к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
540
МС
КЮРИ (Ки, Си) – радиоактивті көздегі (изотоп активтілігінің) нуклидтің
активтілігінің жүйеден тыс бірлігі. 1 Ки – 1 сек уақытта изотоптың 3,700·10
10
актісі (ыдырауы) болатын активтілігі. 1 Ки = 3,700·10
10
Бк (беккерель). Француз
физиктері Пьер
Кюри (1859 – 1906) мен Мария
Склодовская-Кюридің (1867 –
1934) құрметіне аталған.
КЮРИ ЗАҢЫ – кейбір
парамагнетиктердің меншікті
магниттік
алғырлығының (
ߵ
) температуралық тәуелділігі,
ߵ
= С/Т түрінде өрнектеледі,
мұндағы Т – абсолюттік температура, С – кюри константасы. Бұл заңды 1895
жылы француз физигі Пьер
Кюри (1859 – 1906) тұжырымдаған. Кюри заңына
кейбір газдар (оттек, азот тотығы), сілтілі металдардың буы, сирек кездесетін
элементтердің парамагниттік тұздар ерітінділері мен кристалдық күйдегі кейбір
парамагниттік тұздар бағынады. Кюри заңының классикалық теориясы бірімен-
бірі әлсіз әсерлесетін магниттік диполдік моменті болатын атомдар, молекулалар
не иондар жүйесін статистикалық тұрғыдан қарауға негізделген. Ал төменгі тем-
пература мен күшті магнит өрісіндегі заттарға Кюри заңында орын жоқ.
КЮРИ НҮКТЕСІ, Кюри температурасы, (θ немесе Т
с
) – фазалық ауысу
нүктесіне жақындағанда және осы нүктеде сапалы жаңа қасиетке ие болатын
заттардың үздіксіз өзгерісімен сипатталатын ІІ текті фазалық ауысу температу-
расы. Ферромагнетиктердегі осы ауысуды егжей-тегжейлі зерттеген француз
физигі Пьер
Кюридің (1859 – 1906) есімімен аталған.
Кюри нүктесінен төменгі (Т) температура кезінде ферромагнетиктер (Т
с
)
температурасында өздігінен магниттелушілікке (Ј
S
) және белгілі бір магниттік-
кристалдық симметрияға ие болады. Ферромагнетиктер қыздырылған және
Кюри нүктесіне жақындаған кезде атомдардың жылулық қозғалысы күшейеді
де бұрынғы магниттік реттілікті – атомдардың магниттік моменттерінің бірдей
бағытталуын «әлсіретеді». Магниттік реттіліктің өзгерісін мөлшерлік сипаттау үшін
р е т т і л і к п а р а м е т р і η енгізілген, бұл үшін ферромагнетиктер жағдайында
олардың магниттелушілігін қабылдауға болады. Т→Т
с
кезде реттілік параметр η→0,
ал Кюри нүктесінде ферромагнетиктердің өзіндік магниттелушілігі жойылады (η=0),
ферромагнетиктер парамагнетиктерге айналады. Антиферромагнетиктерде Т=Т
с
кезде (антиферромагнетиктік Кюри нүктесінде немесе Неель нүктесінде) оларға тән
атомдық магниттік құрылым (магниттік кіші торлар) қирайтын болады және анти-
ферромагнетиктер де парамагнетиктерге айналады. Т=Т
с
кезде атомдардың жылулық
қозғалысы сегнетэлектриктерде кристалдық торлардың қарапайым ұяшықтарының
электрлік диполдерінің реттілікті бағдарларын нөлге теңестіреді. Кюри нүктесінің
маңайында затта Т→Т
с
кезінде максимумға жететін көптеген физикалық қасиеттері
(мысалы, жылу сыйымдылығы, магниттік алғырлығы) арнайы өзгерістерге ұшырайды.
МС
541
ҚАБАТ – бір дененің тұтас болмай, өзі секілді немесе өзгедей бөліктердің
арасында немесе асты-үстінде орналасқан құрама бөлігі.
Бейтарап қабат – үлгіні ию кезінде өзінің ұзындығын өзгертпейтін талшық
қабаты.
Жабатын қабат – негізгі заряд тасушымен кедейленген металмен немесе өзге
типті жартылайөткізгіштіктің шекарасының маңындағы өткізгіштегі аймақ.
Қосарланған электрлік қабат – жанасатын екі фазаның шекарасының ұзын
бойына таралған қарама-қарсы таңбалы электр зарядтарының жиынтығы.
Мономолекулалық қабат – заттың бөліну фазаларының шекарасындағы
қалыңдығы бір молекула шамасында болатын қабаты.
Шекаралық қабат – сүйір денелердің бетінде пайда болатын жылдамдығы,
температурасы немесе химиялық құрамы әрқилы екі ағынның ажырау арнасының
қабырғалары немесе шекараларындағы тұтқыр сұйықтың немесе тұтқыр газдың
жұқа қабатты ағу аймағы.
ҚАБЫҚША,
қабық – механикада, арақашықтығы өзге өлшемдерімен
салыстырғанда кіші (аз) болатын екі қисық сызықты бетпен шектелген деформа-
цияланатын қатты дене. Қабықшаның қалыңдығын теңдей екіге ажырататын бет
– осы
беттің ортасы деп аталған; қабықша беттің сырт көрінісіне тәуелді бірнеше
пішінге ажыратылған. Қабықша беттің толық қисықтығы бойынша – гаусстық
қисықтық деп аталатын: оң – сфералық, эллипсоидтық; нөлдік – цилиндрлік,
конустық; теріс – гиперболалық, параболоидтық беттерге топталған. Қабықша
тұрақты және айнымалы (өзгермелі) қалыңдықты, сондай-ақ бір, екі және көп
қабатты қабықшалар бола алады.
«
ҚАБЫҚША» ұғымы физикада шартты түрде мынадай мағыналарда пай-
даланылады: (Физикалық қабықша құрылыс ісінде қолданылатын қабықтарға
ұқсамайды):
Адиабаттық қабықша – қарастырылып отырған жүйе мен сыртқы орта ара-
сында жылу алмасуға жол бермейтін қабықша.
Электрондық қабықша – 1) Атомның немесе молекуланың құрамына енген
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
542
543
бүкіл электрондардың жиынтығы. 2) Басты кванттық санның берілген мәніне ие
және атомның ядросынан жуық шамамен бірдей қашықтықта орналасқан атом
электрондарының жиынтығы.
Ядролық қабықша – атом ядросында энергия мәндері бір-біріне қарайлас
болатын нуклондардың жиынтығы.
ҚАЙНАУ – сұйықтың көлемінде бу көпіршіктерінің немесе қыздырылатын
беттерде буға толған қуыстардың түзілуі нәтижесінде буға
(І текті фазалық
ауысу) айналуы. Сұйықтың қуысында пайда болған көпіршіктердің көлемдері
ұлғайып сұйықтың бетіне қалқып шығады да жарылып (оның ішіндегі) қаныққан
бу сұйықтық фазаға ауысады.
Сұйықтың қайнауын тұрақты түрде ұстап тұру үшін оның бу түзуіне және будың
көлемінің ұлғаюына қарсы сыртқы қысымның жұмысына қарсы шығындалуына
қосымша жылу беріліп тұруы қажет.
Тұрақты қысымдағы сұйықтың қайнауы
жүзеге асырылатын температура
қайнау
т е м п е р а т у р а с ы (
Т
қ
) деп аталған.
Қайнап тұрған сұйықтың үстіңгі бетіндегі
будың қанығу температурасы қайнау тем-
пературасына (Т
қ
) сәйкес келеді. Қысым
артқан сайын қайнау температурасы да
арта түседі. Қайнаудың шектік темпе-
ратурасы заттың кризистік темпе-
ратурасы болып табылады.
Атом қысым кезіндегі қайнау тем-
пературасы химиялық таза заттардың
негізгі физикалық-химиялық сипаттамаларының бірі болады. Мұқият тазартылған
сұйықта еріген газдар (ауа) болмайды, сол себепті әлгі сұйықты қайнаусыз ондаған
градусқа дейін
аса қыздыру мүмкін болады. Осындай асақызған сұйық қайнайтын
болса, қайнау қопарылыс секілді тасқынды өтеді. Асақызу температурасы будың
пайда болуына жұмсалады, сол себепті қайнаған сұйық будың
қанығу темпе-
ратурасына дейін тез салқындайды. Таза сұйықтың қайнаусыз асақызуының
туу себебі мынада: бастапқы кезде кішігірім көпіршіктердің (ұйытқылық) пайда
болуының қиындығы: көпіршіктердің пайда болуына беттік көп энергия жұмсалуы
қажет. Егер сұйықта еріген газ және әртүрлі ұсақ қалқымалы бөлшектер болса,
онда сәл ғана асақыздыру тұрақты әрі тыныш қайнауды тудыруға жеткілікті.
Бу түзілудің негізгі орталығы газ сіңірілетін ұсақ кеуектері болатын және басқа
біртексіз қоспалары бар ұсақ бөлшектер болады.
а – сұйық қайнауға дейінгі нүктеде тек
бетінен ғана буланады; б – қайнаған сұйықта
оның бетінен де және бу көпіршіктерінде де
булану жүзеге асады
