Оқулық Алматы 2005 ббк 28. 04 М 87 Оцуыцты жогары оцу орындары студенттеріне

w
ТЕПС САРЫ ААВВ
X
©
БҮЖЫР ЖАСЫЛ
aabb
ТЕПС САРЫ. АяВЬ
ТЕПС САРЫ
ТЕПССАРЫ
ТЕПС САРЫ
ТЕПС САРЫ 
J
№
АА
ф
£
ТЕПССАРЫ
Б¥ЖЫР
С А Р Ы
ТЕПС САРЫ
БҮЖЫР
САРЫ
^
А о
4 2 ^
вь
ТЕПС САРЫ
ТЕПССАРЫ
ТЕГІС
ЖАСЫЛ
Т Е Г \ С
ЖАСЫЛ
Д а
Іл /Һ Д<г
\ Ц / В Ь
® Г в
© 2 2
ТЕПС САРЫ
БУЖЫР
С А Р Ы
Т Е Г І С
ЖАСЫЛ
БҮЖЫР
Ж А С Ы Л
® s s
А ч * )
А а
©%?
6-сурет. Дигибридті будандастыру. Бұршақ тұқымы бояуының және 
пішінінің тұқым қуалауы. А-сары, а-жасыл, В-тегіс, Ь-бұжыр
Дигибридті будандастыру кезіндегі құбылыстың мәні мынада: 
Ғ]-дегі будан өсімдік дамып қалыптасатын зиготада төрт түрлі ген 
болады. Олар ата-ананың біреуінен берілетін тұқымның сары түсін 
анықтайтын (А) жэне оның тегістігін анықтайтын (В) доминантты 
гендері, ал екіншісінен - жасыл түстің (а) және бұдырлылықтың (а) 
рецессивті гендері. Сонда, ол зиготаның генотипі АаВв болып келеді, 
оны қос немесе дигетерозигота деп атайды. Мүндай организмнен 4
49

түрлі-АВ, Ав, аВ жэне ав гаметалар түзіледі. Әр типті гаметалардың 
үйлесімін есептеп жэне белгілер ажырауының нәтижесін анықтау 
үшін ағылшын генетигі ұсынған, соның атымен аталатын Пеннет 
торы қолданылады. Осы тордың бойына тігінен аналық, ал 
көлденеңінен аталық гаметалар жазылады да, олардың түйіскен 
жерлеріндегі 
торларға 
алынатын 
зиготалардың 
генотиптері 
жазылады. Соның негізінде олардың фенотиптері анықталады. 
Дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздері 7-суретте 
берілген.
7-сурет. Дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздерін
көрсететін схема
50

F j -дегі будан өсімдіктің мейозы кезінде аллельді емес екі 
доминантты генді (АВ) алып жүретін екі аналық хромосома мен сол 
тәріздес рецессивті гендері бар екі аталық хромосомалар бір-біріне 
тәуелсіз түрде жаңа түзілген жыныс клеткаларына ажырайды. Сол 
гаметалардың ұрықтануының негізінде генотиптері эртүрлі 9 типті 
зигота пайда болады. Олардың тек екеуі ғана бастапқы ата-аналардың 
генотиптерін 
толық 
қайталайды 
да, 
қалған 
жетеуінің 
хромосомаларында доминантты және рецессивті гендердің әр түрлі 
құрамы болады. Дигибридті будандастыру кезінде 
F
2
-дегі будан 
ұрпақ белгілерінің ажырауына талдау жасағанда нэтижесі мынадай 
болады:
1. Ғ
2
-дегі будандар фенотипі бойынша 4 түрлі болған. Саны 
жағынан алғанда олардың 9-ы сары, тегіс, 3-еуі сары, бүдырлы, 3-еуі 
жасыл, тегіс, 1-еуі жасыл, бұдырлы
2. Сол будандарды генотипі бойынша қарастырса, 9 түрлі болып 
шығады:
1ААВВ : 4АаВв : 2ААВв : 2АаВВ : 2Аавв : 2ааВв : ІААвв : ІааВВ : 
Іаавв
3. Әрбір жүп аллельдің (A-а, В-в) гендері моногибридті 
будандастырудағыдай 1:2:1 (4АА:8Аа:4аа жэне 4ВВ: 8Вв:4вв) болып 
ажырайды. Фенотипі бойынша да эр белгі өз алдына моногибридті 
будандастырудағыдай 3:1 (12 сары:4 жасыл және 12 тегіс, 4 бүдырлы) 
болады.
F j -дегі будан өсімдіктер тұқымдарының түсі мен пішіні 
жағынан ата-аналарынан өзгеше бірнеше комбинация түзеді. Соған 
байланысты екінші буында ата-аналарынан өзгеше жаңа формалар
51

пайда болады. Мысалы тұқымы сары - бұдырлы, жасыл - тегіс 
өсімдіктер.
Сөйтіп, Мендель өзінің жүргізген тәжірибелеріне жэне оларға 
жасалған талдаулардың нәтижесіне сүйене отырып, үшінші заңын 
ашты. Ол белгілердің тәуелсіз тұқым қуалау заңы деп аталады.

жүктеу 8,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: