48
деңгейге жеткізу үшін білім мазмұнына жаңалық енгізудің
жаңа да тиімді әдістерін іздестіру мен оларды жүзеге
асыра алатын мұғалімдерді даярлау қажет.
Алдына келген баланы қалыптастыруға ықпалын
тигізетін ұстаз шәкірт бойына тән даралықты қалай
байқайды?
Дарынды оқушы – тек қана жақсы оқитын оқушы
ма? Бұл пікірді ағылшын ғалымы П.Торранс зерттеп,
мұғалімге көп және қисынсыз сұрақ қоятын, көбіне
түсінбеушілік туғызатын қияли, әр нәрсеге өз көзқарасы
бар оқушыны дарынды деп дәлелдеген. Дарынды бала
дегеніміз – басқа балаларға қарағанда мүлдем өзгеше,
ерекше балалар. Ондай бала білімқұмар, қозғалмалы,
дербес, көңіл-күйі әрқашан көтеріңкі, қарым-қатынасқа
тез әрі жеңіл түседі. Егер де оны қоршаған адамдар
дәл осындай түрде қабылдаса, ешқандай қиындықтар
туындамаушы еді.
Дарындылықтың анықтамасы:
1. Іс-әрекеттің сәтті орындалуын қамтамасыз ететін
қабілеттіліктің өзара сәйкестік сапалығын айтады;
2. Іс-әрекеттердің жағдайдағы ерекшелігі кеңінен
қамтылған адам мүмкіндігі;
3. Ақыл әлеуеті немесе интеллект. Оқуға, білімге
жалпы танымдық мүмкіндіктер және қабілеті;
4. Баланың табиғаты арқылы дамыған қабілет түрлері;
5. Таланттылық пен адамгершіліктің жоғары
жетістіктерге жеткізетін деңгейі.
Дарынды оқушыларды таңдау барысында назар
аударатын ерекшеліктер:
1. Дарынды бала өзгеше және шапшаң ойлайды;
2. Дарынды оқушылардың ішкі сезімі жағынан
49
өзгешелігі: өте сезімтал, ықылас қойған нәрсесін,
тақырыбын әр жерде негізгі мәселе етіп ұсынады;
3. Дарынды оқушының физикалық тұрғыдан
ерекшелігі: дамудағы шапшаңдық, ақындарша сөйлеу,
жиі-жиі ойға берілуі, қиял күйінің басым түсуі;
4. Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі: адамгершілік
сезімдерінің ерте дамып, жоғары модальдік қасиеттерге
ие болуы.
Дарындылық 3 өлшеммен анықталады:
1. Танымдық даму;
2. Психологиялық даму;
3. Физикалық даму.
Дарынды балалардың сипаттамасы:
1. Интеллектуалдық ауқымы кең;
2. Білімділік өрісі жоғары;
3. Ойлау қабілеті тұрақты, қызығуы мол, кейде бір
іспен айналысса, тоқтай алмайды, өз ойын ерте жеткізеді.
Дарындылықты анықтауда төмендегі фактор-
ларды ескеру керек:
1. Жас ерекшелігін;
2. Тұлғалық ерекшелігін;
3. Тестілеу кезінде жағдай туғызу.
Дарынды бала – өте білімпаз. Ол бәрін оқып, біліп,
ұстап көргісі келеді. Элен Виннер бұл ерекшелікті «бі-
лімге құштарлықтың таусылмас бұлағы» дейді. Мұндай
білімпаздық зерттеу таусылмайтын қызығушылыққа
ұласып, өмірін байытуға жол ашады. Балалық шақта
баланың дарындылығын байқампаздық қабілетінен
көруге болады. Олар әрқашан да әр түрлі дәрежелі
күрделі тапсырмаларды шешуге дайын болды. Дарынды
балалардың сөздік қоры мол, күрделі синтаксистік
50
құрылымдар құрастырады, ойларын ерекше білдіреді,
сұрақтарының құрылымы көңіл аударатындай өзгеше.
Мұндай балалар балалық шақтан бастап күрделі, қиын
кітаптар, сөздіктер, энциклопедиялар оқиды.
Жалпы, дарынды балалардың бойында қайталанбас,
бірақ көпшілік дарынды балаларға тән ерекшеліктер көп
кездеседі. Бұл ерекшеліктер баланың сөйлеген сөзінде,
ойнаған ойынында, ересектермен, басқа балалармен
құрған қарым-қатынасында, танымдық әрекетінде
көрінеді. Ол ерекшеліктерді тек психологтар ғана емес,
күнделікті тұрмыста балабақша тәрбиешісі, мұғалімдер,
ата-аналар оңай байқайды. Қалыпты қарапайым
балалардан дарынды балаларды ерекшелендіріп тұратын
қасиетке баса назар аударып, педагогикалық үдерісті
құрғанда сол қасиеттерді ескеру қажет.
Дарынды балалардың өзгеше қасиеттерінің ең
негізгілерін атап өтейік:
1. Білімпаздық – білгіштік-танымдық қажеттілік.
Бұл ұғым барлық балаларға тән. Н.Лейтестің ойынша,
баланың бойындағы білім құштарлықты дұрыс арнаға
бағыттап жетілдірсе, онда ол қабілеттің дамуына әрқашан
ынта беріп отырады.
2. Мәселеге аса сезімталдық. Ешкім көрмеген,
байқамаған жерден мәселені табу – шынайы дарынға ғана
тән аса маңызды қасиет.
3. Ойлаудың шынайылығы (оригиналдылығы).
Шынайылық – бала салған суреттерде, жазған
шығармаларда және де барлық балалық әрекеттерінде
байқалады.
4. Ойлау иілгіштігі. Шешім қабылдауды тез және
оңай орындай алу қабілеті.
51
5. Ақыл-ой нәтижелілігі. Бұл дарындылық та
шығармашылықтың дамуына ықпал етеді.
6. Болжам жасауға қабілеттілік. Бұл барлық бала-
ларға тән. Алайда дарынды балаларда бұл қабілет
жарқын көрінеді. Олардың болжам жасауы тапсырма-
ларды шешу барысында ғана емес, сонымен қатар
өмірлік шынайы жағдайларда да көрінеді.
7. Зейіннің жоғары құрамалылығы. Дарынды
балаға зейіннің жоғары құрамалылығы тән. Біріншіден,
тапсырмаға терең үңілу керек, екіншіден, таңдалған
мақсатқа байланысты еш кедергіге қарамастан дұрыс
бағытты ұстану қажет. Бұл жерде дарынды баланың
күрделі және ұзақ орындалатын тапсырмаға деген
қызығушылығы көрінеді.
8. Есте сақтау қабілеті. Дарынды балалар көп
жағдайда айналадағыларды өздерінің есте сақтау
қабілеттерімен таңқалдырады. Олар көп ақпаратты
мида сақтап қана қоймай, ол ақпаратты жүйелеп, топтап,
құрылымдап сақтайды. Мұны
мнемикалық қабілет
деп атайды.
9. Қызығушылықтар және бейімділік. Дарынды
балалардың қызығушылығы кең болғандықтан оның
қабілетін, қандай салада болса да, әрқашан дамытып,
қолдап отыру қажет.
Мұғалімнің іскерлігіне қойылатын талаптар:
- Дарынды анықтау әдістерімен жұмыс жасай алуы;
- Дарынды оқушыны жекелей және топпен оқытуға
арналған тереңдетілген бағдарлама құрастырып, тұрақты
жұмыс жүргізе алуы;
- Дарынды оқушыны оқытудың нәтижесін нақты
бағалай білуі;
Достарыңызбен бөлісу: | 
