Монография \ «санат» а л м п и мп

идеялыкгкеркемдж аркэуында аскдк арман, кетерщю пафос 
жатады; автордыц тш де тым бояулы, мейлшше лепп, окыс 
эсерл1 келедь
Дегенмен осы ерекшелгктерше кдрамастан, романтизмда 
релазимнен белит экетш, араларына ылги шек кря берудщ 
кажен жок. Романтизм 
(acipece 
оныц прогресшш 
Typi) 
мен 
реализм кей ретте, Белинскийше айтсак,, 
“6ip-6ipiHe 
керегар 
келгенмен, тубшде 
6ip 
макрагкд апаратын башттас” эдютер. 
Оньщ устше ер суреткер осынау е й эдютщ тек 
6ipeyiMeH 
гана жазады; екеушщ басын 
6ip 
жерге коса алмайды, ол — 
не таза реалист, не таза романтик болуга тшс деп тусшсек, 
кэтелесер едйс. Керюшше, 
ap6ip “ipi 
суреткерде — дейд1 
Горький, — реализм мен романтизм 
6ip-6ipiMeH 
еркдшан 
жалгасьпт жататын сиякты. Бальзак — реалист, 6ipaK ол 
“Шегрен былгары” тэр1зда реализмнен ете-мете аулак турган 
романдар жазды. Тургенев те романтикалык рухтагы 
дуниелер тугызган. Гогольден бермен карай Чехов пен 
Бунинге дешнп 
ipi 
жазушылардыц 
6api 
сейткен. Реализм 
мен романтизмнщ булайша 
6ipiryi 
— Шздщ улкен эдебие- 
ттшзге 
ecipece 
тэн сипат” .
Кдй кезде жасамасын, 69pi6ip, барлык кдзак жазушы- 
лары (Махамбет пен Абай, Ш.Кудайбердиев пен С.Торайгы- 
ров, М.Жумабаев пен С.Сейфуллин, Б.Майлин мен 
Г.Жансупров, М.Эуезов пен Ж.Аймауытов, С.Мукднов пен 
F.MycipenoB, Р.Мустафин мен Х.Есенжанов т.б.) жайлы да 
дэл осыны айтуга болар едк бэршщ творчествосында да 
реализм мен романтизм араласып жур. Жалгыз-ак 6ip есте 
болатын нэрсе — осылардьщ жеке алганда эркдйсысы, 
жалпы алганда барлыгы, колдан келгенше, романтизмнен 
реализмге келе жатады. Эдеби дамудъщ объективп зацы, 
эдеби эдютщ эволюциясы тек кана осылай жылжуга тшс.
Бул — 
6ip 
б
1
здеп емес, бар елдеп жагдай. Осыган карап, 
букш элемдеп барлык шгершйл эдебиет пен енердщ гасыр- 
лар бойгы даму тарихын, 
6ip 
себептен, дуниеш керкем тану, 
дэйрек айткднда, омтрдеп шындыкты енердеп шыншыл- 
дыкден тану жолында реализмнщ туу, кдльштасу жене даму 
тарихы деуге болар едь Муньщ оз1 философиянын, тарихы
— философиядагы материализмнщ туу, даму тарихы деген 
кагидалы гшарлерге де сай келедь Фйлософиядагы мате­
риализм езшщ даму тарихында езше карсы турлгше идеа- 
листЬс агымдар мен куресе отырып ныгайганы мэлгм. Сол 
секции, эдебиеттеп релаизм де езшщ даму тарихьшда езше 
карсы тур липе кертартпа агымдармен куресе отырып ныгай­
ганы сезс1з.
349

Эдебиеттеп. реализм проблемасын дал осы тургыдан 
Tyci- 
ну шарт. Сонда 
6i3, 6ip 
жашнан, эдебиеттеп реализм кеп 
стильдер мен агымдардьщ 
6ipi 
емес екенш бшген устше бше 
туссек, екший жагынан, муньщ жуьфда гана кенетген пайда 
бола калган нэрсе емес екенш, реализмнщ алгашкы элемент- 
Tepi Tinii 
атам замашы антик эдебиетшде жаткднын, Орта 
гасыр мен Ояну дэу1рлершщ эдебиеттер
1
де езшше шыншыл 
болтанын, ал еткен гасырдагы эйгш “натуральдык мекгеп” 
пен сыншыл реализм — бул адютщ даму тарихындагы 
айрыкща кезендер екенш ануарган устше аэдара тусем1з.
Bip ескеретш нэрсе: жогарыда айтылтандай, роман- 
тизмнщ де, реализмнщ де ем1рд1 енерге Keinipy сипатына 
непзделген скеушщ е й турл1 ерекше табигаты, туп-тамыры 
мен теп теренде жаткднмен, олардыц эдеби эдю ретшде 
кзлыптасу тарихьш эдебиет зерттеушшер1 бераден бастайды. 
Мэселен, олар романтизм керкемдж дамудын курдел1 
багыты ретшде еуропа мен америка эдебиеттершде XVIII 
гасырдыц аягы мен XIX гасырдыц басынан бермен кдрай 
кэлыптасты деп жур. Булай дегендеп дэлел1 сез енершдеп 
романтикалык (французша — romantigue, агылшынша — 
romantic) туындылар суреткерлердщ шындыкгагы барга 
кднагаттанбай жокуы 1здеушен, акикдтган аулактап элде&р 
асынкы, ем1рде емес енерде гана болуга тшс йтаби киял- 
гажайып шытырман окигаларды бейнелеуден пайда болтан 
десед1. Сондыкган бул агым агартушылык багыткд да, 
классицизмге де, сентиментализмге де... — бэрше де керегар.
Ал, реализм (латынша realis — затты, накты) — 
шындыкгы шынайылау едка. Адамньщ езш-езше таныту, 
сайып келгенде одан да api терендеп барьш, алдымен 
халыкгьщ езш-езше таныту, содан соц сол халыкты езгеге, 
яки элемге — адамзаткд таныту жолы. Адам мен котам, 
котам мен заман аракдтынастарын барлык йрлшмен жэне 
кдрама-карсьшыгымен жан-жакгы суреттеу аркылы керкем 
образдар, типтер, сом тулгалар жасау тэсЫ.
Реализмнщ тууы, калыптасуы жэне дамуы туралы 
пиарлер де эр алуан: Йреулер багыт ретшде XVIII гасырда 
туды десе, 6ipeynep агым ретшде XIX гасырда кдлыптасты 
деседа. Ал эдю ретшде дамуын кдцагалаушылар оны гасырлар 
терендне экетш, 6ip-6ipiHe тутаскдн тур-турге беледг Кене 
дуние (антика) реализм^ Ояну дэу1ршщ реализм
1
, Агарту 
кезшщ реализм^ Кдйта ерлеу кезещнщ реализм^ сыншыл 
реализм, акыр-аягьшда социалиста реализм...
Кзлай болганда да 6ip нэрсе айкын: реализм атаулыныц 
букш дуниежузшк эдебиеттеп озык ynruiepi — XIX гасырда
350

Толстой мен Достоевский шыгармалары да, XX гасырда 
Эуезов шыгармалары. Орыс эдебиетгнщ мереш мен казак, 
эдебиетшщ мактанышын осы шындыкка сайып, мелшер- 
леген жен.
IV
Эдеби эдю — катып калган кэсац (догмалык) кагидалар 
крсындысы емес, уакьгпъщ керкемдйс концепциясы. Демек, 
басынан ешкдшан дау арылмаган социалистж реализм де
— крлдан курастырыла салган элдеб1р ережелер жинагы 
емес, ем1рдщ объекгивтйс даму зацына сай, кецес дэухршщ 
ез! тугызган кубылыс.
Социалистж реализмнщ керкемдйс эдю ретшде туып 
калыптасуы А.М.Горький творчествосымен тыгыз байла- 
нысты. Бул ретге, Достоевскийдщ сыншыл реалистер жайлы 
“бэрйюз Гогольдщ “ Шинелшен” шыкгык,” дегенш аздап 
езгертш, социалистж реалистер жайлы “6api Горысийдщ 
“Анасынан” туды” деуге эбден болады. Ойткеш Горькийдщ 
атакты “Ана” романында ешкдндай ережес1з-ак, жаца 
керкемдйс эдютщ творчестволык принциптер1 ic жузщце 
калыптастырылды. ДэлАрек айтканда, Горький романында, 
бершен бурьш, нагыз шындык жинактадцы; содан соц, 
шындык тарихи жагынан пакты суреттедщ; акдр аягында, 
шындык революцияльщ даму устшде керсетщщ. Осы уш 
принцип ецбеюш кауымды идея жагынан кайта тэрбиелеу 
мшдепмен уштастырыла келе социалистж реализм эдюшщ 
езше дешнп реализм атаулыдан сапалык ерекшелйсгер1 
болып калыптасканы мэлш.
Мынаган назар аударып керейж. Социалистж реализмге 
дешнп ец прогресшш эдю — сыншыл реализм. Социалистж 
реализм — сыншыл реализмнщ Myparepi. Алайда осы екеуш 
салыстырып карасак, араларынан шынайылык б1рлшмен 
катар, улкен алшактык табар едж.
Ец непзп алшактык — максат алшактыгы: сыншыл 
реализм ез кезшдеп ащы шындыктарды ашып керсете тура, 
капиталистж курьшыстьщ непзш шайкдлтуга кызмет етсе, 
социалистж реализм ез кезшщ кандай шындыгын суретте- 
месш, 6api6ip, социалистж когамды мейлшше ныгайту 
максатын кездейд1. Бул — 6ip.
Екйпш алшакшк — мурат алшактыгы: сыншыл реализм 
каншама прогресшш болганмен оньщ эстетикалык идеалы
351

айкын емес-ri. 

жүктеу 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: