Өзіндік тексеру сұрақтары

1.Басқару есебі мен қаржылық есептің айырмашылықтары қандай?

2.Басқару жүйесінде есептің алатын орны қандай?

3.Басқару есебінің ролі мен маңызы неде?

Дәріс сұрақтары:

1.Пайда болу орындары бойынша шығындардың жіктелуі

2.Экономикалық элементтері бойынша шығындардың жіктелуі

1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындардың есебінде, бухгалтерлік есептің «Қорлар» стандартына сәйкес шығындардың келесідей топтамалары қолданылады:

1. 
   шығындардың пайда болу орындарына қарай;
   
2. 
   өнім, қызмет және жұмыс түрлеріне қарай;
   
3. 
   өнімнің өзіндік құнына жатқызылу тәсіліне қарай;
   

• 
  жауапкершілік орталықтары бойынша;
  
• 
  құрамына қарай;
  
• 
  өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
  
• 
  өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
  
• 
  өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге қарай;
  
• 
  тиімділігіне қарай;
  
• 
  шығын түрлеріне қарай.
  

Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет, жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар, еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.

Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.

Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.

Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік процессіне тікелей кіретін шығындар.

Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты шығындар.

Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады. Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.

Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді. Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.

Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді. Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.

Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын көрсетеді.

2.Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:

• 
  материалдық шығындар;
  
• 
  еңбек ақы шығындары;
  
• 
  еңбек ақыдан аударымдар;
  
• 
  негізгі құралдырдың тозуы;
  
• 
  басқа да шығындар;
  

Өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:

• 
  жауапкершілік орталықтары бойынша;
  
• 
  құрамына қарай;
  
• 
  өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
  
• 
  өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
  
• 
  өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге қарай;
  
• 
  тиімділігіне қарай;
  
• 
  шығын түрлеріне қарай.
  

Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет, жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар, еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.

Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.

Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.

Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік процессіне тікелей кіретін шығындар.

Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты шығындар.

Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады. Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.

Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді. Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.

Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді. Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.

Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын көрсетеді.

Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:

• 
  материалдық шығындар;
  
• 
  еңбек ақы шығындары;
  
• 
  еңбек ақыдан аударымдар;
  
• 
  негізгі құралдырдың тозуы;
  
• 
  басқа да шығындар;
  

1. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.

2. Өндіріс шығындарының элементтері, шығындардың пайда болу орындары.

3. Өндіріс көлеміне қарай шығындар жіктемесі.

4. Өзіндік құнға қатысуына қарай шығындар жіктемесі.

3 тақырып: Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру.

Дәріс сұрақтары:

1.Шығындар есебін ұйымдастыру

2. Есеп және калькуляция объектілері бойынша жиынтық есеп

3.Шығындар есебінің жоспарлау мен талдаудағы орны

1.Өнімнің өндірісіне және өткізілуіне кеткен ақшалай түрдегі шығындар өнімнің өзіндік құнын құрайды.

Өзіндік құнды құрайтын шығындарды жоспарлағанда, есептегенде, мынадай шығын топтары пайдаланылады:

• 
  шығындардың пайда болу орнына қарай;
  
• 
  жұмыстар мен қызмет түрлеріне қарай;
  
• 
  шығын түрлеріне қарай
  

• 
  тұрақты, (әрбір өндірістік циклда орны бар)
  
• 
  бір уақытты шығындар (өндіріске қажеті бар рет болатын шығындар: жылдық жөндеу, жаңа өндірісті игеру)
  

Шартты – тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгергенде шамасы өзгермейтін шығындар жатады. Бұлар өндірістік бөлмелерді жылыту, жарықтандыру шығындары, өндірістік персоналдың енбек ақысы, негізгі құралдар амортизацииясы және басқа.

Шартты - ауыспалы шығындарға өнім шығару көлеміне сәйкес азайып немесе көбейіп отыратын шығындарды жатқызамыз. Оған шикізат пен негізгі материалдардың шығыны, технологиялық мақсаттағы отын, энергия, енбек ақы шығындары жатады.

Өнімнің өзіндік құнын анықтағанда шығындар шығырылған өнімге сәйкес түрде үлеспен таратылады.

Өндіріс процесіне қатысуына қарай шығындар өндірістік және өндірістен тыс болып бөлінеді.

Шығындар сонымен қоса негізгі (кез-келген өндірісте міндетті түрде болатын) және үстеме (өндірісті ұйымдастыру шығындары) болып бөлінеді.

Өзіндік құнға қосылу тәсіліне қарай тура (есеп объектісіне тікелей қосылатын) және жанама (есеп объектісіне жанама түрде таратылытын) болып бөлінеді.

Өнімді шығару жалпы және товарлық өнім көлемімен анықталады. Жалпы өнім – есептік кезеңде шығарылған барлық дайын өнім құнынан өз өндірісінін жартылай фабрикаттар құнын алып тастағандағы өнімдер құны. Оған басқа жақтарда және өзінің әлеуметтік сферасында көрсеткен қызметтерінің құны да қосылады. Товарлы өнім – есептік кезенде шығарылған, өз өндірісінің және тапсырысшының материалдарынан жасалған, техникалық бақылаудан өтіп, қоймаға тапсырылған өнімдер құны. Дайын өнім - өндірістің барлық стадияларынан өткен, техникалық талаптар мен стандарттарға сай келетін, пайдалануға дайын қоймаға өткізілген немесе сатуға арналған өнімдер. Жартылай фабрикаттар - өндеудің алғашқы этаптарынан ғана өткен, әлі де өндеуді қажет ететін бұйымдар. Дайын өнімді баланста іс жүзіндегі өзіндік құнымен бейнелейді.

Кәсіпорынның қызметі өндірістің шығындарын өнімді өткізуден түскен табыспен жауып, пайда табуға бағытталған. Бұл кәсіпорын жұмысшыларынан технологияны жақсартуды өнім сапасын арттыруды, бәсекелестікті нығайтуды талап етеді.

Өндірістік есептің негізгі мақсаттары: ассортименті және сапасы бойынша өнім шығаруды есептеу, өзіндік құнды төмендетуге шаралар өткізу, өнімнің өзіндік құнын дұрыс калькуляциялау, өндірістің пайдаланылмаған резервтерін айқындау.

Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болатындықтан, біртектес өнімнің бірін немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үшін ведомоста осыған ұқсас шоттар ашылады. және түрлі жағдайлардағы өнімнің өзіндік кұн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару органдарына өзіндік кұн туралы деректер береді, бұл деректер осы органдар үшін ағымдық және болашақ операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.

Әкімшіліктің жаңа мүддесін қанағаттандыру мүмкіндігіне тек қана бухгалтер-талдаушы ғана ие, себебі ол шаруашылық субъектінің экономикасын үғынуға қабілетті, қаржылы-есептік мәліметтер негізінде, оның олқы жерлерін анықтай алады, және де ол салықтық жоспарлауды жасайды.

Бүтіндей сірә, ұйымның қаржылық сәттілігі, ұйымдастыру деңгейіндегі басқарушы есептің жүйесіне тура пропорционалды болып келеді.

Еске сала кетейік, дұрыс шешім қабылдамас бұрын, әрбір әрекеттің варианттары бойынша басымдылығын бағалай отырып, шешімді қабылдаушыларға мақсаты мен негізгі бағыты туралы анықгауға барынша мүмкіндік беру керек. Осыдан, шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі — мақсаттарды анықтау және мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Компанияның мақсаттары мен мәселелері неден туындайды және соның ішіңде максималды табысқа қол жеткізу мақсатын негіздеуде әр түрлі аргументтердің ұсынылуы жөнінде қызу пікір таластың болғаны жөн.

Мақсаттарды анықтағаннан кейін бухгалтер-талдаушы іс-әрекеттің (немесе стратегияның) баламалы варианттарын іздестіреді, сондықтан ШС басшысына төмендегі іс-әрекеттің варианттарының біреуіне немесе бірнешесіне сүйену ұсынылады:

• 
  қолданыста жүрген нарық жағдайына бейімделген өнімнің жаңа түрлерін сатуға дайындау;
  
• 
  өнімді сату үшін тыңнан жаңа нарығын іздестіру, яғни ол үшін жаңа өнім түрлерін дайындау;
  
• 
  өндірілген өнім түрлері бойынша, өздігінше жаңа нарыкты жасау, (игеру)
  

• 
  запастар, материалдар мен құрал-жабдықтарды сатып алуды жақсарту;
  
• 
  нысандарды және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
  
• 
  көрсетілген мерзімінен тыс жұмыстарды қысқарту;
  
• 
  қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
  
• 
  контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
  
• 
  материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін бақылауды жақсарту.
  

Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы бірінші кезекте: ақша мен адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның қайтарымын, талап етілетін уақытын, басқа бөлімшелердің мұқтаждары, еңбек қатынастарына әсер етуін, қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа да осы сияқты іске қатысы бар факторларды қарастыру керек. Тандап алынған баламаларды іске асыруда, олардың іске асатындығын қайта тексеру керек, яғни реализм тағы да жоспардың шешілетін мәселелерге сәйкестігін бағалаудың шешуші кілті екендігіне көзін жеткізу керек. Осы мәселелерді және жоспарды ұсынып отырған басқарушы да, оның басшысы да оларды қарауға және бекітуге міндетті. Олар бұл жоспарларды жақтау кезінде, оны тағы да зерттеуі керек, ол үшін оның мына ретте сәйкестігін қараған жөн:

1. 
   Қалыптастырылған жоспардың күтілуі қаншалықты негізделген, яғни қойылған мәселелерді шешуге мүмкіндігі бар ма? Егер олай болмаса, онда жоспарлар мен мәселелер бұл сұраққа жауаптың жағымды болатындай етіп қайта қаралуы тиіс.
   
2. 
   Тәжірибеде бар барлық баламалар анық анықталды ма және бағаланды ма?
   

