қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
546
547
(берілген нүктенің жанама түзуіне перпендикуляр бағытталған түзу) бойынша
бағытталған үдеудің құраушысы. Түзу сызықты қозғалыс кезінде қалыпты үдеу
нөлге тең.
ҚАЛЫПТЫ ШАРТТАР – р=101325 Па = 760 мм сынап бағанына тең қысым-
мен (қалыпты атмосферада) және 273,15 К (t = 0º
С) температурамен, газдың
мольдік көлемімен V
о
= 2,2414·10
–2
м
3
/моль анықталатын физикалық шамалар.
Еркін түсу үдеуі g
қ
= 9,80665 м /сек
2
-қа тең деп қабылданған.
ҚАЛЫПТЫ ЭЛЕМЕНТ – тұрақты токтың электр қозғаушы күшінің (ЭҚК-
ін) өлшеуіш болатын гальвани элементі. Қалыпты элемент ретінде көбінесе
Вестонның сұйық электролитті (қаныққан және қанықпаған) және қаныққан (сұйық
электролиті жоқ) гальвани элементтері қолданылады.
ҚАНЫҒУ, магниттік – магниттеуші магнит өрісінің кернеулігін әрі қарай
арттырған кезде ферромагнетиктің немесе парамагнетиктің магниттелушілігі
шектік мәндерге дейін жететін (артатын) кездегі әлгі заттың күйі.
ҚАНЫҚ ЕРІТІНДІ – заттың белгілі бір температурада әрі қарай ери алмай-
тын күйі. Қанық ерітіндінің концентрациясы (қоюлығы) заттың берілген жағ-
дайындағы ерігіштігінің өлшеуіші болады.
ҚАНЫҚҚАН БУ – химиялық құрамдары бірдей сұйықпен (немесе қатты
денемен) термодинамикалық тепе-теңдікте болатын бу. Сұйық пен оның
қаныққан буы динамикалық тепе-теңдікте болады: уақыт бірлігінде сұйықтан
буға ауысатын молекулаларының саны
әлгі уақытта будан сұйыққа қайтадан
қайтатын молекулалардың сынына
тең. Құрамында сұйықтың тамшылары
кездесетін қаныққан бу – ылғал бу,
ал тамшылар кездеспейтіні – құрғақ
бу деп аталған. Құрғақ будың күйі
орнықсыз: жылу аз ғана кемігенде құрғақ бу ішінара конденсацияланып (яғни суға
айналып) ылғал бу түзеді, ал жылу үстемеленіп қосылатын болса, асақызған буға ай-
налады. Сұйық пен будың ( үштік нүкте мен кризистік нүкте аралығында)
аралығында температура мен қысымының арасында термодинамикалық тепе-
теңдіктің орнығуы мүмкін, қысым шамасының әрқайсысына будың белгілі бір
қанығу температурасы сәйкес болады.
ҚАРА АПАН, қара те сік– дененің
гравитациялық күш әсерінен оның
гравитациялық радиусынан r
g
= 2GM/с
2
(мұндағы М – дененің массасы, G –
гравитациялық тұрақты, с – жарық жылдамдығының сан жүзіндегі мәні) кіші
Булану және будың қанығуы
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
548
549
өлшемге дейін сығылуының нәтижесінде пайда болған ғарыштық нысан (объект).
Ғаламда қара апанның болу мүмкіндігі жайлы болжам жалпы салыстырмалық
т е о р и я ( ЖС Т ) негізінде тұжырымдалған. ЖСТ бойынша аспан денесінің
өлшемі r
g
радиусына жуықтаған кезде тартылыс күші шексіздікке ұмтылады.
Бірақ та сығымдалуға қарсылық көрсететін r
g
радиусымен сипатталатын серпім-
ділік күші заттың тіптен аз көлеміндегі өте жоғары тығыздығы кезінде шекті
қалпынан өзгермейді. Сондықтан гравитациялық радиус өлшемдеріне жет-
кен дененің заттары орталық жаққа қарай үздіксіз сығылуы тиіс (
релятивтік
гравитациялық қирауға ұшырауы тиіс). Қара апанның пайда болуының бір жолын
жұлдыздардың эволюциясы көрсеткен. Қойнауындағы термоядролық энергия көзі
сарқылған жұлдыз қ а р а а п а н ғ а айналуы мүмкін. Массасы М>М
кризистік
= 1,5–3
Күн массасына тең болатын жұлдыздардың ішкі қысым күштері гравитациялық
күштерге қарсы тұра алмайды. Жұл-
дыздық заттар орталыққа қарай лап
беріп, іс жүзінде еркін түсу уақы-
ты кезінде гравитациялық радиус-
қа теңеледі де жұлдыздарда гравита-
циялық «өздік тұйықталу» баста-
лады. Беттері r
g
радиусты сфераға
(Щварцшильдік сферасына) жет-
кен жұлдыздарда Шварцшильдік
сфера шегінен ешқандай сигналдар
(жарықтық, бөлшектік) тысқары шыға
алмайды және сыртқы бақылаушыға
жете де алмайды. Жарық сыртқа шы-
ға алмайтын аймақтың шекарасы қа-
ра апанның көкжиегі деп аталған. Егер қираған жұлдыз зарядталған болса,
қара апанның сыртқы көрінісінің сақталуы, оның гравитациялық өрісіне, айналу
моментіне және электр зарядына байланысты. Қара апанның гравитациялық өрісі
шалғай қашықтықта әдетте жұлдыздардың өрістерінен айырмашылығы жоқ және
қара апанмен өзара әсерлесуші өзге денелердің қозғалысы Ньютон механикасының
заңдарына бағынады. Қара апанның маңайындағы гравитациялық өрістің сипаты
ЖСТ бойынша анықталады. Айналатын қара апанның гравитациялық өрісінің
бірқатар ерекшеліктері бар (
Керр өрісі). Қара апанның көкжиегінен тысқары ерек-
ше аймақ – эрго с фера (грекше «ергон – жұмыс») болады. Эргосфераға түсетін
зат міндетті түрде қара апанның төңірегінде айналатын болады. Эргосфераның
Қара апаннан алыста (тартылыс өрісі әлсіз
қашықтықта) парабола немесе гипербола
траекториясымен қозғалатын дененің жыл-
дамдығы жарық жылдамдығынан аз болса, ол
қара апанның төңірегінде дөңгелек орбитамен
(а) айналып, ақыр соңында қара апанға құлап
түседі (б)
