Педагогика факультеті

Əртүрлі бағыттағы жəне əртүлі мектеп психологы бұл əдісті өз зерттеулгенде кеңінен қолданады. Ол жерде               
жəне  оның  мектебінің    өкілдерін,  яғни  гуманлитік    психияторды  айтып  кетуге  болады.  Эксперименталдық 
эксперимент  əдісінің  құрылымына  қосымша  жəне  ретінде  кіреді.  Экспериментін  бірінші  этабын  зерттеуші 
зерттелушіге  зерттеуші  туралы  информация  жинағанда    оған  нұсқау  бергенде  жəне  эксперименттің    соңғы 
этабында  эксперименттен  кейінгі    митерьно  қолданады.  Зерттеушілер  «клиникалық  əдістің»  құрамды  бөлігі 
«клиникалық əңгіме» жəне «бетпе-бет» мақсатқа бағытталған сауалнама-интервюді ажыратады.  
«Клиникалық  əңгіме»  тек  клиника  ғана  жүргізілмейді  бұл  термин  тұлғанның  тұтастығын  зерттеу  əдісінен 
кім  бекітілді.  Бұл  əдіс  барысында  зерттеуші  зерттелуші  туралы  жəне        оның  индивидуальдық  тұлғалық 
ерекшеліктері  туралы  өмір  жолы  оның  санлы  жəне  бейсаналы  əрекетінің  мазмұны  туралы  толық  мəлімет  алуға 
ұмтылады.  Клиникалық  əңгіме  ерекше  жабдықталған  бөлмеде  өтеді.  Клиникалық  əңгіме  əдісі  психологиялық 
кеңестің  жəне  тренингтің  құрамына  кіреді.  əңгіме  барысында  зерттеуші  тұлға  мінез-құлқы  мен  ерекшеліктерін  
туындауына  болжам  ұсынады  жəне  оны  тексереді.  Болжамды  тексеру  барысында  зерттелушіге  тапсырма  немесе 
тесттер беруге болады. Бұл жағдайда əңгіме клиникалық экспериментке айналады.  
Клиникалық  əңгіме  барысында  алынған  мəлімет  экспериментатордың  өзі  немесе  эксперименттен  кейін 
есінде сақталған мəліметтер негізінде ассистентжаза алады.  
Сауалнаманың мақсаты; сыналушыдан обьективті жəне субьективті айғақтар туралы ақпарат алу.  
Психологиялық зерттеулерге қолданылатын  əдістері екі негізгі түрге бөлінеді: 1) «бетпе-бет сауалнама  алу 
–белглі  бір  жоба  бойынша  зерттеуші  жүргізетін  сұхбат;  2)сырттай  сауалнама  алу-өз  бетінше  арналған  анкеталар. 
Ауызша  сауалнама    алу  психологиялық  зерттеулерде  дəстүрлі  қолданылатын  əдіс  болып  табылады,  əртүрлі 
ғылыми мектептер мен бағыттардың психологтары ертеден бері пайдалануда.  
Саулнамалар қолданылатын психологиялық зерттеулер аумағы;  
-зерттеудің алғашқы кезеңінде, барлау жобасы бойынша жұмыс үрдісінде, сұхбат ғана қолданылады. Сұхбат 
мəліметтері арқылы зерттелетін мəселеге қатысты айнымалылар белгіленіп, жұмыс жорамалдары ұсынылады; 
-  сауалнама  зерттелетін  айнымалылардың  байланысын  өлшеуге  мүмкіндік  беретін  мəліметтерді  алу  үшін, 
бастапқы ақпараттарды жинаудың негізгі амалы болады; 
-Басқа əдістер, сауалнаманың басқа бір түрі арқылы алынған мəліметтерді ұлғайту жəне қадағалау, нақтылау 
үшін қолданылады. 
Сұхбат  екі  түрге  бөлінеді:  стандартты  ждəне  стандартты  емес.  Стандартты  сұхбаттың  сауалдары  мен 
олардың  реті  алдын-ала  анықталады,  олар  барлық  сыналушылар  үшін  бірдей.  Зерттеуші  сауалнамаларды  өзгерте 
алмайды. Ал стандартты емес сұхбатта, керісінше сауалдарды өзгертуге болады. 