3. 
   Барлық негізгі кезеңдердің орындалуының нақты уақытша графигі ұсынылды ма?
   
4. 
   Ұсынылған графикке сәйкес жоспарды іске асыру барысында, оны сандық өлшеуге мүмкіндік бар ма?
   
5. 
   Жоспардың іске асырылуына қатысы барлар үшін түсінікті ме?
   
6. 
   Активтерді пайдаланылудан түсетін қайтарымдарды оңтайлатуға мүмкіндік бар ма?
   

Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалтер сметаның орыңдалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалтер-талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты, себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады. Одан баска, ол жұмыс графигі мен сметаларды жасау процедурасын белгілейді, ұйымның барлық бөлімшелерінің қысқа мерзімді жоспарларды дайындауын үйлестіреді және осы жоспарлардың тығыз өзара үйлесімділігін қадағалап отырады. Сосын ол бұл жоспарларды жоғарыдағы басшының бекітуі үшін, барлық ШС бойынша жалпы жинақгалған қаржылық сметаларын жасайды.

Сөйтіп бухгалтер-талдаушының көз қарасы тұрғысынан сметалар өздерінің қарапайым нысанында, бірлесіп қарастырылған барлық басқарушылардың жоспарлары мен мәселелерінің, жоспарлы (мақсатты) кезеңде бүтіңдей ұйымның табыстары мен шығыңдарына әсер ететіңдей, ақшалай көрсетілген бірліктің сандық көрінісі болып табылады.

Ерекше атап өтетін жайт, бұл табысты ұйымның, сметаны жоспарлауда қажетті шараларды таңдау, яғни барлық басқарушылық команданың бірлескен жұмыстарының нәтижесі ретінде, міндеттемелерді жасау үшін пайдалы екеніне көздері жету керек. Бизнес қадамы осы процестің жалпы тізбегінде деп айтуға мұқтаждық жоқ, бірақта ол барлық қажетті қадамдарды (шараларды) өзіне кіргізуі керек.

1.Өндірістік шығындар есебін ұйымдастырудағы талаптар

2.Шығындар деректері негізінде талдау жұмыстарын жүргізу

3.Шығын сметаларын анықтап, есепті ұйымдастыру

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялаудың мақсаты және әдістері.
   
2. 
   Калькуляциялау түрлері.
   

1. Калькуляция дегеніміз-өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік кұны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнін өзіндік кұнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.

Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік кұнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі ережелеріне сәйкес белгіленеді.

Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе кезектегі) болыл екіге бөлінеді.

Нормативтік калъкуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын колданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.

Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.

Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.

Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы) және шамаланған калькулация жатады.

Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты шығыңдармен сипатталады, ал ол жоспардан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері бойынша да (материалдарға бағанын өзгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.

Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің негізінде дайындалады.

Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.

Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік кұнының калькуляциясын және шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.

Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардын өндірістегі аналитикалық есебі саналады. Калькуляцяның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.

Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында есеп объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай болып табылса, ал калькуляциялау объектісі болыған, сабан саналады. Мал шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, төлі, жиі жатады.

Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым) түрінің техникалық жағдайына немесе қабьлданған стандартгық өлшем бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (және м²), онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.

Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа біріктіруге болады:

- натуралды бірліктері - дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;

- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі-тігін бұйымының прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқ киімі және т.б.;

- өнімнің өзіндік құның калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды бірлік, ондағы пайдалы затгың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкін (мысалға, спирт-100%, күйдіргіш содасы — 92% натрий);

-құндық бірлігі;

- еңбек бірлігі (норма-сағаты);

- аралас (қиыстыру) әдісі. Бүл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі және ілеспе өнімдерді ендірген кезде пайдаланылады. Бұл әдісте шегеріп тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған белігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша таратылады.

Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердін арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері аныкталынады. Мысалы, ақ титан кұмдарын өңдеген кезде одан ілеспе өнімдерін шығарып тастайды (ставролит, кесек кұмдарын және т.б.), ал шығыстың қалған бөлігін ак металлдар, рутолдык және ильмениттік қоспалардың (концентратгарының) арасына белгіленген коэффициентгер бойынша және негізгі металлдың қоспасын ескере отырып таратады.

2. Өндірістің технологиялык және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік кұнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын атайды.

Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады:

- өндіріс типі;

- өндірістің күрделілігі;

- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;

- өндіріс циклының ұзақтылығы;

- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.

Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құньш калькуляциялаудың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай жөне күрделі болып бөлінеді. Жай өнім — бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.

Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.

Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын өнімдерді айтады.

Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.

Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат кұраса (көмір, кара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше күнге созылуы мүмкін

Сонымен көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға) шығару. сорттау, өңдеу. вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда — шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.

Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына бөлумен айкындалады. Бұл өндірістерде (су электр станциялары, кұм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар және өнімнің кұрамдас бөліктері болмайды.

Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар колданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік кұнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.

Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының кайтарымдылығын жақсартуға, мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасылмалдау жөніндегі шығындар — газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.

Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданады.