счетчиктердің көрсеткішіне сәйкес тұтынушылардын арасына таратылады:

Негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызметгің нақгы өзіндік құны 2920049 теңге кұраған: 2610080 + 175150 + 382719 - 1340 х 185 (жоспарлы өзіндік кұны бойынша жөндеу-механикалық цехының көрсеткен қызметі). Негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызмтеттің нақты өзіндік кұнының бірлігі 223,64 теңгеге тең болған (2920049 : 13057).

Негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызметтің нақты өзіндік құны туралы мәліметтің (223,64 теңге) және тұтынылған қызметтің саны туралы ақпараттың негізінде бу қазанының шығындары тиісті тұтынушылары бойынша есептен шығарылады.

- Автотранспорт цехы. Автотроанспорт цехының тасымалдаған жүгінің саны 18957 ткм құраған (ағымдағы айдың жол парағының мәліметі бойынша). Ал автотранспорт цехынын өзі жасаған шығын 3414419 теңге құраған, карама-қарсы қабылданған қызметтің деңгейі — 253861 теңге кұраған Өткен айдың нақты өзіндік құны туралы мәлімет бойынша бір т/км-дің жоспарлы өзіндік құны 193 теңге кұраған.

Жоспарлы өзіндік құн бойынша қарсы көрсетілген қызметгің сомасы цехтар бойынша мынаны құраған:

бу казан цехы бойынша - 382719 теңге (1983 т/кмх193);

жөндеу-механикалық цехы бойынша — 100360 теңге (520 т/кмх193).

Жоғарыда келтірілген мәліметтер бойынша негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызметтің нақты өзіндік кұнының сомасы 3185021 теңге құраған (3414419+253681-382719-100360). Негізгі тұтынушыға көрсетілген қызметтің көлемі 16454 т/км кұраған (18957-1983-520). Негізгі тұтынушылар бойынша шығындардын, жалпы деңгейін (3185021) негізгі тұтынушыларға көрсетілген қызметтің көлеміне (16454) бөлеміз де, 1 т/км нақты өзіндік кұнын табамыз, ал ол біздің мысалда — 193,57 теңге құраған (3185021:16454).

Жасалған калькуляцияның және жол парағының негізінде транспортгық қызметті тасымалданған жүктің т/км бойынша есептелген санына пара-пар (пропорционалды) етіп тұтынушылардың арасына таратылады.

3.Кешенді өндірістің калькуляциясы. Шығындардың талдамалық есебі жөндеу түрлері және жөнделетін объектілер бойынша, дайындалған аспаптар, керек-жарақтар, модельдер (үлгілер) түрлері немесе топтары бойынша жүргізіледі. Әрбір есеп (калькуляция) объектісіне талдамалық есеп ведомосы немесе карточкасы ашылады. Онда айдың басындағы аяқталмаған өндіріс калдықтары, ағымдағы ай ішіндегі шығындар, есепке алынған шығындарды азайту тәртібімен есептеп шығару (материалдардың қайтарылуы, өндіріс қалдықтары), дайын өнімді кіріске алу, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің құнын есептеп шығару, ай соңындағы аяқталмаған өндіріс калдықтары көрсетіледі.

Жеке орындауға қабылданған цех тапсырысы тапсырыстар кітабына жазылады және олар белгіленген мерзімде орындалуы тиіс. Накладнойда, жұмысшының нарядында және басқа кұжаттарда тапсырыстың нөмірі көрсетіледі. Бұл жұмсалған әрбір шығынды тиісті тапсырысқа жатқызуға кажет. Материалдар бір тапсырысқа қажет шегінде қоймадан босатылады. Пайдаланбаған материалдар тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға кайтарылады және сол қайтарылған материалдардың кұнына тапсырыстың шығыны азайтылады.

Әрбір тапсырыстың өзіндік құны цех мәліметтерінің негізінде бухгалтерияда есептелінеді. Өзіндік кұнның калькуляциялық-карточкасының негізінде ай сайын 920 шоттың кредитінен тиісті тұтынушыларға есептен шығарылып отырады.

Мысалға, жөндеу-механикалық цехының еңбеккерлері негізгі цехтың (кесу және пішу) құрал-жабдықтарына күрделі жөндеу жұмысын жүргізген, сондай-ақ бу қазан және автотранспорт цехтарына ағымдағы жөндеу жұмысын жүргізген және олардың өндірісіне кажет құрал-саймандарды әзірлеген.

Накладной мен нарядтың негізінде жұмыс түрі мен тұтынушылары бойынша тапсырыстарды топтастырады, содан соң бүкіл жөндеу-механикалық цехы бойынша шығындарын анықтайды, олар келесі түрде жасалады:

Бу қазаны мен автотранспорт цехының жөндеу-механикалық цехына көрсеткен қызметі қарама-қарсы қабылданған өткен айдағы қызметтің нақты өзіндік кұны туралы мәліметтің негізінде аныкталған есептік құны бойынша көрсетілген:

- бір т/км өзіндік құны — 193 теңге;

- бір тонна будың өзіндік құны - 185 теңге.

Күрделі және көмекші өндірістеріндегі өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін аяқталмаған өндірістің деңгейін анықтаудың үлкен маңызы бар екенін атап өткен абзал. Нақтылап айтқанда, осы екі әдіс бойынша, яғни: іс жүзіндегі өзіндік құны бойынша да, есептеп шығару жолымен де бағалауға болады.

Күрделі көмекші өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құны әрбір талдамалық (аналитикалық) шот (тапсырысы) бойынша анықталады. Бұл үшін, әдетте, әрбір талдамалық шот бойынша аяқталмаған өндіріс қалдығына осы шоттың бір ай ішіндегі есепке алынған шығындары қосылады жөне айдың соңында аяқталмаған өндірістің сомасы алынып тасталынады. Осыдан келіп шыққан айырмашылығы шығарылған өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құнын құрайды.

Көмекші өндіріс кызметін тарату кестесін жасаған кезде оның бірінші бөлімінде негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің нақты өзіндік кұны анықталады.

Алдымен негізгі тұтынушының тұтынған қызметін табады (ол бойынша мысалы: бу қазаны бойынша - 13057, ал автотранспорт цехы бойынша - 16454 болады). Содан соң негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің нақты өзіндік кұнын (2920049; 3185021) сол тұтынушының тұтынған қызмет санына бөледі (13057; 16454). Егер де біз жоғарыда алынған қызметтің өіндік кұнының бірлігін (223,64) көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің санына көбейтсек (13057), нәтижесінде, негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің накты өзіндік құнының сомасын аламыз. Онда әрбір цех бойынша жоспарлы өзіндік құны көрсетілген.