Пәннің ОҚу- әдістемелік кешені қазақ тілін оқыту әдістемесі 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті 5В020500 «Филология» ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту.

Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі.

Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері.

Мәтін туралы ұғымды қалыптастыру әдістемесі. Мәтіннің негізгі белгілері анықтаудағы логикалық оператциялар және оларды оқушыларға меңгерту. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету.

Жоспар:

1. 
   Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік
   
2. 
   Салалас құрмалас сөйлемді оқыту
   
3. 
   Сабақтас құрмалас сөйлемді оқыту
   
4. 
   Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі.
   
5. 
   Мәтінді талдау әдістемесі.
   

Синтаксис курсындағы күрделі тақырыптың бірі — құрмалас сөйлем туралы түсінік. Бұл тақырыпты оқыту арқылы оқушыларға құрмалас сөйлем танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімнің аясы кең. Атап айтқанда, оқушылар мынадай білім алады: 1. Құрмалас сөйлемді оқудағы мақсат. 2. Құрмалас сөйлем қазақ тілі синтаксисінің үлкен бір саласы екені жөнінде түсінік. 3. Құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері. 4. Құрмалас сөйлемнің анықтамасы. 5. Құрмаластың өз ара салалас, сабақтас, аралас кұрмалас сөйлемдер болып бөліиетіні./ Құрмалас сөйлем туралы түсінікті оқушылар санасы- на екі түрлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі — әңгі- ме, байқау әдістері арқылы; екіншісі — мұғалімнің тү- сіндіруі, байқау әдістері арқылы. Құрмалас сөйлем туралы түсінік оқушыларға әңгіме, байқау әдістері арқылы былайша меңгертіледі. Мұғалім өтілетін тақырыпты хабарлаған соң, мұны меңгеру оқушылардың жай сөйлем синтаксисінен алған біліміне байланысты екенін, жай сөйлемнің түрлерін жақсы білетіндер ғана бұл тақырыпты ешбір қиыншы- лықсыз ұға алатынын ескертеді.

Қүрмалас сөйлем

Жан сөйлем Күрмалас сөйлем Күрмаласу тәсілі

Жаңбыр жау­ ды. Жер көгерді.

Күн шықты.

Мал өріске кетті. Бет каратпай- тын боран бол­ ды. Капан калаға бармады.

Жаңбыр да ж ауды , жер де көгерді. Күн шыққан соң, мал өріске кетті.

Бет қаратпайтын боран болған- ды қт ан, Қапан қалаға бармады.

Менің касымда алты-ақ жауын- гер бар; жұмыскерлер төр- теу, баламен бесеу.

баяндауыштың тиянақты фор- масы

шылау арқылы

қосымшалар ар- қылы

интонация арқы- лы

Құрмалас сөйлемді оқыту барысында оқушыға салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластың ұқсастықтары мн айырмашылықтарын салыстыра отырып түсіндірген тиімді. Салалас пен сабақтас сөйлемнің бір-бірінен айырмашылығы оның баяндауыш формасында екендігі мысалдар арқылы түсіндіріледі. Алынған сөйлемді бір-біріне айналдыру арқылы тереңірек түсіндірген жөн. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен айырмашылығы оның күрделі ойды білдіретіндігінде екендігін жай сөйлемді мысал ретігнде алып, салыстырған жөн. Кейбір құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемнен қысқа болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сөйлемдердің ұзақ болып кездесетінін де айтып өту қажет. Ол үщін мынандай сөйлемдерді мылалға келтіруге болады:

1. 
   Дәл осы сәтте Мағаш пен Кәкітай Дәрменді көріп күле жөнелісті
   
2. 
   Адамның іші қандай болса, іші де сондай.
   

Мектепте синтаксисті оқытқанда мынандай міндеттер қойылады:

• 
  Синтаксистік ережелер мен заңдылықтардың негізінде оқушыға тілдің синтаксистік құрлысы туралы жүйелі білім қалыптастыру;
  
• 
  Тілдің синтаксистік нормасы тұрғысынан оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру;
  
• 
  Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту;
  
• 
  Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай игеруіне негіз жасау;
  
• 
  Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
  

Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыстың бір түрі – кітаппен жұмыс, яғни кітаптағы жаттығулармен және мәтінмен жұмыс. Мұғалім берілген ертек не әңгімені өте мәнерлеп, нақышына келтіріп оқуы керек. Өлеңді, не әңгімені оқығанда әр сөзге дұрыс екпін түсіріп, тыныс белгілеріне тоқталып, дұрыс оқу дағдысын бірінші күннен бастап сақтауға тиіс.

Мәтінмен жұмыс – сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар:

1. Дыбыстармен жұмыс.

2. Сөздіктермен жұмыс.

3. Сөздік қорларын жетілдіру.

4. Тіл дамыту.

5. Ережемен жұмыс

6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру.

Осы тұрғыдан келгенде мәтінді меңгертуде сөздің жұмысының рөлі улкен.

1. Төл дыбыстарымыз бар сөздерді оқытушы дауыстап өзі оқып, сонан қайталау керек.

2. Жаңа сөздерді тақтаға жазып есте сақтауын қадалап, оған байланысты сөздерді дыбыстап оқытуға, іштей қайталауға дағдыландыру керек.

3. Қиын сөздерді, сөз тіркестерін жекеше оқытып, дәптерге жазғызып, хормен оқыту керек.

4. Тақырыпты қаншалықты меңгергендігін байқатып, сөйлете білуге дағдыландыру мақсатында мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауды уйрету керек.

5. Мәтінге байланысты сұрақ қойғызып, жауап алу керек.

Дәрісті қорытындылау: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз
   
2. 
   Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері.
   
3. 
   Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету.