Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жүктеу 1,76 Mb. Pdf просмотр бет 89/236 Дата 03.10.2022 өлшемі 1,76 Mb. #39472

о   ды- бысынан ы дыбысына айныған: ол+сол=>o+co=>o+cы;o=>ы. “Еріншіл дауыстылардың аяқ буынында сақталып тұра алма-уына көне түркілік йағмұр сөзінің қазақ тілінде жаңбыр болып айтылатындығы да дәлел (ұ>и) бола алады” дейді ғалым. Сондай-ақ бұл жыл=>биыл, іш+құр=>ышқыр, тұғын=>тын, барған соң=>барғасын, аздан соң=>аздасын болып қалыптануы   да тіл үндесімінің жетекшілігін дәлелдейтін сияқты. Тіл тари-хынан бірінші буындағы еріндіктің езулікке ауысқан фактілерін кездестіреміз:  ұт-ат, ұда-атқа. Үшіншіден, әліпбидегі дауыссыз әріп аттары жеке айтылғанда, бір дауысты не аяғынан, не алдынан қосылып айтылады. Ол ашық езулік те, қысаң еріндік те емес, қысаң езулік- <ы> фонемасы ( бы, қы, ыл, ыр, жы ) т.б. Проф. Ә.Жүнісбек тірек дауыссыздар жуан езулік үндесім вариантында қолданылады дейді. Және үш дауыстыға негізделген сингарможазуында қысаңдардың тірек фонемасы ретінде  ы -ны алады. Төртіншіден, қазіргі қазақ тілінде жуан еріндік пен жуан езулік, жіңішке еріндік пен жіңішке езулік қатар келе алады: қора, жора, сора, мола, молда, күрек, түрен, қола, сұрақ т.б. Проф. С.Мырзабеков бұл құбылысты “ а -ның езулік күші ы, і фонемаларына қарағанда әлсіз, сондықтан да ол жуан еріндік- терден кейін айтыла береді”деп анықтайды. Орақ, құрақ, ұзақ, отан, ора  сөздерін айтқанда екінші буындағы езулік дауыстының айтылым құрағы еріндікке еріп, жуықтап айтылуы мүмкін. С.Мырзабеков а дыбысының АТ-да кейде [o] болып айтылатын кезі де болатынын айтады: ойбой, ойхой. Яғни ерін, езу дауыс- тылары бір сөз шенінде я жіңішке үндесімде, я жуан үндесімде қатар жұмсала алады, ал бейүндесімде жұмсала алмайды. Бесіншіден, ерін дауыстыларының бірінші буыннан арт- пайтын сипатын кірме лексиканың игерілуінен байқауға бо- лады. Мысалы,  жүктеу 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз