Пјнніҫ мақсаты: Стилистика жоәары оқу орындарыныҫ қазақ филологиясында кҙп жылдардан бері пјн ретінде ҙткізіліп келеді

жүктеу 0,63 Mb.

Pdf просмотр

бет	7/50
Дата	17.10.2022
өлшемі	0,63 Mb.
	#39679

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 50

Адамбаева Г.М. «Қазақ тілінің стилистикасы» пәні бойынша

1)

Стильдік реңі бейтарап бірліктер
(стильдік реңі жоқ);
2)

Стилдік реңі әртарап бірліктер
(стильдік реңі бар тұлғалар).

Стильдік реңі бейтарап құралдар

дегеніміз – қарым-қатынастың әр түрлі
саласы мен әркелкі жағдайында қолданылатын сӛздер. Олардың ерекше
стилистикалық белгісі болмайды. Мысалы,
кӛк, ақ, ауыр, жеңіл, оқы, жаз
т.т.
Міне осындай сӛздерді салыстыру арқылы стильдік реңге ие тұлғаларды
айқындауға болады. Стильдік реңі бар сӛздерді
эмоционалды-экспрессивті
реңдегі
сӛздер және
функционалды реңдегі
сӛздер деп ажыратамыз.
Эмоционалды-экспрессивті реңдегі сӛздер: ұстаз - оқытушы, мұғалім,
шопан – қойшы, шәкірт – оқушы, еңбеккер – жұмысшы, паш ету – мәлімдеу –
хабарлау – жариялау т.б.. Осы реңдегі сӛздердің мағынасын іштей екіге
бӛлеміз: жағымды және жағымсыз. Мысалы, жағымды реңдегі сӛздер: қаламгер
– суреткер – жазушы; ал жағымсыз реңдегі сӛздер: міңгірлеу – күмілжу –
сӛйлеу.
Ал функционалды реңдегі сӛздерге келетін болсақ, қоғамдық ӛмірдің
белгілі бір саласында қолданылуы мен жұмсалуына байланысты тілдік
бірліктер функционалды реңге ие болады. Мысалы, кіріс-шығыс, жолдаухат,
түсініктеме, іске қосылды, сүтқоректілер, ондық бӛлшек, сірке қышқылы, сілті,
жеңіске жетті, ӛзекті мәселе, кӛгілдір экран т.т.
Ілгеріде аталған реңдегі сӛздердің айырмасы мынада: білгілі бір
функционалды реңі бар сӛздердің эмоционалды экспрессивтік реңі жоққа тән
болады. Мысалы, пікір, аударма т.т. – жағымды-жағымсыз реңдері болмайды.
2)

Әдеби тілдің қызметінің
жан-жақты кеңеюі мен байланысты оның
жанрлық-стильдік тармақтары қалыптасып, дамиды. Әдебиеттің әр түрлі
жанрлық түрлерінің тууына лайық олардың ӛзіндік тіл ӛрнктері қалыптаса
бастайды. Жалпы тілдік тұрғыдан келгенде, әдебиеттің жанрлық түрлерінде
ешбір айырмашылық болмағанымен, оның айтылу мақсатына қараай тілдік
элементттердің қолданылуында ӛзіндік ерекшеліктері болып отырады. Әдебиет
жанрының бір түрінде, мысалы кӛркем шығармада кӛп мағыналы қасиеті бар,
экспрессивті мәнді тілдік элементтер кӛбірек қолданылса, екінші түрінде (мыс.
ғылыми әдебиеттерде), керісінше, нақтылы мағынасы бар тілдік элементтер
жүйесі қолданылып отыруы мүмкін. Бұндай саралану әдебиет тілінің
лексикалық құрамынан да, грамматикалық құрылысынан да, сӛз тудыру
жүйесінен де кӛрініп отырады. Осыдан барып әдеби тілдегі бұрыннан бар
стильдік тармақтар туып, қалыптасып дамиды.

11

Әдеби тілдегі стильдер жүйесі сӛз етілген еңбектерде функционалды
стильдерді топтастыру әр түрлі принциптер негізінде болып келгенмен, оларда
кӛбіне жанрлық прицип, тілдің жанрлық ерекшеліктері негізге алынады.
Сондықтан бұл еңбектерде стильдердің саны бірдей емес, бірақ ұқсас. Мысалы
А.Н.Гвозьдев алдымен кітаби (жазба) және сӛйлеу стильдері деп бӛліп, кітаби
стильдің ӛзін: ресми стиль, кӛркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль,
ғылыми-кӛпшілік әдебиет стилі (Очерки по стилистике русского языка М. 1985.
с.18-25).
А.И.Ефимов мынадай стильдерді бӛліп кӛрсетеді: кӛркем әдебиет,
қоғамдық-публицистикалық, ғылыми, профессионалды-техникалық, ресми іс
қағаздар және эпистолярлық (История русского литературного языка. М. 1984.
С.21-27).
Ал Р.А.Будагов стильді бұл жағынан екіге бӛледі: кӛркем стиль және
ғылыми баяндау стилі (Литературные языки и языковые стили. М. 1988 с.131-
165).
ХХ ғасырдың басындапублицистика жанрының ӛркендеуі, ғылыми
әдебиеттердің, ресми іс қағаздарының жазылуы т.б. қазақ тілінің әр түрлі стиль
түрлерінің қалыптасып, орнығуына әсер етті. Бірақ қанша жанр болса, сонша
стильдердің болуы шарт емес. Міне, осы жағынан келгенде, кейінгі
зерттеулерінде белгілі ғалым С.Исаев қазақ әдеби тілінде қалыптасқан, ӛзіндік
белгілері бар негізгі үш түрлі стильді кӛрсетіп берді: кӛркем стиль, ресми стиль
және бейтарап (нейтралды) стиль (Қазақ әдеби тілінің тарихы. А.1996, 16-22 б.).
Стильдерді топтастыруда әлі де бірізділік жоқ, әр түрлі кӛзқарастар бар
екендігі байқалады. Дегенмен қазақ тіл білімінде кӛптеген зерттеушілердің
кӛрсетуінше 5 түрлі функционалды стильдің айқындалғаны белгілі. Олар:
ауызекі сӛйлеу стилі, ресми іс қағаздар стилі, ғылыми стиль, публицистикалық
стиль және кӛркем стиль.

жүктеу 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 50