Педагогика факультеті

2.Болжам дегеніміз не?  
3.Эксперименттің ғылыми проблемасы қандай?  
 
№9 Дəріс  
Тақырып:Психологиялық таңдау. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Экспериментальды таңдау. 
2.Реальды жəне идеалды эксперимент. 
3.Реалды эксперимент жəне толық сəйкестік эксперименті. 
Мақсаты:  Студенттерге  экспериментальды  таңдау,  реалды  жəне  идеалды  эксперимент  жөнінде 
ақпараттар айту.  
1. Психологтардың жеке ерекшеліктері зертеу мен психолог практикасы. Мінездеме бірлігі, ойлаушылдығы 
жəне  ғылыми  псхологиясы.  «Ұғынушы»  жəне  экспериментальды  психология.  Сұрыптамалық  əдістер  бұл 
психологиялық  зерттеу  эмперикалық  əдістерде  психологиялық  зерттеулері.  Басты  сипат  экспериментальды  емес 
əдістер, тексерулер, əңгіме ( сұхбат ), «архивтік əдіс» жəне тағыда басқалары. 
Ұғым  негізі  :  Экспериментальды  психология  ,  «  ұғыну  »  психологиясы,  зерттеу  əдістерін  жүргізу,  жүйелі 
зерттеулер, зерттеу қосылғыштары, зерттеуші қателігі, сұхбат, интервью, проектикалық əдістері. 
Неге адамдар ( көптеген бөлігі ) ғылым секілді қызықты ортаға  көбірек көңіл бөледі? Мүмкін, олардың көп 
таңдауының  мазасыздығы  əлемге  деген  білімдігінің  төмендігінде,  яғни  қайсы  -  бір  түсініспеушілікті  түйсінуі. 
Сондықтанда,  ғылым  -  бұл  Адам,  яғни  кей  -  кездері  жеткілікті  білім  барлығын  сезінуі  мүмкін,  бірақ  бұл 
мазасыздық  түйсік  сол  сəтте  жетіспеушілікке  толық  еместікке,  «түйсіксіздікке»  жəне  бұл  жетіспеушілікті  тек 
қиялмен  емес  (онда  ол  ғалым  емес,  ертегіші  ),  қандай  да  бір  қимылмен  ,  қандай  болмасын  «ішкі»  ойдың  немесе 
іштей болуы . Бастысы , өзінің түсініспеушілігінен зерттеуші əлем туралы білімінің жетіспеушілігі деп түсіндірді. 
Кейде  бұл  білмегенді,  кітаптан  оқу,  жетік  адамдармен  сұхбаттасу,  бұған  хабардар  орта  жəне  жоғары  білімді 
мектепте  оқуға,  практика  кезінде  өзінің  білмегенін  тексеру  арқылы.  Егер  бұл  түйсік  əлемнің  жұмбақтығынан  
сауықтырмаса,  ЖОО  түлегі  аспирантураға  немесе  ол  ғылыми  лабораториялық    баяндауға  үміткер.  Білімнің 
жетіспеушілігін сезіну, бар болғаны ирроциональды табиғат жəне ойланбауы . Мен бұларды есепке алмаймын «кім 
ғылыммен  айналысса  сол  ішкі  қатынастардың  себептерінен  -  99.9%    құрайды.  Əңгіме  ғылым  бірлігінің 
субъектісімен  жүреді,  яғни  -  өмір  бейнесі  əңгіме  тұрпайсыздығында  емес  9  -  дан  8  -  ге  дейін  немесе  əлеуметті 
жұмыс секілді тағыда басқа  . Бірақ бұл əдістеме санағын қайтадан бастауға болмайды . 
Психология  ғылымының  біліміне  байланысты  сұқтар  əлі  де  шиеленісуде  .  В.М.  Бехтервтің  айтуынша 
«Психологтар  –  психикамен,  ал  неврологтар  –  нервтармен  »    .Ал  Ч.  Дальтон  «дальтонизм»  туралы  көптеген 
пікірлер  айтқан  ,  яғни  түстерді  айыра  алмау  туралы  -  бұл  жағдай  өз  басынан  өткен  .  З.  Фрейд  ол  өзіне  жақын 
адамдарын  қолдауымен  ,  ол  сексневролог  болған  .  Басқа  бағытатан  қарағанда  көптеген  психологтардың 
бағыттауында  Ф.  Гальтон  қабілет  мəселелерімен  айналысу  арқылы  ой  -  өрісінің  мөлшері  Ж.  Пиаженің  сын  жəне 
бағалауында бола алды . В. Кеттелл өзінің жұмыстастарымен психолог – зерттеушімен , психолог – практиканттың 
айырмашылығын 16РҒ - тің көмегімен зерттеді . Олардың айырмашылығы : 
  Психолог – практикант : 
                                Эфф. = 0,72А + 0,29Н+ 0,29N 
   Психолог – зерттеуші : 
                                 Эфф. = 0,31А + 078В + 0,47N  
А - бұл қарым – қатынас даярлығы , N - қарым – қатынасты сүйемелдеу , В - ортақ парасаттылығы , Н - басқа 
адамдармен  қарым - қатынас орнықтыра алуы . Ескергендей психолог зерттеуші қиындықпен қарым – қатынасқа 
барады . Күнделікті уайыммен бейімдеу өте ауырға туседі . Себебі олар қарым – қатынас аз ғана дайындық бөледі . 
Бірақ  көп  маңыздылық  бұл  қарым  –  қатынас  бір  қалыпты  ұстау  зертеушінің  кəсіпқой  жетістігі  болып  табылады. 
Психолог – практикант адамдармен қарым – қатынасты керек етеді . Бұл ол үшін шынайы тіршілік ортасы болады , 
адамдар оған үміттенеді , олармен қарым - қатынас ешқашан сенің шөліңді қандырады .  
Орыс  психолог  Н.А.  Аминов  жəне  М.В.  Молоканов  айтты  :  практикант  психолог  үшін  ең  басты  жетістік 
болып  табылады . Ортақ ой , ( В шарты Кеттелл  бойынша ) жəне табанылығы қарым – қатынас стильін ұстауы ( 
шарт Н ) . Психолог – зерттеуші көптеген дəрежеде қарым – қатынасқа дайын , ақылдылығымен , эмоциялық суық 
жəне  қарым  –  қатынас  ұстауға  жаңашыл  ,  адамдардың  ортақ  қызығушылығына  көңіл  бөледі  .  Практикант  стресс 
кезінде - ақ қарым – қатынасқа түсе алады , өзін - өзі ұстай алады , эмоцияналды , өз - өзіне сенімі мол , сергек , 
қуатты жəне өз - өзіне сенімді . Егер адам сезінсе , егер өзінің субъекті əлемі мен объектілік шындығы – бұл « екі 
турлі » деп тусінсе , мысалы : бір – біріне ұқсас адам жоқ деп , оның сезімімен жəне оның саласында əлем субъекті 
əлемдегі адамдар мен олардың жүріс тұрысында білім сезімі жетіспеу тұрақтаса , əлемдей оның психолог болуға 
мүмкіндігі бар . 
 3.ХIХ  ғасырдың  орта  шамасында  позивизм  негізін  салушы  О.  Конт  өз    адам  білімінің  дамуы 
тұжырымдамасын  ұсынды . Ол бірінен соң кезегінен қалыптасатын білімнің үш жолын қарастырды : 1.            əдет 

– ғұрыпты жəне жекеше сенімнің қалыптасуы . 2. Философиялық  - бұл автордың сенім немесе тұжырымдамасы , 
жаңашыл жəне ақыл – ойының жолында қалыптасуы . 3. Позицивті – ғылыми білімнің негізін бекіту ақиқатының 
барысында  мақсатын  бақылау  немесе  зерттеу  жүргізу  .  Кант  айтуынша  ,  яғни  адамзат  білім  оқиғасы  күнделікті 
ауыстырылып  отырады  ,  жасөспірім  сенімді  ,яғни  күнделікті  кейімін  тарылған  сайын  ауыстырады  ,  ол    сəнқой 
секілді күндегі көйлегін соңғы сəнмен кейетін , ол олай жасай алмайды . 
Бірақта  ХХ  ғасыр  білімі  философиямен  реолигизммен    байланыста  болған  жоқ  …  «  Психология  »  термині 
адамзат  біліммен  тұжырымдамалар  бойынша  дамып  отырады  мүмкін  .  Біріншіден  психика  адамдардың  біріккен 
білімдігімен  психология  ғалымы  бар  ,  басқа  адамдардың  мінез  –  құлық  ерекшеліктерімен  заңдылықтарының 
дамуы  өзінің  жəне  басқаның  өмірін  де  тұжырымдайды  .  Бұл  «  біріктірілген  психология  »  бүгінде  ғылым 
психология пəінің бірі болды . Əдеттегідей біріктірілген білім шынайы тілде  ( natural language ) сөзінің берілуінде 
Адам психикасының ерекшелігі оның мінез – құлқын , жеке дара бейнесін , қабілетілігін , əдісін жəне тағыда басқа 
бейнелейді ол мақал мен мəтелден тұрады . 
Екіншіден « философиялық психология » бар . Сұрақ табиғи психологтың мынау кілті  болып табылады ма ? 
Психология ғылымы ХIХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың əдістемелер пайда болады . 
 Неміс  философы  Дильтей  ғылымның  жан  дүниесі    мен  ішкі  əлемді  бір  уақытта  қарастыруды  ұсынды  . 
Біріншіден ол философияны қарастырып əдеп , тіл мамандығы , құқығын басқа қатар деп есептеді  . 
Б.Г.  Ананьевтің  көз  қарасы  бойынша  психология  əдістемесі  зерттеулері  ,  операциялық  жүйе  жəне 
психологиялық  объекті  ,  психологиялық  ғылым  болады  деген  .  Ол  бұл  қиындықтарды  қарастыра  отырып 
психологияда эмперикалық əдістерді психологиялық əдістемелерді психологиялық əдістемелердің басынан бастау 
керек деп есептеді . Өте - мөте кезінде бес деңгейді бөліп алуға болады : 
1. Əдістеме деңгейі. 
2. Қолданбалы əдістеме деңгейі. 
3. Əдістемелер деңгейі  ( зерттеулер , бақылау жəне тағыда басқалар ) . 
4. Топтастыру бақылау деңгейі. 
5. Қолайлы əдістемелер деңгейі. 
«  Əдістеме  »  термині  кез  –  келген  деңгейге  қолдануға  құқылы  .  Мысалы  :  Психофизика  əдістемесі  ортақ 
қателік бар,əдістеме психодиогностика – проективті əдіс ( 2 деңгей ) . Психосематикада айтады сематикалық əдіс ( 
деңгей 1 ) . Психологияда психогенетика əдісінің дамуы талқ ыланады – егіздер əдістемесі ( деңгей 4 ) . 
Əрекет деңгейінің біліну əдістемесі психологиялық зерттеулерде қолдануды Г.Д. Пирьов ұсынған болатын , 
əдістерді    бөлу  арқылы  1.  Жеке  əдістерді  (  бақылау  ,  тəжірейбе  ,  үйлесу  жəне  тағыда  басқалары  )  2.  Қабылдау 
əдістемелері жəне 3. Қолайлы əдістемелер . 
С.Л.  Рубинштейн  «  Жалпы  психология  негізі  »  (  Рубинштейн.  С.Л  1946  )  психологиялық  əдістемелерді 
бақылап  жəне  тəжірейбелеу  арқылы  бөлді  .  Бақылау  екі  турге  бөлінді  «  ішкі  »  жəне  «  іштей  »  ,  ал  тəжірейбелеу 
лобараторияда . 
Психолог – педагог əдістемелерді жəне физиологиялық тəжірибе əдістемелері . Одан басқа да ол анкета мен 
сұхбат деп бөлді .       
  Екіншіден  сұрыптау  психологиялық  зерттеуде  дамуы  Б.Г.  Ананьевтің  арқсында  дамыды  .  Сұрыптама 
болгариялық психолог Г.Д. Пирьовтің ( Пирьов. Г.Д. 1985 ) арқасында дамыды . Ол өзіндік əдістемелерді бөліп : 
бақылау , зерттеулер , үлгілеу , психологиялық мінездемелер , көмекші əдістемелер . Əр – бір осы əдістемелер əр 
топқа бөлінеді . Мысалы : бақылау анкеталарға бөлінеді жəне тағыда басқалар . Б.Г. Ананьев ( Ананьев . Б.Г 1977 ) 
, Пирьовтың тұжырымдамасына керсінше пікір айтты . Барлық əдістемелерді ол əр топқа бөлді : 1. Ұ йымдасу . 2. 
Эмперикалық  . 3. Көрсеткіштік . 4. интерпретация . 
 Ұйымдастыру  əдістемесіне  Ананьев  салыстырмалы  түрде  қарады  ,  яғни  кешенді  жəне  лонгитютты  .  Ал 
екінші  топтағы  əдістемелер  (  бақлау  жəне  өзін  –  өзі  бақылау  )  ,  зерттеу  жүргізу  (  зертханалық  ,  далалық  , 
шынайылылық жəне тағыда басқалары ) психодиогностикалық əдістеме , талдау  жүргізу , жəне өнім қайраткері , 
құрастыру жəне өмірлік əдістемесі . 
 Үшінші топқа математикалық – санақ əдістемесінің нəтижелер көрсеткіштері мен сапалы тізімі  жатады . Ал 
енді  төртінші  топтамаға    генетикалық  (  фило  жəне  онтогенетикалық  )  жəне  жақтар  кіреді  .  Ананьев  əр  бір 
əдістемелерді  толықтай баяндады , бірақта кей əдістемелерде ережеде толығымен шешілмеген қиындықтар болды 
:  мысалы    неге  əдістемелер  эмперикалық  əдістемелер  болып  табылады  ?  Практикалық  əдістемемен  далалық 
əдістемелер немен ерекшеленеді ?  
М.С.  Роговин  мен  Г.В.  Залевскийдің  (Роговин  .М.С  ,  Залевский  .Г.В  1988  )  жұмыстарында  жоғарғы 
классификация қарастырылады яғни жəнеде өзіндік ұсыныстар .Бұл авторлардың көз қарасы бойынша , əдістеме – 
бұл өзін – өзі тану кезіндегі объекті жəне субъекті процесс ұғымы. 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
 1.Экспериментальды таңдау дегеніміз не?  
2.Реальды жəне идеалды эксперименттер қалай жүзеге асады?  
3.Реалды эксперимент жəне толық сəйкестік эксперименті дегеніміз не?  
 
           №10 Дəріс. 
Тақырып:психологиялық экспериментті жоспарлау.