91
шпательді пайдалану керек. Жаттығу барысында біріккен дыбыстың
фрикативтік бөлігі біртіндеп ұзарып, содан соң бөлініп шығады, сонда ғана
балаға дұрыс айтылатын
С
дыбысы осы екенін тусіндіруге болады. Одан әрі
игерілген артикуляцияны буын, сөз, сөз тіркесі материалдарымен бекітеді.
Мейлінше қиын жағдайларда төрт сатыдан тұратын тәсіл қолданылады.
Әуелі балаға жақын орналасқан еріндер арқылы ауа үрлеу ұсынылады да,
одан шығатын ауа ауызда тақалған қағаз қиындысы, мақта ұлпасы, жіп немесе
қол арқылы бақыланады. Одан соң жаттығу тілді тіс арасына кеңінен сұғу оны
ауыздың бүйірлеріне жапсыру жағдайында айна алдында қайталанады. Тіл
қуысында жырашық болуға тиіс. Ауа ағымын бақылау үшін қосымша
пробирка немесе ауызы тар шыны ыдыс пайдаланылады. Пробирканы тік ұстап
тесігін тіл алдының орта тұсына таяу керек.
Егер үрлегенде тіл бойында жырашық пайда болса пробирканы тілге
тақағанда күшті шу естіледі, бұл тілдің дұрыс қалпын танытады. Тілде
көрсетілген үлгідей жырашық пайда болмаса, ауа ауыздың бүйірінен шықса,
№ 1 зонды пайдалану дұрыс. Зонды тіл ортасына ұзынынан салып, тілге аздап
қысу арқылы жырашық жасалады. Қажетті артикуляция қалыптасып
болғанда, механикалық әсер тоқтатылады
/18-сурет/.
17-сурет № 4 зондының
тіс төңіректік сигматизмді
түзетуге пайдалану
Тіл ортасымен үрлеуге жеткен соң келесі саты
С
дыбысын тіс аралық айтуға көшеді.
Бұл мақсатта
жоғарғы ерінді шпательмен немесе саусақпен көтеру
жеткілікті, сонда тіл мен жоғарғы күрек тіс
аралық
қуыс пайда болады. Тұрақты тіс аралық
артикуляцияға
жеткен
соң,
одан
С
дыбысы шығатынын балаға тусіндіруге, дағдыны
буынмен, сөзбен бекітуге болады, ең соңыңда тіс
аралық
артикуляциядан
тіс
арты
артикуляциясына /қалыпқа/ көшуге болады тіс
аралық сигматизмдей.
Бүйірлік артикуляцияны түзетудің тағы бір тәсілі
баланы
Ф
дыбысын созып айтуға үйрету, содан соң
оны тілді
неғұрлым ілгері ұмтылдыра, ұшын төмеңгі
күрек тіске тірей қайталау. Сонда
Ф
дыбысына тән
шуға ысқырынған шу қосылады. Осы екеуінің
бірігуі еркіндік-тістік сигматизмге тән дыбысты еске
түсіреді. Ақырында
X
дыбысына сүйену де мақсатқа
жеткізеді /ол бүйірлік ариткуляцияға ұшыраған болса
/балаға-
ихи
тіркесіп айту
ұсынылады, сонан соң тісті
қысып қайталанады. Сонда көбінесе
С
дыбысына
жақын дыбыс жиі естіледі. Оны балаға ерте ескертпеу
керек себебі бүйірлік артикуляцияға ұшырауы мүмкін.
Жаттығуда ысқырынған дыбыс қалыптасқан соң -
С
және
С'
дыбыстарының
айырмасына назар аудару керек.
92
Өте қиын жағдайда тілдің бүйірлері жоғарғы азуларға жабысуын тілдің
ұшы төмеңгі күрек тістерге тірелуін камтамасыз ететін айна алдындағы
артикуляциялық гимнастика ұсынылады. Осы мақсатта тілді «күрек»,
«жырашық» түрінде сыртқа шығару, тілге таңдай сорғызу және сол қалыпта
төменгі жақты жоғары, төмен қозғау тіл бүйірлерін
азуларға жапсыру, сол
кезде тіл ұшын төменгі күрек тіске тіреу сияқты жаттығулар пайдалы.
Соңғы жаттығу әуелі ауызды ашып, кейін жақтарды біртіндеп
жақындатып жасалады. Сол қалыпты сақтай отырып, дем алынып, дем
арылады, сонда -
X, - С
аралығындағы дыбыс шығады, соның негізіндегі
жаттығулар -
С
дыбысын беруге тиіс.
Мұрындық сигматизмнің
барлық түрлерін түзету үшін баланың мұрын
қуысын жұмсақ таңдайды көтеру арқылы жағдайында
ауа ағымын ауызға
таратуды үйренуіне, тіл артикуляциясын бұрын меңгеруіне негізделген. Ең
тиімділері бүйірлік сигматизмге қолданылатын жоғарыда аталған төрт саты.
Осы тәсілдер кейбір модификациялы өзгерістермен органикалық негізде
пайда болатын /жұмсақ таңдай, оның пердесі, таңдай жарықшағы сияқты
ақаулықтар/ мұрындық сигматизмнің жиі кездесетін ашық ринолалия түрінде
де пайдаланылады.
Алайда бұл еңбекте ашық ринолалиямен байланысты айту қателіктері
қарастырылмайды. Ол-тіл кемшілігінің дербес формасы. Қосып айтарымыз
кейбір жағдайларда мұрындық сигматизм бүйірлік сигматизмде қолданыла-
тын қарапайым тәсілдермен де /мысалы:
т, -ф, -х
дыбыстарына негіздеу/
түзетіледі.
Қарастырылған барлық
С, 3, Ц
дауыссыздардың айтылуын түзеткенде
С
дыбысының
дұрыс артикуляциясын меңгеру, осы топтағы барлық
дауыссыздар үшін маңызды.
С
дыбысы,
С
дыбысы артикуляциясын бекіту
кезінде-ақ меңгеріледі. Кейін бұл дыбысты
ся, се, сю, ась, ос
ь буындарына
теру қиын емес.
Үнді
3
және
3'
дыбысы
С
және
С '
дыбыстарын айтқанда дауысты қосу
арқылы жеңіл қалыптастырылады.
Ц
аффрикатына келетін болсақ, ол
С
дыбысының алдына
Т
қойылса
/те,
атс, тс-а, тс-а/
оңай алынады, ескертетін жай мұнда тіл ұшы төмеңгі тіске
тіреліп айтылады. Бұл
Ц
дыбысы қопармалы фрикативті компоненттерін алуға
болады.
Ц
дыбысының айтылуын бекіткенде оны жабық буындардан /
ац, оц, эц
/
сол буындарға аяқталған сөздерден бастау керек. Себебі ашық буындарда /
ца,
цо, це
/ және сөз басында/ мысалы: цирк /алғашқы кезде қопарма компонент
қалыптасады /
ца, цо орнына со, са
/.
