Білім беру стратегиялары: ТҰЛҒаны қалыптастыру парадигмасы

97
-  ұжымға  жəне  басқа  адамдармен  қатынаста:  ұжымшылдық,  тілектестік,  сыншылдық,  талапшыл-
дық, тазалық, риясыздық, ықыластылық, əдептілік, басқаға жəрдем беруге дайын болу;
- өзіне-өзі қатынасында: шегіне дейінгі талапшылдық, талаптанушылықтың жоғары деңгейі, прин-
ципшілдік, өзіне-өзі сын көзбен қараушылық, сенімділік, ішкі тəртіптілік, мұқияттылық, сыпайылық, 
өзін-өзі құрбан ету қабілеттілігі.
Адамгершілік қатынастың жиынтығы көрінетін жеке тұлғаның орнықтылық белгісі мінез құрылы-
мын көрсету болып, ал мінез жеке тұлға құрылымындағы өзегі болып табылады [4, 55-б].
Сондықтан бұл сипат белгілері жалпы бағыттылық бірлігінде спортшы жеке тұлғасының психика-
лық құрылымының негізгі сипаты ретінде санауға болады. Олар спорттағы барлық өмір жолы бары-
сында барынша үлкен айқындық алады, нығаяды, жетілдіріледі жəне басқа да психикалық үдерістердің, 
жеке тұлға қасиеттерінің арнайы бағытталып дамуы, оның ішінде спортшы талантын ашу үшін қызмет 
етеді. Олар жеке тұлғаның барлық басқа өмірі, өрісі мен қызметінде барлық өмір жолы барысында пси-
хикалық құрылымның көріну негізін құрайды. Жоғарыда мысалға келтірілген жеке тұлғаның психика-
лық құрылым белгілерінің ішінде əр түрлі ұнамсыздары, жалпы əрбір спортшыда көрінуінің жекелеген 
айырмашылығы болатыны жасырын емес.
Бұл белгілер əрбір спортшыда жеке əр түрлі деңгеймен қалыптасқан: біреулерінде – бір белгілері, 
ал екіншісінде – басқасы ерекше көрінеді. Қалай болғанда да өркениетті еліміздің спортшылары үшін 
олар əдеттегідей тəн.
Жеке тұлғаның психикалық құрылым белгісін немесе спорттың маңызды сапаларын арнайы бағыт-
пен дамытуды мысал ретінде ғана қарауға болады. Өйткені олар əрбір спорт түрінде ғана ерекшелен-
бейді,  сонымен  бірге  олар  əрбір  тар  мамандықта,  айталық  спринтерлік  немесе  стайерлік  жүгіруде, 
шаңғымен трамплинмен секіруде жəне т.б. ерекшеленеді [5, 83-б].
Бақылау əдісі спортшының жаттығу деңгейін анықтау жəне одан əрі жаттығу барысына өзгерістер 
ендіру  үшін  бақылау  нормативін  қолданумен  байланысты.  Бақылау  жалпы  дене  əдісін  қолданудағы 
бойынша жүргізіледі.
Аралық (интервалды) əдіс – спецификалық міндеттерді шешу үшін қолданылады, мысалы, жүрек-
қан тамырлары жүйелерінің максимальды мүмкіндіктерін қысқа мерзімде дамыту. Бұл əдіс жаттығу-
лар сериясынан кейінгі қарқындылығы бойынша жоғары жəне төменгі жүктеменің арасында аз дема-
лыспен көп реттік кезектестірумен қорытындыланады.
Қайталау əдісі – əдетті қарқындылығы бойынша максимальды қайталанатын жүктеменің арасын-
дағы демалыспен қорытындыланады. Мұнда жүктеме көлемі əртүрлі болуы мүмкін. 
Жарыстық  əдіс – жаттығу  үдерісінде  жарыстық  жүктемелерді  пайдалануға  негізделген.  Мұнда 
жаттығуда жарыстың спецификалық жағдайының көрінісін елестету жəне барынша көп жарысқа қа-
тысу қажет.
Ауырлықпен  жаттығу  əдісі – қосымша  жүктемемен  (ауырлық  жүкпен)  жаттығуды  орындауды 
қарастырады. Шегіне дейінгі жаттығуды орындау əдісі жүктеменің жоғары деңгейімен сипатталады. 
Мұнда жаттығу шегіне дейінгі жағдайда орындалса, яғни мұнда жаттығуды орындау іс жүзінде мүмкін 
болмайтын жағдайға дейін.
Ойындық əдіс – шұғылданушы ойыншылардың өз бетінше əрекетіне сəйкес келетін əртүрлі жағдай-
ларда үйлесімділігіне негізделген. Бұл əдіс белсенділіктің, шығармашылықты, əбжілдікті көрсетуіне 
ықпал етеді, дене жəне ақыл, ой қызметінің сезім күйі жəне кешенді сипатымен айырмаланады.
Бұл əдістің барлық басымдылығымен қатар, оның мына кемшіліктерін ескеру қажет: қандай да бір 
сапаларын  дамыту  үшін  жеке  жүктемелерін  мөлшерлеу  мүмкін  емес.  Бұл  əдісті  ауыспалы  кезеңдегі 
күшіне қалпына келтіру кезінде жəне дайындық кезеңінде қозғалыс жəне шапшыңдық үйлесімділігін 
дамыту үшін басқа əдістермен үйлесімділікте басымырақ қолданған дұрыс.
Айналма əдісі – жаттығуды белгілі бір үйлесімдікте орындауда əрбір əдістің басымдылығын барын-
ша тиімділікте пайдалануға мүмкіндік беретін жаттығуда басымдық танытуға тиіс. Жаттығудың бұл 
əдісінде жаттығулармен, тəсілдік əдістер ойынымен алмастырады. Жаттығуларды дұрыс кезектестіріп 
іріктеу кезінде салыстырмалы түрде аз қажумен жүктеме жоғары қарқындылыққа жетеді де жаттығу-
дың көлемін арттыруда мүмкіндік береді.
Оқу-жаттығу үдерісінде əртүрлі өзгерістерді пайдалану төзімділік, күш, шапшаңдық, əбжілдік жəне 
т.б. дене сапаларын барынша тиімді дамытуға мүмкіндік береді.
Сөзбен (вербальды) жəне көрнекілікпен (сенсорлы) əсер ету əдістері
Үйренушіге кіріспе пікірлесу, əңгімелесу, түсіндіру, сипаттау түрінде белгілі бір əдісті, жаттығуды 
жəне т.б. белгілі бір көлеміндегі білімді беру үдерісі мен тəсілдері, яғни дене тəрбиесі үдерісінде бар-
лық жерде қолданылатын сөзбен түсіндіру əдісінің мəні. 

98
Жаңа  орындалатын  қозғалыс  актысы  туралы  жаттықтырушының  немесе  оның  дайындаған  үйре-
нушісінің бүтіндей мағлұмат алуына мүмкіндік жасау үшін нақтылы əрекет тікелей көрсетумен, оны 
баяу қарқында демонстрациялаумен, оның күрделілігі мен ерекшеліктерін түсіндіру үшін тоқтаумен 
іске асырылады.
Дыбыстарды, сигналдарды, музыканы пайдалану дене жаттығуларының, қозғалыстың кеңістік жəне 
уақыттық сипаттамасын белгілеуге жəрдемдеседі. 
Көрсетілген əдістерді тиімді қолданудың мысалы ретінде қозғалыстың қарқындылығын, жылдам-
дығын, жүгіру уақытын жəне т.б. жарық жəне дыбыстық белгілер қызмет етеді. 
Оқушыларға дене тəрбиесін беруде адамның психологиялық табиғатына сай, халықтық педагогика 
элементтерін пайдалануда көрсетілген типтердің ерекшеліктері бойынша жұмыс түрін таңдау қажеттігі 
маңызды.
Халқымыз: «Тірлігің – ірі, тілің майда болсын», – дейді. Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен 
тілінен  анық  байқалады.  Қалай  сөйлегеніне  жəне  қандай  сөз  тіркестерін  қолданатынына  қарап,  сөз 
ырғағы мен əуенін талдай отырып, сөйлеу үдерісіндегі тыныстары мен жеделдігіне орай, жеке адамның 
ерекшеліктері байқалады. Сонымен қатар мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық 
құндылықтар мен жеке талғамдар арақатынасы шешуші мəнге ие. Əр қоғамның өзіне сай маңызды да 
мəнді міндеттері болады. Міне, осы міндеттерді іске асыру барысында мінез қалыптасады. Кейін солар 
тұрғысынан тексеріледі, бағаланады. Мінез – оқушының қандай да қасиетінің төзімділігі, өжеттігі, ен-
жарлығының т.б. көрінісі ғана болып қоймастан, қоғамдық мəні бар іс-əрекетке ие болған бағыт-бағдар 
сипатын аңдатады. 
Осыдан мінездің тыңғылықтылығы адамның өмірлік бағыт-бағдары негізінде нақты бір жүйеге ке-
леді. Мінездің қалыптасуындағы басты шарт-өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болма-
уы не оның шашыраңқылығы – босбелбеулік мінезсіздіктің белгісі. «Өсіретін де – мінез, өшіретін де 
мінез» деген халқымыз. «Жаман мінез не іспен, не күшпен түзеледі».
Оқушының биологиялық жағдайына мəн берсек, мұнда жоғарғы жүйке қызметінің типін, физика-
лық күшін, дене құрылысының, бет əлпеті ым-ишарасынан сондай-ақ тұқым қуалаушылық, туа біткен 
нышандарын т.б. ерекшеліктерді білу қажет. Адамның саналы іс-əрекеті биологиялық себеп-салдармен 
байланыс жоқ. Дене тəрбиесі сабағында талап дұрыс қойылса, жас маман биологиялық қажеттікке бой-
ұсынбай, қандай да бір кедергілерді жеңуге талпынады [5, 35-б]. Алғашқыда күрделі болып көрінген 
дене жаттығуларын саналы əрекетпен жоғары деңгейде жасауға бағыттайды жəне терең заңдылықта-
рын  тануға  ұмтылып,  соларға  орай  өз  əрекет-қылығына  бағыт  таңдайды.  Дене  тəрбие  сабағында 
оқушының психологиялық жағдайы мен физиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, олардың тəжірибені 
игеруі жаттығуларды үйренуі, əрекет-қылық тəсілдерінің нəтижесі – оқушылардың өз тəжірибелерінің 
өнімі емес, өткен əулеттерінің, яғни гендік ерекшеліктердің берілетіндігін де естен шығармау керек.
Бір жағынан құндылық бағыттары жүйесін, себеп-салдардың өзгеруі мен кəсіби-мүмкіндіктерінің 
өсуіне байланысты жас мамандардың – спортта рекорд көрсететін көркем өнер, техникалық сондай-ақ 
ғылыми жетістіктерге олар жете алатын кезеңде екендігін де ескеру қажеттігі туындайды [6, 72-б].
Дене мəдениеті – қоғамның жəне жеке тұлға мəдениетінің органикалық бөлігі. Оның ерекше мазмұ-
нының негізін өмірлік тəжірибеде дене дайындығының қозғаушы күші ретіндегі қозғалыс қызметінде, 
адамның дене мүмкіндігі жағдайы мен денсаулығын жақсартуда тиімді пайдалану құрайды.
Дене мəдениеті бойынша педагогикалық үдерістің негізгі қызметі шұғылданушыларды оқытып, үй-
рету, тəрбиелеу жəне дамыту болып табылады.
Пайдаланған əдебиеттер тізімі:
1.  ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстан 2050» МƏҢГІЛІК ЕЛ! Бір мақсат, бір мүдде, 
бір болашақ. Егемен Қазақстан. №11 (28235) 18 қаңтар 2014ж.
2.  Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім жəне ұлттық тəрбие.-Алматы: Нұрлы əлем, 2000.-116 б.
3.  Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1989.
4.  Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М.: Просвещение, 1968. – 464 с.
5.  Выготский Л.С. Собр. соч. : в 6 т. / Под. ред. А.В.Запорожец. – М.: Педагогика, 1985. Т.1.-103 с.
6.  Уаңбаев Е. Дене тəрбиесінің негіздері. – Алматы: Санат, 2000. – 72 б.