Ф и з и к а әож 3. 049. Физика сабақтарында

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 165
 
қызылша,  салат  пен  шпинат  шырын  түрінде  шаршайтын  жұмыстардан  соң  күш  кӛзі 
болып, тез табылатындар [ 2]. 
Шырындардың бағалылығы оның тез сіңірілуінде: оны қабылдағаннан кейінгі жарты 
сағатта  ол  үдеріс  аяқталады.  Кӛкӛністі  тағамдардың  толық  қорытылу  мен  сіңірілуі  үшін 
бірнеше сағат қажет. Шырындарды қолдана отырып  біз ағзаның асқорытуын тездетеміз. 
Шырындарды жекелеген тағам ретінде ішуге болады немесе кез келген тағамға дейін 30-
40 мин бұрын ішуге болады. 
Шырындардың құрамындағы гербицидтер ағзаға келіп түспейтіні туралы мәліметтер 
бар.  Олар  негізінен  клеткада  қабығымен  байланыста  болып  қалады.  Бұл  шырындардың 
тағы  бір  басты  артықшылығы.  Шырындарды  қалай  ішу  керек?  Бұл  жағдайда  әр  түрлі 
авторлардың  ұсыныстары  ӛзгеше.  Шырындарды  басқа  тағамдармен,  сонымен  қатар 
минералды  сумен  бірге  диеталық  тамақ  ретінде  ішуге  берілген  кеңестерді  тиімді  деп 
санауға  болмайды.  Егер  сізде  асқорыту  ағзаларында  созылмалы  ауру  болса,  онда 
тамақтану  кезінде  және  одан  кейін  шырындарды  ішу  (әсіресе  кӛмірсуларға  бай)  қауіпті. 
Бұл  асқазандағы  ашыту  процесін  күшейтеді  және  патологиялық  процестің  асқынуын 
тудырады. Асқазандағы қышқылдылық тӛмен немесе орташа болса ӛсімдіктер шырынын 
тамаққа дейін 30-40 мин бұрын ішу керек. Асқазанда тұз қышылының түзілуі артық болса 
шырындарды тамақтан кейін жарты сағаттан соң қабылдайды.  
Кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша, қысқа уақыт аралығында шырындардың ӛте 
кӛп  мӛлшерін  қолданудың  жалпы  жағымсыз  әсері  жоқ.  Практикалық  тәжірибе  негізінде 
бұл  жерде  белгілі  бір  норманың  қажет  екенін  айта  кеткен  жӛн.  Әдетте  шырындарды 
қолданудың екі режимі пайдаланылады: шырынмен қанығу (күніне 1,5- 2 л шырын) және 
күнделікті  профилактикалық  қолдану.  Шырындар  салмақты  тез  түсіреді  және  ағзаны 
тазартады.  Үш  күннен  кӛп  тек  шырындарды  қабылдау  дәрігердің  қадағалауында  болуы 
қажет.  Шырынды  профилактика  ретінде  жүйелі  түрде,  ретпен  аптасына  1-2  рет  ішуге 
болады. Әдетте, шырындардың әсерінің нәтижесі кӛрінуі үшін 2-5 тәулік қажет [1,2].  
Шырындарды  үй  жағдайында  қалай  дайындау  керек?  Оларды  тек  балғын, 
бұзылмаған  кӛкӛністер,  жемістер  мен  жидектерден  жасау  керек  және  бірден  ішу  қажет. 
Соңғы жылдары Н.В.Уокердің шырындарды престеу арқылы шырынсыққышта дайындау 
әдісі  классикалық  ұсыныс  болып  табылады.  Кеңес  одағы  ғалымдары  центрифуга  мен 
шырынсыққышта  дайындалған  шырындардың  қасиетін  анықтады  (мысалы,  СВА-1типі). 
Центрифугалық  шырын  сығылғанға  қарағанда  3-4  есе  тез  дайындалады,  сондықтан 
физиологиялық  активті  заттар  аз  қышқылданады.  Центрифугалық  алма  шырынында 
сығылғанға  қарағанда  флавоноидтердің  мӛлшері  3  есе,  лейкоантоционидтер  (бояғыш 
заттар) 10 есе кӛп. Сонымен қатар центрифугалық шырын 10% жұмсағы бар нектар болып 
табылады.  Оған  ФАЗ-дың  кӛп  мӛлшері  түседі,  сондықтан  да  ол  ағзаға  биологиялық 
тұрғыдан бағалы. Шырынды дайындағаннан соң бірден қабылдау қажет.  
Оны  тоңазытқышта  аз  уақыт  сақтаудың  ӛзінде  дәмі  ӛзгермесе  де,  ашуы  мен 
бұзылуын  тудырады.  Консервіленген  шырындар  балғынға  қарағанда  аз  белсенді  әсер 
етеді. [3]  
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ  
1.  Ж.Ж.Қожантаева  «Экология  және  сыртқы  ортаның  тұрақты  дамуы».  –  Алматы, 
2011. 
2. «Флора Казахстана» Алматы 1956-1966. І – ІХ т. 
3.  М.К.Кӛкенов,  С.Н.Әдекенов,  Қ.Д.Рақымов,  Ә.И.Исанбаев,  Б.Н.Сауранбаев 
«Қазақстанның дәрілік ӛсімдіктері және оның қолданылуы» Алматы «Ғылым» 1998ж. 
РЕЗЮМЕ 
В статье приведены данные о составе сока выделенных из плодов и из вегетативных 
органов овощных культур и его значение для здоровья человека. 
SUMMARY 
       The  article  deals  with  composition  of  garden-stuffs  juice  and  the  vegetative  organs  of 
vegetable cultures and its value for the man’s health. 

166  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
ӘОЖ 581.585.34 
 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ КҤЗДІК БИДАЙ СОРТТАРЫН  
ӚСІРУДЕГІ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 
 
М.С.Курманбаева – б.ғ.д., доцент м.а.  
(Алматы қ., Қазмемқызпу) 
 
  Аннотация:  Мақалада  ашық  -  каштанды  топырақты  егістік  танаптарында  кӛп 
факторлы жүргізілген тәжірибе барысында, осы аймаққа аудандастырылған күздік бидай 
сорттарын ӛсірудегі экологиялық факторлардың маңыздылығы айқындалған. 
Түйін сӛздер: күздік бидай, себу мӛлшері, себу мерзімі, ӛнімділік, тыңайтқыш 
Соңғы  жылдары  біздің  елімізде  күздік  бидайдың  интенсивті  кӛптеген  сорттары 
шығарылды. Бұл сорттар сыртқы орта жағдайына талаптары бойынша және биологиялық 
қасиеттері жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Сондықтан, оларды ӛсірудің агротехникасы 
олардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып және ӛсіру ортасының экологиялық 
жағдайын  да  есепке  ала  отырып  жүргізілуі  тиіс.  Жаңа  сорттар  агротехникаға  ескі 
сорттармен салыстырғанда кӛбірек талап қояды [1].  
Жыл сайын жоғары сапалы мол түсім алу үшін осы сорттардың жеке ерекшеліктерін 
ескеруіміз  қажет.  Қазіргі  күздік  бидайдың  интенсивті  сорттары  ӛздерінің  потенциалдық 
мүмкіншіліктерін  ӛсуге  қолайлы  жағдайда  ғана  кӛрсете  алады,  ал  қолайсыз  жағдайда 
түсімділікті тӛмендетіп жібереді [2].  
Дәнді  дақылдардың  ӛнімділігін  арттыруда  жоғары  ӛнімді  сорттардың  рӛлі  ерекше 
маңызды. Интенсивті сорттардың ерекшелігі олар жоғары агрофонда рекордтық ӛнім бере 
алады.  Ал,  тӛмен  агротехникада  олардың  кәдімгі  сорттардан  еш  айырмашылығы 
болмайды және олардан да тӛмен ӛнім беруі ықтимал [3].  
Практикадан  белгілі  барлық  сорттар  ӛсірудің  бірдей  жағдайында  әртүрлі  ӛнім 
беретіндігі. Біреулері - аз ӛнім берсе, келесісі - ауруға оңай шалдығады, басқасы - қысқы 
суықты нашар кӛтереді, біреулері - құрғақшылыққа тӛзбейді немесе тұрақты жоғары ӛнім 
бере алмайды [4].  
Сондықтан зерттеу жұмысының мақсаты күздік бидайдан жоғары тұрақты ӛнім алу 
үшін экологиялық факторлардың маңыздылығын айқындау болып табылады.  
Зерттеу объектілері  және әдістері.  Алматы облысы, Қарасай  ауданында ашық  - 
каштанды  топырақты  егістік  танаптарында  кӛп  факторлы  жүргізілген  тәжірибе 
барысында,  осы  аймаққа  аудандастырылған  күздік  бидай  сорттары  алынды:  Алмалы, 
Эритроспермум  217,  Эритроспермум  317,  Эритроспермум  256,  Эритроспермум  596, 
Лютесценс  42,  агротехника  осы  аймаққа  жалпы  қабылданған.  Ылғалмен  қамтамасыз  ету 
жағдайына  байланысты  жылына  1-2  вегетациялық  суару  жүргізілді  (нормасы  400-500 
м³/гектарына). 
Зерттеу нәтижелері.  Күздік  бидайды  ӛсіруде  ең  маңыздысы  топырақтық  - 
климаттық  жағдайды,  биологиялық  ерекшелігін,  агротехниканы  қолдануды  есепке  ала 
отырып, оптимальды себу мерзімін анықтау болып табылады. Себу мерзімінен  ӛсімдіктің 
күзгі ӛсу мен дамуы, ӛсімдікте пластикалық заттардың жинақталуы, олардың ауруға және 
зиянкестерге  тӛзімділігі  және  қыстап  шығудың  қолайсыз  жағдайы  тәуелді  болады.  Себу 
мерзімі мен оның мӛлшері-күздік бидай ӛсіруде басты факторлар болып табылады. Ауыл 
шаруашылығында  себу  мӛлшерінің  қолайлысын  таңдап  алу  және  мерзімінің  дұрыс 
уақытын  білу  негізгі  міндеттердің  бірі.  Егісте  ӛсімдіктер  санына  негізінен  себу  мӛлшері 
әсерін  тигізеді,  ал  жиналған  масақтың  санын  анықтауда  басты  рӛлді  себу  мерзімі 
атқарады. Бұл факторлар жалпы түсімнің 82%-н қамтамасыз етеді. 
Себу мерзімі ӛз кезегінде кӛптеген жағдайларға - алғы егіс, сорт, топырақ жағдайы, 
оның ылғалдылығы мен құнарлығы және температуралық режимге тәуелді.