B ip a K
елец жазатын адамга да, елец
окщын адамга да осыныц бэрш тэптшггеп тусшу шарт емес.
Мэселен,
мактанба, баптанба
(Абай) — толымды уйкас
болса,
жубанып, дотарып
(Б.1зтелин) — толымсыз уйкас
екеш езшен-ез1 кершш тур. Бул емес-ау, муньщ есесше
мынаны
6 i n y
кажет:
ep6ip
уйкас влец шумагыныц ен бойына
тек взше гана тан езгеше сыцгыр эуез, сулу саз, сырлы куй
дарытуга
m u ic.
“ Кцыннан кдыскан” уйкас эуешндеп
a p 6 i p
шумак бутш
6 i p 6iT iM ,
“сез сарасындагы” жацалык болуы
кажет. Уйкас — уйкас ушш турмауы керек, ягни уйкас
елецнщ тшшше гана емес, мазмуньша кызмет
e i y i
шарт.
Уйкастагы табигилык та осында жатады. влец уйкасыныц
устшдеп вздену осы тургыдан болуга тшс.
“Казак поэзиясында уйкастардыц
T ypi
кеп, — деп жазады
академик К-Жумалиев, —
6 i p a K
ец н е п зп жэне кеп
*
В.Жирмуновский.
Рифма, ее история и теория. Петербург, “АСАДЕМ1А”,
1923, стр. 9
**
З.Ахметов.
Казахское стихосложение. Алма-Ата, “ Наука” , 1964,
стр. 111.
286
крлданылатындары мыналар: 1. кдра елец уйкдсы, 2.
шубыртпалы уйк&с, 3. epiiai уйкас, 4. кезекп уйкдс, 5. шалые
уйкас, 6. епз уйкде, 7. аралас уйкас, 8. осы кунп epixri
уйкастар”*. Bi3 галымныц тужырымын куптай оты-ра, осы
турлердщ улплерш усынамыз.
Астыма мшген атым Букпа кдра,
— а
Шан тисе, ак бетще — ыккд кдра.
— а
Аулыннын сырт жагынан ен салайын,
- б
Даусымды танымасан, шык та кдра!
— а
(Халык eni).
К,уланнан атты кодыкты,
— а
Келден тартты борыкгы.
— а
Арада неше коныпты,
— а
Жетемш деп зорыкш...
— а
("Кыз Жгбек ’).
Булттан шыккдн айга уксап,
— а
Тур еда Назым нурланып,
- б
Атлас кейлек устшде,
— в
Кек арбага суйенл,
— г
Шыбыктай 6cni буралып.
- б
( “Крмбар батыр ”).
Едшдш бойы ен тогай,
— а
Ел кондырсам деп едам.
— б
Жагалай жаткдн сол елге
— в
Мал толтырсам деп едам...
- б
(Махамбет).
Желиз тунде жарык ай,
— а
Ceyneci суда дарщдеп;
— б
Ауылдьщ жаны терен сай,
— а
Тасыган езен курит деп.
- б
(Абай).
VI.
Азамат, жуююме, журме бос,
— а
Крл устас, 6ipirin йзе кос.
— а
Ту устап душпанга барайых,,
;
— б
Тендосгщ уранын салайык!
— б
(С. Сейфуллин).
•
* К,Жумалиев.
Эдебиет теориясы. Алматы, 1960, 183-бет.
287
VII.
Кезшен кули ешпейтш,
бнер мен ойы еспейтш,
Осы
6ip
агац, аган-ак.
Сенен артык досы жок,
Ke6iciH
койсан агалап.
Сенен артык кдсы жок,
М и н айтсац шамал ап.
Мактай берсен панац-ак,
Мактамасац каганак.
(9. Твжхбаев),
VIII.
Далама бггкен б и т м .
— а
Ka6ipinai жасырган ба ку жазык?
— б
Мурдеце келш шлдам,
— а
Ор даусынды одеп кеудем кулазып.
— б
Сен,
— в
Е тм нщ жапан шелшде
— г
Аркырай аккдн сел едщ.
— д
Кегш де, журттыц шерш де
— г
Нажагайлы жырыцмен
— ж
Кек несерге бел едщ.
— д
Н етрщ нен калса 6ip тамшы
— з
Жутар едам,
— е
Кдогышындай кызганып.
— б
Туцгиыгым буркэншы,
— з
Теб1ренейш.
— к
Журепмде толкыньщнан is кальш.
— б
(К,Бекхожин).
Булар — жогарыда аталган сепз турш уйкдстьщ кейб1р
мысал-улплер
1
гана. Эйтпесе, булардыц Typi кеп; баскдсын
айтпаганда, тек аралас, немесе ергкп (VII, VIII) уйкдстардьщ
ез1 ондап саналады. Аралас уйкдстыц 6ip гана Абай тугызып,
кдлыптастырган тур шщ ез1 оннан асады. Олардьщ
Ke6i
журткд таныс. Сондыкуан уйкдс улгшерш осыдан epi йзе
берпшз келген жок, Оньщ устше, уйкдс турлер1 де — шартты
нэрселер. Айтальпс,, еркш уйкдс. Муныц Ka3ipri кдзак
акындарыньщ творчестволык Аздену нэтижесшде туган
турлер1 Tinri кеп. Олардьщ бэрш кдгидалы кдлыпкд салып,
елшеп-шшу тагы киын. Ал, елшеп-гаше калган кунде де
олар кдра елен уйкдсы, епз, немесе шалые уйкдс секицц
акын атаулы жаппай колданатын занды Иэм табиги улп
болып кдла ма, жок па?
Муны ойламаекд жэне болмайды.
Мэселен, орыс поэзиясында эйгин “ Онегин шумагы” ,
оньщ езшдж уйкдсы бар. Соныц К, Шащытбаев аударган
6ip шумагын окып кдрайъпс
— а
— а
- б
— в
— б
— в
- б
- б
- б
288
Кайдасьщ, сол кеп першггем?
— а
Жете ме менщ мун-зарым.
- б
К^зцардан талай керккен
— а
Айтсайшы ш жок, и м барьш!
- б
KynipeHreH кумк куйлерш,
— в
Буралган орыс билерш
— в
Кун бар ма керер, дарига-ай?
— г
Немесе таные табылмай,
— г
Отырар ма екем кдмыгып,
— д
Жастарга кейш ер жеткен
— ж
Томсара кдрап лорнеттен?
— ж
Отырар ма екем жалыгып,
— д
К^гздырмай сауык-сайраны
— 3
Оралып ойлар кайдагы?
— 3
(А.Пушкин).
Он терт тармактан куралган 6ip шумакгьщ уйкдсы эр
алуан, бай: шалые уйкас, епз уйкас, кдусырма уйкас — 6api
бар. Осыны окыгандар муншалык енегел1 елшем мен
уйкдекд кднша суйсше турса да, дэл — осы улпш аудармай
кдйталап елец жаза бермейдь
Муны ескермеске жэне болмайды.
Асылы, Б.Томашевский
Достарыңызбен бөлісу: |
