Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Біз бүгінгі таң тұрғысынан әдеби тіл деп жазба тілдің

жүктеу 1,76 Mb.

Pdf просмотр

бет	31/236
Дата	03.10.2022
өлшемі	1,76 Mb.
	#39472

1 ... 27 28 29 30 31 32 33 34 ... 236

8e10fd01cc60087f7a7a338573861826 (1)

Біз бүгінгі таң тұрғысынан әдеби тіл деп жазба тілдің
негізінде пайда болған, осыған орай жазба тілді де, ауызша
тілді де меңгерген адамның санасында болатын жүйелі,
ұйымдасқан, стандарт тілдік құрылымды атаймыз.
Жазба тіл– саналы әрекетке негізделген күрделі психологиялық
процесс. Сауат ашудың алғашқы сатысында бала сөздерді буынға
бөліп үйренеді. Буын аяғындағы дыбыстардың созылмалы не-месе
шұғыл екеніне қарап және олардың айтылуы мен естілуін
салыстырып, жеке дыбысталуын шығарып алады. Сосын
графикалық таңбалардың қарапайымынан күрделісіне қарай
жазып, қолын жаттықтырады, кескіндемелерге көзін үйретеді.
Ақырында әр дыбыстың таңбасын салып, әріп таниды. Сөйтіп,
сөйлеу мүшелерінен шыққан формасы жоқ дыбыстардың барлығы
бір-бір таңба – әріпке ие болып, санадағы дыбыс фо-немалар
деноттанады. Санамызда әр фонеманың бейнесі, об-разы
орналастырылады, графема пайда болады. Сонымен, бастауыш
сыныптағы бала дыбыстың графикалық кескінімен “әуре болып”,
басқа мәселелерге көңіл бөлмейді (мысалы, сөз мағынасы,
орфография мәселелері). Жазудың адам жадына про-граммаланып
қойылуы, былайша айтқанда, жазудың автоматта-нуы
оқушылардың жасөспірім шағына келгенде жүзеге асады.
Бұл айтылғандар, негізінен, жазудың фонетикалық деңгейді
таңбалаған графикалық, орфографиялық жүйесіне қатысты. Ал
жазудың өзге деңгейлерін (морфология, лексика, синтак-сис)
меңгеруі бірінші деңгейді жетік меңгерген соң (былайша
айтқанда, тілі шыққан соң) барып жүреді.
Бізде жазба тіл мен ауызша тілді бір жүйе деп ұғыну бертінге
дейін қалмағандықтан, әрі тіл тарихын тек жазба деректер негізін-
де жүргізгендіктен әдеби тілдің морфологиялық көрсеткіштері
немесе жазуда белгіленген формалар ғана сол тілдің морфемдік
түбір, аффиксі болып табылады. Одан ауытқыған формалар
нормаға қайшы, әдеби тіл нормасына келмейтін болып есеп-
теледі. Белгілі бір форманың басқа грамматикалық мағынаны
беріп кетуі де бейнормалық деп танылады.
Ауызша тіл мен жазудың морфологиялық деңгейін бір деп
түсініп алуымызға, негізінен, түбірді морфологиялық,
қосымшаны фонетикалық принциппен жазған ХХ ғ. аяғындағы
жазу принципіміз себеп болды. Әйтпегенде орта түркі әдеби
тілінде көптіктің бір түрі, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс,
көмектес септіктің т.б. жалғаулардың бір-бір инвариан-ты
таңбаланып, варианттары ауызша тілдің морфологиялық
деңгейін көрсетер еді. Ол түркі халықтарының ортақ графика-
мен тіл табысып, әрқайсысы өз тілінде оқып алу мүмкіндігін
кеңейткен еді. Ал түркі халықтарының жеке жазу графикасы
жасалғанда морфологиялық формалардың дені таңбаланатын
болды да, сөйтіп, жалпы мағынадағы морфемалардың
ортақтығы екі тіл туралы ұғымды жоққа шығара бастады.
Жазба тілде мәтінге қайта оралып, жөндеу мүмкіндігі бар.
Ол сөз қайталауды ойдың екі түрлі түсінік алып кету қаупін
бол-дырмайды, ойды оның ішкі сөйлеудегі мазмұнындай етіп
береді. Жазба тілде логикалық құрылым ауызша тілден өзгеше
синтак-систік құрылым арқылы жаңа жүйе құрайды.
Жазба тілдегі ой ауызша тілге қарағанда соңғы, айқын, нақты,
шешуші болуы мүмкін. Бұнымен ол ойлауға жақындайды. Сөйлеу
ойлауға қарағанда баяуырақ, жазу сөйлеуге қарағанда баяуырақ.
Бірақ осы кідіріс неғұрлым үлкен болса, оның дұрыстығы да
соғұрлым жоғары екен. Мысалы, біз ойымызға келген пікірді
кідіртпестен бірден шығара қойсақ, оның қате болу ықтималдығы
жоғары. Сол сияқты осы процесті жазуға түсіріп, оны оқып, қайта
қабылдап, пайымдап, қорыту арқылы сыртқа шығарсақ, ол
пікірдің ақиқат, айқын болу мүмкіндігі
52
53

жоғары. Өйткені жазу процесінде адресат – жазарманның өзі
болса, адресант – қағазға түскен мәтін болады да, алдымен жа-
зарман мен мәтін арасында коммуникация орнайды. Осы екі
“коммуникант” арасындағы түсіністік мәтіннің дұрыс, жазба
тіл нормасына сай құрылуына бастайды. Сонда мына процесс
жүзеге асады (2-сурет):
жазарман
Жм
оқырман
стильдік ЖАЗБА ТІЛнормасына
жөндеу салу

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 27 28 29 30 31 32 33 34 ... 236