 Əңгімелесу  əдісі  –  жеке  тұлғаның  психологиялық  ерекшеліктерін,  мінез-құлқын,  қызығушылықтары  мен 
биімділік деңгейін, іс -əрекет түрткілерін талдау арқылы терең тануға мүмкіндік береді. əңгіменің өзі жоспардың 
еркін  құрылуы  мен  пікірдің  алмасуымен  ерекшеленеді.  əңгімелесу  көмегімен  зерттелушінің  өмір  сүру  жағдайы, 
болып  жатқан  оқығалар  мен  қоршаған  ортаға  деген  қатынасы,  ұмтылыстарымен  жетістіктері  туралы  көптеген 
мəліметтерді жинақтауға болады. 
Əңгімелесуді  тиімді  жүргізу  үшін  көптеген  талаптарды  ескеру  керек.  Əңіме  барысында  зерттеуші 
зерттелушімен  ашық  қарым-қатынас  орнатып,  эмоциялық  реакцияларын  еркін  көрсетіп,  сенімділікпен,  өзара 
түсіністік байқауы керек. 
Зерттеуші əңгіме барысында мейірімді достық қарым-қатынас ұстанып психологиялық оқшаланумен қарым-
қатынас  кедергісінің  пайда  балуына  жол  бермеуі  керек.  Қойылған  мақсатқа  жету  үшін,  бірінші  зерттеушіні 
қызықтыратын мəселелер туралы сөз қозғап, содан соң зерттеу қажет ететін мəліметтерді алған жөн.  
Əңгіме басқа əдістер көмегімен алынған мəліметтерді дəлелдеу немесе жоққа шығару үшін жоспарланады. 
3.Архивті əдістің материалы ретінде , хаттар,  күнделіктер, өмірбаяны, бала шығармашылығын туындылары, 
қолтаңбалары,  жəне  тағы  басқалары  қолданылады.  Американыдқ  ғылыми  əдебиеттерді  архивті  деген  термин  жиі 
қолданылады. Бұл əдіс те зерттеушінің өзекті мінез-құлқын бақылап өлшемейді.Ол оның күнделікті жазғандарын, 
еңбек,  оқу  жəне  шығармашылық  іс-əрекет  өнімдерін  талдайды.  Көп  жағдайда  бұл  əдісті  іс-əрекет  өнімін  талдау 
немесе  проксиметрикалық  əдіс  деп  те  атайды.  Зерттеуші  тексті  іс-əрекет  өнімін  əр  түрлі  мақсатпен  зерттеу 
жүргізеді.  Бұл  əдіс  қатарынабиографиялық  əдіс  жатады.  Бұл  шығармашылық  тұлға  психологиясында 
қолданылады.  Ол  əдіс  барысында  өмір  жолдарының  ерекшеліктері  зерттеледі.  Архивті  əдістің  бір  түрі  контент 
анализ. Бұл құжатты талдау қатал талдау жəне өңделген түрі.  
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1. Психологиядағы эмпирикалық əдістерге нелер жатады?  
2.Əңгіме жіне бақылау əдістері қалай жүзеге асады? 
3.Архивті əдіс дегеніміз не? 
 
№7 Дəріс. 
Тақырып:Проективті əдістер. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Тұлғалық  ерекшеліктерді зерттеудің проективті əдістеріне жалпы сипаттама. 
2.Проекция принципінде құрылған əдістемелердің түрлері. 
Мақсаты: Проективті əдістер жөнінде түсініктерін қалыптастыру, тұлғалық ерешеліктерді зерттейтін 
проективті əдістерді талдау, əдістемелердің түрлерін анықтау.  

Прективтік жеке тұлғалық тестер алғашында клиникалық психологтың көмегімен диогностикада пациенттің 
мінез-құлқы мен күрделі эмоциональды бұзылушылықтарына арналады.  
Проективті  тестердің  пайда  болуына  негіз  ретінде  Фрейдтің    теориялары  яғни  психопатологияны  түсінуге 
түсініксіз  пролцестер  маңызды.  Сəйкесінше  проективті  бағалау  тұлғадағы  түсініксіз  конфликтерді,  оның 
қорқыныштары мен мазасыздық ақиқатын ашу мақсатында қоладынылады.  
Прективті  əдіс  терминін  алғаш  ұсынған  Л.Франк  яғни  бағалау  əдістерін  белгілеуде  зерттеулуші 
анықталмаған и стимул бергенде, мазмұны нақты, маңызды жауаптар ұйғарылмаған жағдайда қолданылады. 
Осындай  əдістер,  жеке  тұлғаны  бағалауда  тура  емес  əдіс-амал  əкеледі,  адамдарға  өздерінің  сезімдері 
анықталмаған материал құрастыруға, талап қоюушылық , өмірге деген қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. 
Тестік көрсеткіштердің  жауаптарында  импульстердің түсіңкі белгілері  тұлғаның қорғаныш механизмдері 
жəне басқа ішкі аспетілер айқындалады.Барлық проективті тестілер маңызды  ерекшеліктілермен айрықшаланады. 
Олардың барлығы анықталмаған немесе құрлымды емес тестік көрсеткіш бола алады. 
Зерттеуші ешқашан да зерттелушіге тестілеу мақсатының ақиқатынын айтпайды,оның жауаптарын санайды 
немесе  қорытындылайды.Құрлымдар  да  дұрыс  немесе  дұрыс  емес  жауаптар  болу  мүмкін  емес  жəне  зерттелуші 
өзінің  еркі  бойынша  жауап  беруге  құқылы.  Соңында  зерттелушінің  жауаптары  қорытындыланып  зерттелушінің 
субьективті пікірлері мағыналы көрсеткіштерді негізделеді , яғыни өзінің Клиникалық тəжірибесіне сүйенеді. 
Проективті əдістердің көптеген түрлері бар.  Линусей келесі 5 категорияға бөлінеді :    
1.Ассоциативті əдіс,басқа 1-ші  келген оймен немесе сезімнің пайда болуын көрсетеді  жəне  жауап бередуді 
талап етеді. Мысалы; «Лисенгердің ауызша ассоциативті тестісі жəне Роршахтың сия дағы тестісі» 
2.  Конструктивті  əдіс.  Бір  нəрсені  ойлап    шығару  мен  тудыруды  талап  етеді.  Мысалы  «  тақырыптық 
аперцепция  тестісінде  зерттелушігі  жай  көріністер  бейнеленген  сұр  картиналар  ұсынылады    жəне  де  соған 
байланысты  əңгіме  құрастыруын  ,  əлгі  көріністе  не  болып  жақандығын  жəне  кейіпкерлер  қандай  сезімде 
отырғанын бақыланады.» 
3.  Аяқтау  əдісінде  басты  материалды  көрсеткіште  көрсетілген,  зерттелушіге  ойды  аяқтау  керек.  Яғни 
аяқталмаған  сөйлемдер  берілу      мүмкін.  Мысалы;  Мені  ашуландыру  мынадай  жағдайда  .  Сонымен  қатар 
Розенцвейгтің сүреттелген фрустрация тестісі  жəне Ротттердің аяқталмаған сөйлем тестісі. 
4.  Экспресивті  əдіс-  өздерінің  сезімдерін  картинадағы  немесе  психодраммадағы  суреттер  арқылы  білдіруді 
ұсынады. Мысалы; Адамды сал  əдісінде К.Маховер зерттелушілерден адамның суретін салуды, содан  соң қарама-
қарсы жынысты адамды сұрайды. 
5.  Таңдау  əдісі  немесе  тəртіпке  келтіру,  зерттелушіден  көрсеткіштер  жиынтығын  таңдау      немесе  ретке 
келтіруді  талап  етеді.  Мысалы  Сонди  тестісі  адамдар  бейнеленген  сөйлемдерден  өздеріне  ұнаған  жəне  ұнамаған 
адамдарды таңдау құлылымы бар.  
Айта кету керек бұл проективті əдістің 5 категориясы өзара қосынды болып табылады, көптеген тестерде екі 
немсе одан да көп қолданылады.  
Проективті тестілердің ішінде көп тараған түрі «Роршшахтың сия дағы əдістемесі.»   
Герман  Роршах  атақты  швейцар  психиатры  1921  жылы  сия  дағы  тестісін  ойлап  тапты.  Тест  10  картинадан 
тұрады.  Кратинада  симметриялық  дақтар  бейнесі  бар  яғни  қағаздың  бетіне  сияны  тамызып  жəне  тең  етіп  бөлуді 
Роошах  ұсынды.  Бес  картина  қара-ақ,  бесеуі  түрлі-түсті.  Тестіні  сол  зерттеушіге  2  этап  бойнша  жүргізеді. 
Зерттелушіге была деп нұсқау береді. « Міне сізге сия дақтарын көрсетемін жəне сіз олардың əрбіреуінен не көріп 
тұрсыз?  Зерттелуші  əрбір  картинаны  қолына  алады,  рет-теімен  қарайды  жəне  ол  дақта  не  көріп  тұрғанын,  ол 
дақтың  оған  нені  есіне  түсіретінін  айтып  беруі  керек.    Зерттеуші  əрбір  дақ  туралы  айтқанын  жазып  отырады. 
Барлық  картинаның  жауаптары  алынғаннан  кейін  зерттелушіге  сол  баяғы  ретпен  картинаны  көрсетеді.  
Зерттеушіден  бұл  стадиясында  зерттелуші  дақтарға  мінездеме  берерде  зерттелушінің  жауаптары  ескеріледі.  Егер 
мысалы; зерттелуші  1ші карта маған пілді есіме түсіреді десе, онда бұл дақтар сізге пілді еске түсіретін не? Деп 
сұрақ қою қажет.  
 Сегіз түсті Люшер əдістемесі. 
Люшер тестісінің екі түрлі нұсқауы бар. Толық зерттеуге алһрналған 73 түрлі-түсті кесте жəне 8 түсті қысқа 
тест  түрі.  Алғашқысы  психо-диогностикалық  зертеулерде  тек  бір  зерттеу  əдісі  ретінде  толықтай  зерттеуге 
қолданылады. Бірақ та алынған ақпарат зерттеуге кеткен уақыт пен күш-жігер ге қарамастан аз болады. Ал 8 түсті 
тест қолданғанда ыңғайлы, əрі нəтижесі де сенімді.  
Зерттеу  келесі  кезеңдер  бойынша  жүзеге  асады:  Зерттелушіге  берілген  түстерден  дəл  сол  кезеңде  өзіне 
ұнайтын  түстерді  таңдатады.  Зерттелуші  алдына  түстерді  алдына  қойғанда  ашық  бір  түсті  фонды  алған  дұрыс. 
Бөлмеге жарық біркелкі түсуі керек. Түстердің арасы 2 сантиметр болуы керек Таңдалған түс қартардан алынады, 
не  болмаса  төмен  қаратылып  қойылады.  Түстердің  реттік  саны  солдан  оңға  қарай  бағытталады.  Олардың  реттік 
саны төмендегідей: 
1-Қою көк.2-Жасыл.3-Қызғылт.4-Сары.5-Күлгін.6-Қоңыр.7-Қара.0-Сұр. 
Алғашқы  екі  таңдалған  түс  “  Күшті  қалаған”  түс  болып  саналылады  да  “+”  белгісімен  белгіленеді.Бірінші 
таңдалған түс негізгі əрекеттену əдісі, ал екіншісі зерттелушінің мақсатын көрсетеді. Жай қалаған түстер ( 3,4) “Х” 
белгісімен белгіленіп, ақиқаттардаға заттардың орналасуын жəне осы жағдайдағы əрекет белгісін білдіреді. Бижай 
түстер  (5,6)  “=”  белгісімен  белгіленіп,  қолданылмаған  күшпен  жеке  тұлғаның  əрекетсіз  қасиеттерін  көрсетеді. 
Жағымсыз түстер (7,8) “-“ белгісімен белгіленіп жауапсыз қалған қажеттіліктерді көрсетеді.